ხუთშაბათი, მარტი 28, 2024
28 მარტი, ხუთშაბათი, 2024

შეცდომები ახალი აღმოჩენებისთვის და არამხოლოდ

ყველა
ჩვენგანი ხშირად იყურება უკან. ვიხსენებთ ან გვახსენებენ წარსულს, ვტკბებით ჩვენი
მიღწევებით, კიდევ ერთხელ გვამხიარულებს საინტერესო და საოხუნჯო თავგადასავლები…
მაგრამ ფიქრებით წარსულში ხეტიალისას ხშირად ეკალ-ბარდივით გვედება საკუთარი
შეცდომები. ვინც იცის, რამდენი მოგვსვლია და კიდევ რამდენი მოგვივა… წარსულში
მოგზაურობისას ყოველთვის ვცდილობთ, მათ გვერდი ავუაროთ, თვალი ავარიდოთ… მაგრამ
არსებობენ ადამიანები, რომელთაც შეუძლიათ, თავიანთი შეცდომებით იამაყონ. ისინი
შეცდნენ და ამ შეცდომების წყალობით დიდი საგანძური დაგვიტოვეს.

დღეს
მინდა რამდენიმე მათგანზე გესაუბროთ.

მეოცე
საუკუნის დასაწყისი ქიმიისა და ქიმიური ტექნოლოგიების განვითარების თვალსაზრისით
მეტად საინტერესოა. აქ ჩაეყარა საფუძველი ქიმიის არაერთი დარგის განვითარებას,
რომლებიც დღესაც ახალ-ახალი მიღწევებით გვახსენებს თავს.

კომპანია
Imperil Chemical Industries (ICI) 1926 წელს ჩამოყალიბდა რამდენიმე შედარებით
პატარა ქიმიური კომპანიის შერწყმის შედეგად. 1930 წელს მისმა თანამშრომელმა ერიკ
ფოსეტმა მიიღო ნებართვა, ჩაეტარებინა კვლევების სერია მაღალი ტემპერატურისა და
მაღალი წნევის პირობებში მიმდინარე ქიმიურ პროცესებზე. მისი მთავარი მიზანი ახალი
საღებარების მიღება იყო, თუმცა პროექტი წარუმატებლობის გამო მალე დაიხურა.

მოგვიანებით
ფოსეტის ჯგუფს შეუერთდა რეჯინალდ გიბსონი. 1933 წლის 24 მარტს, სამუშაო კვირის
ბოლო დღეს, მათ წამოიწყეს ახალი ექსპერიმენტი, რომლის მიზანი იყო, ბენზალდეჰიდისა
და ეთილენის ურთიერთქმედებით დაახლოებით 2000 ატმ წნევაზე მიეღოთ ახალი კეტონი
ეთილფენილკეტონი:

სარეაქციო
მასა ტექნოლოგებმა უქმეებზე რეაქტორში დატოვეს. ორშაბათს შეამჩნიეს, რომ რეაქტორის
ჰერმეტულობა დარღვეულიყო, ამიტომ სარეაქციო მასას ეთილენის ახალი ულუფა დაამატეს.
როდესაც ექსპერიმენტი დასრულდა, მკვლევრებმა რეაქტორში აღმოაჩინეს მხოლოდ
ცვილისმაგვარი ნივთიერება, რომლის ემპირიული ფორმულა ასეთი აღმოჩნდა:
CH2.

მიღებულმა
შედეგმა ექსპერიმენტის ავტორებს დიდი თავსატეხი გაუჩინა; რეაქტორი ხან ფეთქდებოდა,
ხან სხვა პროდუქტს იღებდნენ. ამიტომ კომპანიის ხელმძღვანელობამ 1933 წელს ხელახლა
დახურა პროექტი.

მოგვიანებით,
1935 წელს, ფოსეტს და გიბსონს კვლავ მიეცათ პროექტის განახლების შესაძლებლობა.
მათი პირველი წარმატება იყო რეაქციის მიმდინარეობის კონტროლირება – რეაქციის
შედეგად გამოყოფილი სითბოს ასართმევად სარეაქციო მასას ცივი ეთილენის ახალ ულუფებს
ამატებდნენ. მუშაობის განახლებიდან ერთი თვის შემდეგ უკვე შესაძლებელი გახდა პირველი
პროდუქციის დემონსტრირება. ასე იქნა მიღებული პირველი სინთეზური პოლიმერი – პოლიეთილენი.

მეორე
“შეცდომით” აღმოჩენილი პოლიმერი პოლიაცეტილენია. მისი ორი სხვადასხვა
ფორმა თავდაპირველად ჯულიო ნატას (ნობელის პრემიის ლაურეატის) ლაბორატორიის თანამშრომლებმა
მიიღეს 1955 წელს, მაგრამ მათი არადამაკმაყოფილებელი ტექნიკური თვისებების გამო
მუშაობა შეწყვიტეს და აღმოჩენა თაროზე შემოდეს. მოგვიანებით, 1971 წელს, ტოკიოს ტექნოლოგიური
ინსტიტუტის თანამშრომლებმა ჰიდეკი სირაკავამ და საკუძი იკედამ დაადგინეს, რომ
ციგლერ-ნატას კატალიზატორზე -78°ჩ-ზე აცეტილენის გატარებით მიიღება მხოლოდ წითელი
პოლიაცეტილენი.

განმეორებითი
ცდა სირაკავას ერთ-ერთმა ასპირანტმა ჩაატარა, მაგრამ მან კატალიზატორი დაიტანა
მინის რეაქტორის შიდა კედლებზე. რეაქციის შედეგად მიღებულ იქნა წითელი
პოლიაცეტილენი, მაგრამ მისი გაცხელებით წარმოიქმნა არა ლურჯი პოლიაცეტილენი,
არამედ ვერცხლისფერი. როგორც შემდეგ გაირკვა, ექსპერიმენტატორმა შეცდომა დაუშვა და
1000-ჯერ ჭარბი რაოდენობის კატალიზატორი აიღო. ასპირანტის უნებლიე შეცდომამ ფრიად
მნიშვნელოვან აღმოჩენამდე მიგვიყვანა!

1976
წელს სირაკავას ლაბორატორია მოინახულა ალან მაკდაიარმიდმა პენსილვანიის უნივერსიტეტიდან.
იგი იმხანად მეტალის შემცვლელი პოლიმერების მოძიებით იყო დაკავებული. მან სწორად შეაფასა
ასპირანტის შეცდომის წყალობით მიღებული პოლიმერის პრაქტიკული ღირებულება, პენსილვანიაში
დაბრუნების შემდეგ თავადაც ჩაერთო აღნიშნული პოლიმერის შესწავლაში და უკვე ერთი
წლის შემდეგ მიიღო მეტალის მსგავსი ოქროსფერი შეფერილობის პოლიმერი – ამისთვის
საჭირო იყო, აღნიშნული პოლიმერი გაეცხელებინათ იოდის თანაობისას. მიღებული
პოლიმერი ელექტრულ დენს საწყის პოლიმერთან შედარებით 1 000 000000-ჯერ
უკეთესად ატარებს!

ეს
მხოლოდ ორი მაგალითია, როდესაც შეცდომამ დიდ აღმოჩენამდე მიგვიყვანა. მაგრამ როგორ
იქცა შეცდომები გენიალურ აღმოჩენებად? პრობლემის სწორად გააზრებით და შეუპოვარი
მისწრაფებით, აეხსნათ მანამდე არსებული ცნობიერების შეცვლა. ამ მკვლევარებს
ნამდვილად ჰქონდათ საფუძველი, ხელი ჩაექნიათ თავიანთ ექსპერიმენტებზე და ახალი,
შედარებით მარტივი ექსპერიმენტები მოეძიებინათ, მაგრამ, ჩვენდა საბედნიეროდ, მათ
უფრო რთული გზით სიარული ამჯობინეს.

შეცდომის
დაშვება არ არის ძნელი. ჩვენ ყოფით თუ სამსახურებრივ ასპარეზზე ნებით თუ უნებლიეთ
არაერთი შეცდომა მოგვდის. თუმცა სხვა წარმატებით მათი გამოსწორების მცდელობა მარტივი
გამოსავლის ძიებაა. გვეშინია, თვალი გავუსწოროთ რეალურ პრობლემას, თავს ვიიმედებთ ჩვენ
მიერვე გამოგონილი დოგმით – “ალოგიკურია, ე. ი. გადაუჭრელია” – და
გვავიწყდება, რომ ბუნებისთვის არ არსებობს ალოგიკური, ანომალიური. თუ რამე არ
გვესმის, თუ რაიმეს პასუხი არ გვაქვს, ეს ჩვენი ცოდნის ნაკლოვანების ბრალია და არა
სამყაროს კანონზომიერებებისა.

კაცობრიობა
დასაბამიდან თავის შარაგზას მიჰყვება, მთელი მისი ისტორია, გენიოსთა ძიება თუ მდაბიოთა
ყოველდღიური ცხოვრება, უსასრულოსკენ ლტოლვა და სანუკვარი იდეალისკენ სწრაფვაა. ეს
გზა აღსავსეა უფსკრულებითა და მწვერვალებით, ცხოვრებისეული მოულოდნელობებითა და
ზიგზაგებით, ამიტომ მასზე მიმავალი ადამიანი ხშირად ეცემა, მოთქვამს, მაგრამ კვლავ
განაგრძობს ძიებასა და სვლას. ადამიანი ესწრაფის იდეალს, ხშირად მიუღწეველსაც კი –
ბუნების კანონზომიერებათა ამოხსნას. იგი მაშინაც კი ვერ ისვენებს, როცა მრავლად
აქვს გულის გატეხვისა და ხელის ჩაქნევის მიზეზი. მისი არსებობის ერთადერთი
გამართლება ძიებაა. როგორც კონსტანტინე კაპანელი ამბობს: “კაცობრიობა ეძებს
იმიტომ, რომ ვერ პოულობს, რასაც ეძებს. დაე, ვერც მოძებნოს – იგი მაინც ეძიებდეს
იქნება. ძიება კაცობრიობის ხვედრია”.

P.S. ნახშირბადატომი
“ჩვენი ლოგიკით” ორვალენტიანი უნდა იყოს, მაგრამ, როგორც წესი,
ოთხვალენტიანია. ორვალენტიანი ნახშირბადატომი სულ რამდენიმე ნაერთში გვხვდება, ოთხვალენტიანი
კი – 21 მილიონზე მეტში. რომელია ანომალიური?

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი