სანამ შიდასასკოლო თვითშეფასების თეორიულ განმარტებაზე, მასთან დაკავშირებულ მეთოდოლოგიურ მიდგომებსა თუ არსებულ პრაქტიკაზე ვისაუბრებთ, გავიხსენოთ ლიტერატურაში არსებული თეორიული მიდგომები შეფასებასთან დაკავშირებით.
ორგანიზაციული შეფასების პრაქტიკა ზოგად განათლებაში სათავეს იღებს ამერიკის შეერთებული შტატებიდან და მეოცე საუკუნის ბოლოს ფართოდ გავრცელდა ევროპაშიც. თავდაპირველად წარმოებაზე, პროდუქციის ხარისხის კონრტოლსა და შემოწმებაზე ორიენტირებულმა პროცესმა 80-იანი წლებიდან განათლების სფეროშიც გადმოინაცვლა და ამჟამად მისი განუყოფელი ნაწილია. წლების განმავლობაში ჩამოყალიბდა ასევე შეფასების თეორიული ჩარჩო-მიდგომებიც.
ლიტერატურაში ძირითადად გამოიყოფა შეფასების შემდეგი მოდელები:
- მიმდინარე და შემაჯამებელი (formative-sumative) – კურიკულუმის პროცესის თანმხლები შეფასება – საბოლოო შედეგების აღწერილობითი შეფასება;
- მიკრო და მაკრო – რომელიმე სტრუქტურული ელემენტის დამოუკიდებლად შეფასება – მთელი სტრუქტურის კომპლექსური შეფასება;
- შიდა და გარე შეფასება – შეფასება წარმართული თავად პროცესის მონაწილეების მიერ – გარე პირების მიერ ჩატარებული შეფასება;
- ნაწილისა და შედეგის – კურიკულუმის სტრუქტურისა და/ან პროცესის ცალკეული მახასიათებლის შეფასება – წინასწარ შერჩეული ეფექტისა და გავლენის შეფასება. (Ditton, 2018).
აუცილებელია აღინიშნოს, რომ მრავალი მკვლევრის მოსაზრებით, შიდასასკოლო შეფასება და თვითშეფასება ერთმანეთისაგან განსხვავებული ცნებებია. განსხვავებები ძირითადად მდგომარეობს დაგეგმვის, მიზნების ჩამოყალიბებისა და განხორციელების ეტაპებში. თვითშეფასების დროს დაკვეთა მოდის უშუალოდ სასკოლო საზოგადოებისაგან, მაგ: კათედრა, ან პედაგოგიური საბჭო წყვეტს, რომ უნდა შეაფასონ კონკრეტული საგნის მასწავლებლების მუშაობა. ასეთ დროს შეფასების საგანი ვიწროა და შემფასებლებიც, როგორც წესი, თავად მასწავლებლები არიან. შიდა შეფასება კი მოიცავს ორგანიზაციის შიგნით, სკოლის ყველა სფეროს შეფასებას. პროცესში ყველა მასწავლებლის ჩართულობა სავალდებულო არ არის, რადგან შეფასების საგანი ეხება არა კონკრეტულად რომელიმე მასწავლებლის და/ან საგნის სწავლების სირთულეებს, არამედ ზოგადად სკოლაში სწავლების პროცესის მიმდინარეობას. შიდა შეფასების განხორციელებას შესაძლოა სკოლას კანონმდებლობაც ავალდებულებდეს. ამიტომ ხშირ შემთხვევაში შიდა შეფასების პროცესში მოწვეული სპეციალისტებიც არიან ჩართული, კითხვარებისა და შეფასების პროცესის მეთოდოლოგიური გამართულობის უზრუნველსაყოფად. ასეთ დროს აღნიშნავენ, რომ შიდა შეფასების პროცესში გარე შეფასების ელემენტებიცაა. მართლაც, შიდა/გარე და თვითშეფასების ძალიან ბევრი შერეული ვარიანტი არსებობს და როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მათი განსხვავების ყველაზე მარტივი მეთოდი შეფასების საგანზე დაკვირვებაა.
მეთოდოლოგიაში აღნიშნულია, რომ ტერმინი „სკოლის თვითშეფასება“ ბუნდოვანია, რადგან ხშირ შემთხვევაში არაა განსაზღვრული, ვინ რას აფასებს. მსგავსი ტენდენციაა საერთაშორისო საგანმანათლებლო სივრცეებშიც. ძირითადად, თვითშეფასება – როგორც ტერმინი, განისაზღვრება იმით, თუ ვინ ატარებს პროცესს და რა არის შეფასების საგანი. მკვლევრები თვლიან, რომ ეს საკმარისი არაა და აუცილებელია ცხადი იყოს, რა მიზნით ტარდება შეფასება და ვინ ადგენს ამ მიზნებს. მხოლოდ ამ შემთხვევაშია შესაძლებელი განისაზღვროს, ატარებს სკოლა შიდა შეფასებას თუ თვითშეფასებას.
შიდა შეფასების პროცესი აწყობილია ხარისხის ციკლის ირგვლივ, რაც გულისხმობს დაგეგმვის, ქმედების, შეფასებისა და განხორციელების პროცესის უწყვეტობას. მკვლევრები (კონკრეტულად კი შვეიცარიელი მკვლევრები Beywl.Balzer, 2016) გვთავაზობენ წარმატებული შეფასების პროცესის 10 აუცილებელ ნაბიჯს:
- შეფასების საგნის განსაზღვრა;
- შეფასების ჯგუფის ჩამოყალიბება;
- დეტალური მიზნებისა და საკვლევი კითხვების განსაზღვრა;
- შეფასების კრიტერიუმებისა და წინაპირობების განსაზღვრა;
- კონკრეტული მეთოდოლოგიური ნაბიჯების დაგეგმვა და განხორციელება;
- მონაცემების ანალიზი;
- მონაცემთა ინტერპრეტაცია ;
- მონაცემების წარმოდგენა;
- შედეგების გამოყენება;
- შეფასების შეფასება (თვითრეფლექსია).
როგორც ვხედავთ, შიდა შეფასების მიმდინარეობას ბევრი საერთო აქვს თვითშეფასებასთან, ხოლო საბოლოო ჯამში ორივეს – პრაქტიკის კვლევასთან. თვითშეფასება, პირველ რიგში ორგანიზაციის განვითარებას ემსახურება და მისი ჩატარების მიზანიც პროცესისა და შედეგის გაუმჯობესებაა. მას პირდაპირი კავშირი აქვს სკოლის ხარისხის მართვასა და უზრუნველყოფასთან. მეთოდოლოგიაში თვითშეფასების საფუძვლად სამი მარტივი კითხვა ფიგურირებს, რომლებზე პასუხიც მთელი პროცესის კონცეფციას მოიცავს:
- რა მიზანს გვინდა მივაღწიოთ სკოლაში/გაკვეთილზე?
- რა აქტივობებს ვახორციელებთ ამ მიზნების მისაღწევად?
- ვატარებთ თუ არა სწორ აქტივობებს მართებულად?
თვითშეფასების პროცესი მხოლოდ იმ შემთხვევაშია წარმატებული, თუ მონაწილე მხარეები ცვლილებების აუცილებლობას იაზრებენ და აღიარებენ. თუ მზად არიან მიიღონ რეკომენდაციები კოლეგებისაგან და შეცვალონ არსებული პრაქტიკა. მეორე და მნიშვნელოვანი ფაქტორია წარუმატებლობის შიშის გადალახვა, რაც ძირითად შემთხვევაში სკოლის ადმინისტრაციის ხელშეწყობის გარეშე შეუძლებელია. მესამე და მნიშვნელოვან პირობას კი შეფასების შედეგების მიღება და აღიარება წარმოადგენს. კვლევაზე დაფუძნებული, ობიქტური და სანდო შედეგები შესაძლებელია ხშირ შემთხვევაში არ ასახავდეს მასწავლებელთა მოლოდინს, თუმცა თანამშრომლობასა და განვითარებაზე ორიენტირებულ გარემოში ნებისმიერ შედეგთან გამკლავება მონაწილეების ვალდებულებაა. აქედან გამომდინარე შეფასებას (იქნება ეს შიდა თუ თვითშეფასება) ნდობისა და თანამშრომლობის ატმოსფერო სჭირდება. დაუშვებელია მისი გამოყენება ვინმეს დასჯის ან დაშინების მიზნით. ასეთ დროს მონაწილე მხარეები უბრალოდ თავს აჩვენებენ შემფასებელს, რომ წარმართავენ პროცესს, რეალურად კი შეფასება მხოლოდ ქაღალდზე მიმდინარეობს და მას არ მოაქვს ორგანიზაციისათვის პრაქტიკული სარგებელი.
