„არც ერთი საქმე ისე სასწრაფო არ იყო, როგორც ზეპირგამოცემათა შეგროვება“, – ამბობდა აკაკი და მართლაც, სწორედ თერგდალეულებმა დაიწყეს ხალხური სიტყვიერების ნიმუშების ინტენსიური შეგროვება, საფუძვლიანი შესწავლა. ამ საქმეს მანამდეც ექცეოდა ყურადღება. თუნდაც მე-18 საუკუნის მხატვრული ანთოლოგიები გავიხსენოთ, გრიგოლ ბაგრატიონი, პლატონ იოსელიანი, თეიმურაზ ბატონიშვილი… მაგრამ ქართული ფოლკლორის სისტემურ და ორგანიზებულ შესწავლას სწორედ წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების იმ სხდომაზე ჩაეყარა საფუძველი, რომელსაც ილია ჭავჭავაძე ხელმძღვანელობდა. ვაჟა-ფშაველაც, რომელმაც ადრეული ასაკიდან გაითავისა ხალხური ზნე-ჩვეულებები თუ პოეზია, აქტიურად იყო ჩაბმული ამ საქმიანობაში. ამ მხრივ დიდი როლი შეასრულა ვაჟას დედამ, რომელმაც, წერა-კითხვის უცოდინარმა, კარგად იცოდა ხალხური ლექსები და ზღაპრები. დედის ბიძა, პარასკევა, მწერლის სიტყვებით, „პირველი მელექსე იყო ფშავში“. რაზიკაშვილების ოჯახის პოეტური ტრადიცია კი ყველას მოგვეხსენება. ცალკე – ოჯახურმა გარემომ, პოეზიით სავსე სოფლის ხატობებმა, ცალკე – საკუთარმა საზოგადოებრივ-ლიტერატურულმა შეხედულებებმა დააკავშირა ვაჟა-ფშაველა ხალხთან. ის იყო მთის პოეზიის, ყოფა-ცხოვრების შემკრები და ღრმა მკვლევარი. ამ მხრივ მდიდარი მასალაა მის პუბლიცისტკაში. ეს საქმიანობა ვაჟას სიკვდილამდე არ შეუწყვეტია და მის კალამს უამრავი საინტერესო ეთნოგრაფიული წერილი ეკუთვნის თუშ-ფშავ-ხევსურების ცხოვრებიდან. საგმირო სიტყვიერების სიმდიდრით ხევსურეთმა ადრიდანვე მიიქცია ყურადღება, მაშინ, როცა ქართული ფოლკლორის შეკრება-შესწავლის საქმე ის-ის იყო ფეხს იკიდებდა. ილია ჭავჭავაძემ მე-19 საუკუნის 70-იან წლებში, დუშეთში მუშაობისას, ჩაიწერა ხევსურული საგმირო-პატრიოტული პოეზიის ნიმუშები. მსგავს ნიმუშებს ვხვდებით ალ. ყაზბეგის, რ. ერისთავის, ნ. ურბნელის, პ. უმიკაშვილის, ვაჟა-ფშაველას, ბაჩანა და თედო რაზიკაშვილების და სხვათა შეკრებილ მასალებში. ამავე მასალებს სამეცნიერო დანიშნულებით იყენებდნენ ქართველი და უცხოელი მკვლევარები. თუმცა ცალკე და საგანგებოდ ეს საკითხი არავის შეუსწავლია. ვაჟას წერილებსა თუ ნარკვევებს ერთვის ზეპირსიტყვიერების საკმაოდ ბევრი ნიმუში, რომლებიც პოეტს ციტატებად აქვს გამოყენებული. ხალხური სიტყვიერების შესახებ შექმნილი სკოლები თუ მიმდინარეობები არ ყოფილა უცხო ქართული კულტურისთვის და იმდროინდელი ქართველი ფოლკლორისტების (ილია ჭავჭავაძე, აკ. წერეთელი, პ. უმიკაშვილი, ი. რაზიკაშვილი, ალ. ხახანაშვილი) წერილებსა და გამოკვლევებში რამდენიმე უცხოური თეორიის გავლენასაც ვხვდებით. რაც შეეხება ვაჟას, იგი არაფერს ამბობს საკუთარ მეთოდზე. მაშასადამე, კითხვას, რომელ მეთოდს იყენებდა ვაჟა-ფშაველა, საკუთარი დაკვირვების მიხედვით უნდა ვუპასუხოთ. კრიტიკული და ეთნოგრაფიული წერილების შესწავლა კი გვიჩვენებს, რომ ვაჟა-ფშაველა საკვლევაძიებო პრაქტიკაში აღწერით-შედარებით მეთოდს იყენებდა [მ. ჩიქოვანი, ხალხური სიტყვიერების ისტორია].
უძველესი წერილობითი წყაროები ქართული სიმღერა-ცეკვის შესახებ მოგვითხრობს: ასურული წყაროების თანახმად, მეფე სარგონის (ძვ. წ. 714 წ.) ეპოქაში ქართველთა წინაპრები ომის დროს „მხიარულ სიმღერებს“ მღეროდნენ; ბერძენი ისტორიკოსი ქსენოფონტე (ძვ. წ. V-IV ს.ს.) „ანაბაზისში“ აღწერს ქართველური ტომების „განსაკუთრებული ყაიდის“, უცნაურ საბრძოლო ცეკვა-სიმღერებს; XI-XII საუკუნეების ქართველი ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი, ღვთის სამსახოვნების-სამგვაროვნების მაგალითზე, უკვე დანეჯითებით საუბრობს ქართული სიმღერა-გალობის სამხმიანობის შესახებ. ქართული მუსიკალური ფოლკლორის „ეთნიკური ბგერითი იდეალი“ სწორედ სამხმიანობაში გამოვლინდა.
ქართული ფოლკლორი (ცეკვა თუ მრავალხმიანობა) უძველეს დროში იღებს სათავეს. მასში ჩვენი მრავალჭირგადანახადი ხალხის ისტორია, სულიერი მისწრაფებები, გენეტიკური მახასიათებლებია არეკლილი. ეს არის ის, საიდანაც მოვდივართ და რითაც ვსაზრდოობთ. ქართველი ნებისმიერ საქმიანობას სიმღერას უკავშირებდა, მღეროდა ომის, შრომის, ავადმყოფობის, მხიარულებისა თუ მწუხარების დროს. უძველესი დროიდან ჩვენ გვქონდა ჩამოყალიბებული მუსიკალური ენა, რომელიც დღემდე მოგვყვა, გამორჩეული თავისი ვოკალური მრავალხმიანობის პრინციპით. ქართული ფოლკლორისთვის სინკრეტულობაა დამახასიათებელი და მოიცავს ცეკვას, სიმღერას, მუსიკას, ლექსს. ქართულ ხალხურ მუსიკას ახასიათებს თავისუფალი მუზიცირება-იმპროვიზაციულობა, ვარიანტულობა და ცოცხალი შემოქმედებითი პროცესი. ზეპირსიტყვიერებაშიც ასეა: ისევე როგორც ნებისმიერი ხალხის ფოლკლორში, ჩვენთანაც არის ჟანრი, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ იმპროვიზაციის წყალობით არსებობს. ამ უკანასკნელის შედეგია თუნდაც შაირობა, კაფიაობას რომ ვეძახით და ფართოდ არის გავრცელებული აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, განსაკუთრებით კი ფშავში, სადაც მას მკაცრი კანონები აქვს (რითმის შეუცვლელობა, იმპროვიზაცია, ადრე ნათქვამის გამეორებისთვის თავის არიდება და ა.შ.). ხმით ნატირლებში მოულოდნელობა აუდიტორიის დაკვეთაა, რომელიც აუცილებლად უნდა შესრულდეს. საკულტო სიტყვიერება, შესაძლოა, გამონაკლისი იყოს ამ მხრივ, რადგან მასში არ არის მიზანშეწონილი პიროვნული ჩარევა ტექსტის შეგნებული შეცვლის მიზნით, არც რაიმე იმპულსი და მოტივი არსებობს _ ტექსტის წარმოშობა თუ, საზოგადოდ, საკრალურობა ხელს უშლის ამას. მაგრამ როცა სუსტდება ასეთი ტექსტისადმი მოწიწება, მთქმელ-შემსრულებელი თავს თავისუფლებას აძლევს.
ხალხური ყოფის ცვლილებებმა ქართული ფოლკლორის განვითარება მოსწყვიტა მის მასაზრდოებელ ბუნებრივ, ცოცხალ ყოფას. თუმცა, საბედნიეროდ, მისი ტრადიციული- ავთენტური ნიმუშები (ფოლკლორის ყველა დარგში) XXI საუკუნეშიც შემოინახა რაჭამ, სვანეთმა, აჭარამ და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთმა.
ფოლკლორი ხალხურ შემოქმედებას ნიშნავს, ამიტომ ისტორიამ თუ მატიანეებმა სახელები ვერ შემოინახა. გამოჩენილი მომღერლებისა თუ მელექსეების წარმოჩენის ხანა სწორედ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე დადგა. გაჩნდა მოთხოვნილება და აუცილებლობა სხვადასხვა კუთხის სიმღერების, ცეკვებისა თუ პოეზიის თავმოყრისა და ამ ერთიანობის სცენაზე ხილვისა. ასე ჩამოყალიბდა მეორეული ფოლკლორი და გასული საუკუნის 60-70-იან წლებში – ახალი, აკადემიური საშემსრულებლო სტილიც. არქაული მუსიკალური ენისა და ორიგინალური, უნიკალური ჰარმონიის შერწყმა ყოველთვის ატყვევებდა უცხოელებს, გამოჩენილ მეცნიერებს, ფოლკლორისტებს, ეთნომუსიკოლოგებს, კომპოზიტორებს. „ქართული მრავალხმიანობა ევროპული მრავალხმიანობის საფუძველი უნდა იყოს“, – ამბობდა ზიგფრიდ ნადელი-გერმანელი მუსიკათმცოდნე. „ბახი რომ ცოცხალი იყოს, მასაც კი აღტაცებაში მოიყვანდა ასეთი პოლიფონია“, – ეს ალან ივანესია, ამერიკელი კომპოზიტორი.
2001 წელს იუნესკომ ქართული მრავალხმიანი სიმღერა მსოფლიოს არამატერიალური კულტურის ძეგლად გამოაცხადა და კულტურული მეკვიდრეობის ნუსხაში შეიტანა, რითაც ჩვენი ტრადიციული მრავალხმიანობის ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობა აღიარა. ეს ინტერესი არც შემდგომ შენელებულა: 2003 წელს თბილისის ვანო სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორიაში დაარსდა ტრადიციული მრავალხმიანობის კვლევის ცენტრი, რომელმაც უკვე ოთხი სიმპოზიუმი გამართა.
ქართულ ფოლკლორს, მისი ყოველი დარგის შენარჩუნებას 1936 წლიდან ემსახურება საქართველოს ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრი თავისი მდიდარი არქივით. მისი მიზანია ქართული ფოლკლორის ავთენტურობის დაცვა, ფოლკლორის ნიმუშების შეკრება, მოვლა, პოპულარიზაცია.
მოგვიანებით ტექნიკურმა პროგრესმა შეცვალა ფოლკლორის საარსებო სოციალური გარემო. შეიცვალა ფასეულობებიც. დაიკარგა მრავალი წეს-ჩვეულება და მდარე მასობრივმა პროდუქციამ ქართული ფოლკლორი თითქოს შეავიწროვა, თუმცა შემუშავებულია მისი შენარჩუნებისა და დაცვის საპრეზიდენტო პროგრამა. ეს აუცილებლად მოიაზრებს ამ დარგის კორიფეების (ა. ერქომაიშვილი, ნ. რამიშვილი და ი. სუხიშვილი, ჯ. ჭკუასელი, რ. ჭოხონელიძე, გ. ბაქრაძე, ბ. დარახველიძე და სხვები) ხელშეწყობასა და პატივისცემას.
დღეს დავრწმუნდით, რომ ჩვენში ისევ ყოფილა ის უცნაური წესრიგი, რომელიც ჩვენს ფოლკლორშია, ნაღველნარევი ოპტიმიზმი, ასე რომ ჰგავს ჩვენი არსებობის ფილოსოფიას. ამიტომ სიცოცხლის ამ მოუღალავი სიყვარულის წინაშე ყველა განსაცდელს უნდა გავუძლოთ. ეს ვალდებულებაცაა და იმედიც.
