ბოლო დროს იმ დასკვნამდე მივედი, რომ ადამიანი პროფესიის კარგად ცოდნის გარდა, კიდევ გემრიელ კერძებს უნდა ამზადებდეს და საექთნო საქმეც უნდა იცოდეს. ნემსის კუნთში, ვენაში გაკეთება, კათეტერის ჩადგმა და, ე.წ. გადასხმის სისტემის დაყენების ცოდნა აუცილებელია. თუ არადა, ამ საქმეში ერთ დღეს შეიძლება უამრავი ფული „გაფრინდეს“. ჰოდა, სერიოზულად დავფიქრდი, რომ საექთნო საქმე უნდა ვისწავლო. წინ გრძელი გზა მაქვს (იმედია) და გამომადგება.
კერძებს რაც შეეხება, ეგ ცოტა შინაგანადაც უნდა გეხერხებოდეს. აი ისე, როგორც დედას ერთ მეგობარს ჰქონდა ნიჭი შიგნიდან. მისნაირ კერძს ვერავინ ამზადებდა და ახლაც ვერავინ ამზადებს. ასე ვარ დარწმუნებული, რადგან უბრალოდ მისნაირი გემო და სურნელი სხვაგან არსად მიგრძნია.
ერთ ახალ წელს (ჯერ კიდევ სკოლაში ვსწავლობდი) უზარმაზარი ქვაბით ჩვენი შეკვეთილი საცივი გამომატანა. ავტობუსში, რომ ავედი, კერძმა ისეთი სურნელი დააყენა, ყველა ადგილზე გაშრა და როცა ჩემს გაჩერებაზე ჩამოვედი, კინაღამ ყველა სახლში გამომყვა.
სურნელოვან ნივთიერებებს ალქიმიკოსები სულებს უწოდებდნენ. ამ ლოგიკით თუ ვიმსჯელებთ, სუნელები, სუნამოები, ნამცხვრები და შოკოლადი, ასევე ყავა სულებია.
ზოგ ნივთიერებას სუნი აქვს, ზოგს – არა. მაგალითად, სპილენძი უსუნოა, სპირტს კი თავისი აქროლადობის გამო გამოკვეთილი სუნი ახასიათებს. ჩვენი ცხვირი სხვადასხვა მოლეკულას „იჭერს” და სუნს ვგრძნობთ. ცხვირში 50 მილიონი სპეციალური უჯრედია განთავსებული, რომლებიც მოლეკულებს „იჭერენ” და თავის ტვინში ამა თუ იმ სუნის აღქმის შესახებ სიგნალი იგზავნება. ჩვეულებრივი ადამიანის ცხვირი დაახლოებით 10 ათას სურნელს არჩევს, დეგუსტატორისა – 30 ათასს. ცხვირში მოლეკულა იმ რეცეპტორს უკავშირდება, რომელსაც მისი მსგავსი ფორმა აქვს. ეს ჯერ კიდევ ძველმა ბერძენმა ფილოსოფოსმა ლუკრეციუსმა ივარაუდა და თანამედროვე მეცნიერებმა დაუდასტურეს.
ყნოსვის ცენტრი თავის ტვინის ლიმბურ სისტემას უკავშირდება, რომელსაც ემოციების მართვის ცენტრსაც უწოდებენ. ამიტომ სურნელმა შესაძლოა სხვადასხვა ემოცია აღგვიძრას და მოგონებები აგვიშალოს.
სუნის მქონე მოლეკულებს ოდოროვექტორებს, ოდოროფორებს ან ოსმოფორებს უწოდებენ. ოსმოფორი აქროლადი უნდა იყოს, სხვაგვარად ცხვირამდე უბრალოდ ვერ მიაღწევს. გარდა ამისა, ოდნავ მაინც უნდა იყოს წყალში ხსნადი, თორემ ცხვირის ლორწოვანში ვერ გაიხსნება. ლორწო, თავის მხრივ, ცილებისა და ნახშირწყლების წყალხსნარია, რომელსაც ცხვირის ეპითელიუმი გამოყოფს და რომელიც ნერვულ დაბოლოებებს ფარავს. თუმცა ლორწოს ორგანულ მოლეკულებს უნარი შესწევთ, გაუხსნელი მოლეკულები რეცეპტორებამდე მიიტანონ. ოსმოფორს უნდა შეეძლოს ლორწოს ცილის მოლეკულასთან ურთიერთქმედება და ნერვული რეცეპტორიდან თავის ტვინამდე სიგნალის გადაცემის პროვოცირება. ამ შემთხვევაშიც (ფერმენტებისა და სუბსტრატისა არ იყოს) „გასაღები-კლიტის” პრინციპი მოქმედებს, ანუ განსაზღვრულ ცილას მხოლოდ განსაზღვრული ფორმის ოსმოფორი შეიძლება დაუკავშირდეს.
რაც შეეხება მკვეთრ და უსიამოვნო სუნებს, მათი მოლეკულები ოდნავ განსხვავებული ტიპის უჯრედებს უკავშირდებიან.
ზოგიერთი ნივთიერების მოლეკულის სუნი საოცარ ასოციაციებს იწვევს. მაგალითად, პარა-ჰიდროქსიფენილბუტანონ-2 (C10H12O2) და იონონი (C13H20O) – ორივე კეტონია. პირველი მათგანი ჟოლოს დამწიფებისას წარმოიქმნება. არომატული სუნიც მისი დამსახურებაა. იის ფოთლების შემადგენლობაშიც შედის, ამიტომ სულაც არ არის გასაკვირი, რომ პარფიუმერები მას ხშირად იყენებენ სუნამოების შექმნისას. მეორე კეტონი მზეზე გამომშრალ თივას აძლევს დამახასიათებელ სურნელს.
დიალილდისულფიდი (C6H10S2), ალილპროპილდისულფიდი (C6H12S2), თიოპროპიონალდეჰიდ-S-ოქსიდი (C3H6OS) – თითოეული მათგანი გოგირდს შეიცავს, რომელიც Allium-ის რიგის მცენარეებს მკვეთრ სურნელს ანიჭებს. ამ მცენარეებს ძალიან კარგად იცნობთ. ნიორს და ხახვს ვგულისხმობ. მათში ბევრია გოგირდშემცველი ამინმჟავა, განსაკუთრებით – ცისტეინი. თავად ხახვი და ნიორი უსუნოა, მაგრამ აბა ერთი გაჭერით, დაჭყლიტეთ, ჩაღეჭეთ, ანუ უჯრედები დაუზიანეთ – მაშინვე დაიწყება ფერმენტული რეაქცია და ამინმჟავებში შემავალი აზოტი და გოგირდი აქროლად ნაერთებად გარდაიქმნება. მათ შორის ამიაკიც წარმოიქმნება და ზემოთ დასახელებული ნაერთებიც. ევგენოლი (C10H12O2) დაფნის ფოთლის ეთერზეთში შედის. იგივე ალდეჰიდი მუსკატის კაკალშიც (Myristica fragrans) გვხვდება.
დღევანდელი სამყარო ფულზეა გაგიჟებული. სადღაც ლოგიკურიცაა, რადგან საქმით დასტურდება, რომ მართალია, ცხოვრებაში მთავარი სხვა ღირებულებებია, მაგრამ ფული ყველაზე კარგი დამხმარეა…
ფულს თუ აქვს სუნი?
ჩემს ბავშვობაში ყვარელში ასეთი ამბავი მოხდა. შვილმა მამას რაღაცის საყიდლად ფული სთხოვა. მამისგან უარი მიიღო, არ მაქვსო. გაქვსო, მიუგო შვილმა. განჯინაში ხელი მოაფათურა და გადამალული ფული მამას დაანახვა. კაცი გაბრაზებულა, შენ რა ჩუმად მითვალთვალებო? არაო, სუნით მივაგენიო – იყო პასუხი. მამამ იფიქრა, მეხუმრებაო და უთხრა – გარეთ გადი, მე ისევ დავმალავ და თუ კვლავ იპოვი, რაც მთხოვე, მოგცემო. ასეც მოქცეულან და ბიჭმა ისევ იპოვა. მერე მამის მეგობართან წასულან, მერე იმის მეზობელთან და ბიჭმა ყველგან სუნით იპოვა ფული.
გამოდის, რომ ფულს სუნი ჰქონია. უბრალოდ ყველა ვერ აღიქვამს. მეორე მხრივ, თავად ფულს სუნი მართლაც არ აქვს და თუ მაინც რაიმე სურნელს გამოსცემს, ადამიანისგან გადაეცემა. კუპიურებთან რეაქციაში შედიან კანში არსებული ორგანული ნივთიერებები, ასევე გამოყოფილი ოფლი და მასში გარეული ცხიმი. სადღაც წავიკითხე, რომ ერთ გერმანელ პარფიუმერს ამერიკული დოლარის სუნის ფორმულის გამოყვანა უცდია და შემდეგი ძირითადი არომატები უპოვია: დომინანტი ნოტები – საპონი, სარეცხი საშუალებები, ბენზინი. ახალი ბანკნოტები თავისთავად ქაღალდის და მელნის სუნს გამოსცემენ. შემდეგ, კი გარემოსთან ურთიერთობით, მათი სურნელიც იცვლება.
ჩემი და წვიმის ურთიერთობა მგონი იცით, ერთმანეთი არ გვიყვარს https://mastsavlebeli.ge/?p=4009 https://mastsavlebeli.ge/?p=20404 https://mastsavlebeli.ge/?p=14904 https://mastsavlebeli.ge/?p=12993 https://mastsavlebeli.ge/?p=10526
სრულიად შეუფერებელ დროს მოდის. ცდილობს, დამასველოს და ვარცხნილობა დამიშალოს https://mastsavlebeli.ge/?p=12298. მე კი, ბუნებრივია, გავრბივარ.
იმ დღესაც უცებ წამომეწია, მაგრამ ვარცხნილობა ისედაც არეული მქონდა (ვირუსის გამო სალონები დაკეტილია). ამიტომ არსად გავქცეულვარ და ვიგრძენი, რომ წვიმის სურნელი მომეწონა კიდეც. თან მოკლეზე რაღაც ბაღით გზას ვიმოკლებდი (ვირუსის გამო ტრანსპორტი არ დადიოდა) და ხეებსა და ბუჩქებს შორის მიმავალმა უფრო მკაფიოდ ვიგრძენი სუნი.
პირველი რაც გავიფიქრე, ის იყო, რომ რაღაც სისუფთავის სურნელი ჰქონდა. წვიმის სუნს თავისი ტერმინი აქვს – პეტრიკორი (ბერძნული „პეტრა“, რაც ქვას ნიშნავს და „იქორი“ – სითხე, რომელიც ღმერთების ვენებში მიედინება). ეს სუნი რამდენიმე ძირითადი ნივთიერების კომბინაციაა: გეოსმინი ტერპენოიდია. ის ნიადაგის შედგენილობაშია და მისი გამოთავისუფლება ნიადაგის მიკროორგანიზმების დაშლის შედეგად ხდება. წვიმის დროს წყალი გეოსმინს ატმოსფეროში ნიადაგიდან გამორეცხავს. სინამდვილეში ამ ნივთიერებას უსიამოვნო სუნი აქვს, თუმცა სხვა კომპონენტების წყალობით მისი არომატი ძალიან არ იგრძნობა.
წვიმის სურნელის შექმნაში სხვადასხვა ეთერზეთები მონაწილეობენ. სწორედ ისინი ქმნიან სისუფთავის სუნს. ეთერზეთებს მცენარეები მზიან ამინდში ასინთეზირებენ და ამით წყლის მოხმარებას ზღუდავენ, გვალვაში კი მომჭირნედ მოიხმარენ წყალს. წვიმის დროს კი ეთერზეთები ატმოსფეროსკენ მიემართებიან და ჩვენს რეცეპტორებს ახარებენ.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტი ოზონია. ის ელექტრული განმუხტვის შედეგად ჭექა-ქუხილის დროს წარმოიქმნება. შემდეგ ჰაერის ძლიერი ნაკადით ატმოსფეროს ქვედა შრეებში ეშვება და წვიმის სურნელში მონაწილეობს.
ოზონი ჟანგბადის ალოტროპიული სახესხვაობაა. აირადი ოზონი ცისფერია, თხევადი, მუქი ლურჯი, მყარი კი შავი ფერისაა. მეჩვიდმეტე საუკუნეში შენიშნეს, რომ ჭექა-ქუხილის დროს ვრცელდებოდა თავისებური მკვეთრი სუნი. მეცხრამეტე საუკუნეში ჰაერიდან გამოჰყვეს აირი, რომელსაც ოზონი (ბერძნ. სუნიანი) უწოდეს.
ატმოსფეროში ოზონი წარმოიქმნება ჭექა-ქუხილის დროს. იგი არამდგრადია და ჟანგბადის გამოყოფით იშლება. ოზონს შეიცავს აგრეთვე წიწვოვანი ტყისა და ზღვის სანაპიროს ჰაერი. ჭექა-ქუხილის დროს შემდეგი რეაქციები მიმდინარებს:
ლაბორატორიაში ოზონს იღებენ ჟანგბადიდან, სპეციალურ ხელსაწყოებში – ოზონატორებში:
რეაქციიდან ჩანს, რომ ოზონი არამდგრადი ნივთიერებაა და სწრაფად გარდაიქმნება ჟანგბადად. ამის გამო ოზონი ატმოსფეროში არ გროვდება.
ოზონი ძლიერი მჟანგავია. მისი მოლეკულისგან ჩამოცილებული ჟანგბადის ატომები ქიმიურად უფრო აქტიურია, ვიდრე ჟანგბადის მოლეკულები. ამიტომ, ჟანგბადთან შედარებით, ოზონი უფრო დიდი ქიმიური აქტივობით ხასიათდება.
მცირე რაოდენობით ოზონი ადამიანისთვის სასარგებლოა, დიდი რაოდენობით კი – მომწამლავი.
ოზონი ანადგურებს ბაქტერიებს. ამიტომ, გამოიყენება სასმელი წყლის გასასუფთავებლად და ჰაერის დეზინფექციისთვის. ოზონის შრე იცავს დედამიწას მზის ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან.
წერილი ჩამთავრდა. რამდენ არაქიმიურზე ვისაუბრე… პრინციპში, ყოველთვის ასე ვიქცევი, მაგრამ შედეგად, ვითომ არაქიმიურზე საუბრით ქიმიას ნაწილ-ნაწილ ვშლი და ჩვენს ცხოვრებას მოვარგებ ხოლმე.
ამის ნებას კი თავად ქიმია მაძლევს, რადგან ის თავად ჩვენი ცხოვრებაა.
