პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ციფრული ჰუმანიტარია

ციფრული ჰუმანიტარია (ინგლ. Digital humanities) წარმოადგენს კვლევის, სწავლებისა და შემოქმედების სფეროს, სადაც ჰუმანიტარული სამეცნიერო დისციპლინები კომპიუტერულ ტექნოლოგიებთან გადაიკვეთება. დღეს ციფრული ჰუმანიტარია ტრადიციული ჰუმანიტარული დარგების (ლინგვისტიკა, ფილოსოფია, არქეოლოგია, ისტორია, კულტურის მეცნიერებები) მეთოდოლოგიითა და კომპიუტერული ტექნოლოგიების (ინფორმაციის ვიზუალიზაცია, კომპიუტერული ანალიზი, ციფრული გამომცემლობა) საშუალებით იკვლევს როგორც გაციფრულებულ (ნაბეჭდის ციფრულ ვარიანტს), ისე ციფრულად შექმნილ დოკუმენტებს.
ციფრული ჰუმანიტარიის პირობებში მთავარი კვლევის მეთოდის სიზუსტე და მკვლევრის ანალიზის უნარია. არსებობს მონაცემთა სრულყოფილი, სტრუქტურირებული, ანოტირებული ბაზა და მისი დამახსოვრება არ არის საჭირო (გასაგებია, რომ ძნელად თუ ვინმე მოახერხებს, მაგალითად, განმანათლებლობის პერიოდზე მუშაობისას წაიკითხოს და დაიხსომოს იმ ათიათასობით წერილის შინაარსი, რომლებსაც ვოლტერი, ლოკი თუ ნიუტონი სწერდნენ ერთმანეთს, მეორე მხრივ კი დასკვნები, რომლებიც სრულად არ ითვალისწინებს წყაროებს, შესაძლოა მცდარი აღმოჩნდეს). “მხოლოდ ვოლტერის ავტორობით 18 000-მდე პირადი წერილი არსებობს”, – ამბობს დენ ედელშტაინი, სტენფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი, რომელსაც განმანათლებლობის ეპოქის იდეების გავრცელება რუკაზე დააქვს (ვრცლად პროექტის შესახებ შეგიძლიათ იხილოთ აქ: https://republicofletters.stanford.edu). დენ ედელშტაინი ციფრული ჰუმანიტარიის ეპოქას პოსტთეორიულ ხანას უწოდებს და ამბობს, რომ კოლეგა ჰუმანიტარები მის შრომას ხშირად კომპიუტერული ტექნოლოგიებით თავის შექცევად აღიქვამენ, თუმცა ასეთ “თამაშში” უამრავი აღმოჩენის გაკეთება შეიძლება.
ციფრული ჰუმანიტარიის მომხრეები მიიჩნევენ, რომ თუ ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მეოცე საუკუნის ისტორიის ქრონოლოგიზაცია “იზმებით” არის შესაძლებელი, დღეს მკვლევრებმა ახალ ფილოსოფიურ თუ პოლიტიკურ “იზმებში” კი აღარ უნდა ეძებონ შთაგონება, არამედ გამოიყენონ თანამედროვე ტექნოლოგიები და იკვლიონ წყაროების, დოკუმენტების, მათი ციფრული ვარიანტების ისეთი ფართო სპექტრი, როგორზეც ადრე ხელი არ მიუწვდებოდათ.
საინტერესოა ლინგვისტური მიზნებისთვის კომპიუტერული ტექნოლოგიების გამოყენების პირველი შემთხვევა: იტალიელმა იეზუიტმა ბერმა რობერტო ბუზამ შორეულ 1946 წელს (ამერიკელ სამხედროებს ჯერ კიდევ არ შეუქმნიათ ინტერნეტქსელი) დაასრულა მუშაობა თავის სადოქტორო ნაშრომზე, რომელიც თომა აკვინელის შრომებში -ში (ლათინური In) თანდებულის გამოყენების შემთხვევებს იკვლევდა. კეთილსინდისიერი დასკვნების გამოსატანად მკვლევარს დასჭირდა აკვინელის შრომების 9 მილიონამდე სტრიქონის გაანალიზება. ნაშრომის დასრულების შემდეგ რობერტო ბუსამ გადაწყვიტა, ლინგვისტური “შავი სამუშაოს” შესასრულებლად კომპიუტერული ტექნოლოგიები გამოეყენებინა, რაც მკვლევარს დროის ეფექტური გამოყენების საშუალებას მისცემდა. ბუსას იდეა თომა აკვინელის შრომების ელექტრონული კორპუსის შექმნას გულისხმობდა. მან IBM-ის დირექტორთან, თომას უოტსონთან პირადი აუდიენცია ითხოვა და დაიყოლია იგი, იმ დროისთვის სრულიად ახალი მიმართულებისთვის მხარი დაეჭირა. შემდეგში კომპანია IBM სტენფორდის უნივერსიტეტთან ერთად ერთ-ერთი პირველთაგანი აღმოჩნდა, ვინც ციფრული ჰუმანიტარიის უმნიშვნელოვანესი მიმართულების, მონაცემთა ვიზუალიზაციის, შესწავლა და ღია სერვისების შექმნა დაიწყო. ამდენად, 1949 წელს შემდგარმა შეხვედრამ მრავალი კუთხით განსაზღვრა ჰუმანიტარიის ციფრული მომავალი. აკვინელის შრომების ელექტრონული კორპუსი, Index Thomisticus, არა მარტო ლინგვისტური მიზნებისთვის კომპიუტერული ტექნოლოგიების გამოყენების პირველ პრეცედენტად, არამედ პირველ ელექტრონულ წიგნადაც არის მიჩნეული.
დღესდღეობით უამრავი ნაციონალური, საუნივერსიტეტო თუ ბიბლიოთეკების მიერ განხორციელებული ელექტრონული კორპუსი არსებობს და ეს ფასდაუდებელი, ვირტუალური, “ხელშეუხებელი” სიმდიდრეა. მათი შექმნის ადრეულ ეტაპზე ელექტრონული კორპუსების ტექსტების მორფოლოგიური ანოტაცია ხდებოდა, შემდეგ დაიწყო სინტაქსური ანოტირების პროცესი, 2006 წლიდან კი მთავარი ამოცანა სემანტიკური ანოტაცია გახდა. მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ მორფოლოგიურად, სინტაქსურად და სემანტიკურად ანოტირებული ეს უამრავი ტექსტი ურთიერთშემავსებელ რესურსს წარმოადგენს და მომავალში სრულყოფს კომპიუტერულ თარგმანს. ამასთან, ზუსტად ვერასდროს ვიწინასწარმეტყველებთ, კიდევ რა გამოყენებას მოუძებნიან “მომხმარებლები” ამ ტიპის რესურსებს. დენიელ სტოუელი აღნიშნავს, რომ როდესაც ლინკოლნის ტექსტების ელექტრონული ბანკი შექმნა, ვერაფრით წარმოიდგენდა, რომ მისი მომხმარებლები ძირითადად ოქსფორდელი ლინგვისტები იქნებოდნენ (ოქსფორდის ინგლისური ენის ლექსიკონის რედაქტორები იმ კონკრეტული სიტყვებით დაინტერესდნენ, რომლებიც პირველად ლინკოლნის ტექსტებში ჩნდება) და არა ისტორიის ფაკულტეტის სტუდენტები მისი უნივერსიტეტიდან (ვებგვერდებს კარგად განვითარებული ადმინისტრატორის პანელი და მომხმარებლის შესახებ მრავალფეროვანი სტატისტიკის ანალიზის შესაძლებლობა აქვთ).
დღეს არსებული არაინგლისურენოვანი ციფრული კორპუსების არასრული ჩამონათვალი ასეთია:
. შუმერული (Electronic Text Corpus of Sumerian Literature);
. შოტლანდიური (Scottish Corpus of Texts and Speech);
. სპარსული (ფარსიზე შესრულებული, Hamshahri Corpus);
. თანამედროვე სპარსული (TMC: Tehran Monolingual Corpus, Standard corpus for Persian Language Modeling);
. ძველი ბერძნული (Thesaurus Linguae Graecae (TLG)).
. რუსული ნაციონალური კორპუსი (Russian National Corpus)
. ხორვატული (Croatian Language Corpus)
. პოლონური ენის ნაციონალური კორპუსი (National Corpus of Polish)
• იაპონური (Kotonoha Japanese language corpus)
ელექტრონულ კორპუსებთან ერთად მნიშვნელოვანია ელექტრონული ბიბლიოთეკების განვითარების საკითხიც. 1971 წელს მაიკლ ს. ჰარტი ქმნის ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციის ელექტრონულ ვერსიას და იწყებს პროექტ “გუტენბერგს” იმ მიზნით, რომ მეოცე საუკუნის დასასრულისთვის – 10 000 ყველაზე ხშირად ციტირებული წიგნის ელექტრონული ფონდი, შემდგომ კი რაც შეიძლება მეტი წიგნის ელექტრონული ასლი შექმნას. გუტენბერგის პროექტი მოხალისეობრივ საწყისებზე შეიქმნა და დღეს იგი ყველაზე ძველი უფასო ელექტრონული წიგნების ბიბლიოთეკაა. პროექტის მისიაში მაიკლ ჰარტი აღნიშნავს, რომ აუცილებელია ელექტრონული წიგნების ციფრული ვარიანტების შექმნა და ახალი ელექტრონული წიგნის წახალისება, რაც წიგნიერების მართლაც საყოველთაო გავრცელებას1 და უგუნურების დამარცხებას2 ნიშნავს. პროექტის განვითარებას დიდად შეუწყო ხელი ტექნიკური პროგრესის ახალმა პროდუქტმა – სიმბოლოების ოპტიკურმა ამომცნობმა (Optical Character Recognition, OCR), რომელიც დასკანერებულ ტექსტს ელექტრონულ ტექსტად აქცევს. 2011 წლის იანვრისთვის “გუტენბერგის” ციფრული ბიბლიოთეკა 40 000 წიგნს აერთიანებდა, რასაც ყოველკვირა მოხალისეთა წყალობით საშუალოდ ორმოცდაათი ახალი წიგნი ემატებოდა.

წიგნების რაოდენობის ზრდა გუტენბერგის ციფრულ ბიბლიოთეკაში1994-2008 წლებში

 

პროექტმა გუტენბერგმამართლაც დიდი როლი შეასრულა არა მარტო ელექტრონული წიგნიერების გავრცელებაში არამედ ელექტრონული ბიბლიოთეკებისა და საცავების შექმნაშიც. გარდა იმისა, რომგუტენბერგის”ციფრული ბიბლიოთეკა თავადაც მრავალენოვანია, პროექტს საერთაშორისო შვილობილი პროექტებიც აქვს, მათ შორის:

* პროექტიგუტენბერგი”,ავსტრალიური ვერსია(Project Gutenberg Australia);

* გერმანული ვერსია(Projekt Gutenberg DE);

* კოლექციათა კოლექცია(Project Gutenberg Consortia Center);

* პროექტის ევროპული ვერსია, რომელიცPG-EU შრიფტის სწორი კოდირების პრობლემებზე მუშაობს;

* ფილიპინური ვერსია(Project Gutenberg of the Philippines) ;

* ტაივანური ვერსია(Project Gutenberg of Taiwan; მოიცავს მანდარინსა და ტაივანში გავრცელებულ სხვა ენებზე შემნილ ტექსტებს);

* პროექტის აღმოსავლეთევროპული ვერსია (Project
Gutenberg Europe, Rastko, Serbia)
;

* ლუქსემბურგული ვერსია(Project Gutenberg Luxembourg);

* ელიას ლონჰორტის სახელობის ფინური ვერსია(Projekti Lönnrot, Elias Lönnrot (1802-1884);

* პროექტის კანადური ვერსია(Project Gutenberg Canada);

* სლავური ვერსია(უპირატესად რუსული ტექსტებით; Project Gutenberg Russia, 2012 წლისაპრილიდან).

 

“გუტენბერგის” გამომცემლობა იძლევა
გამოუქვეყნებელი
ტექსტების ელექტრონული გამოცემის
საშუალებას
(Project Gutenberg Self Publishing).

პროექტ “გუტენბერგს” 1996 წელს ყველაზე მასშტაბური ინტერნეტარქივის სტატუსი
მიენიჭა
, 2007 წელსკი ოფიციალურად ეწოდა ბიბლიოთეკა კალიფორნიისშტატის ფედერალური მთავრობის მიერ4.

 

თუქართულ წიგნს
ასეთ
საერთაშორისო კონტექსტში შევხედავთ, აშკარად დავინახავთ, რაოდენ
მნიშვნელოვანია, მისი
მომავალი სიცოცხლისთვის, რომელიც უდავოდ ელექტრონული იქნება, დროულად ვიზრუნოთ. ამ ზრუნვის პირველი მაგალითი ქართული ტექსტების, თუნდაც რომელიმე ერთი
ავტორის
(მაგალითად, რუსთაველის) ელექტრონული კორპუსის შექმნა იქნებოდა. დღეისათვის არ გვაქვს არც ერთი ქართული, პირველ ეტაპზე თუნდაც მორფოლოგიურად ანოტირებული კორპუსი.

 

რასმოუტანს ციფრული ჰუმანიტარია მოსწავლეს?

 

მარტივად რომ ვთქვათ, სრულდება ეპოქა, როდესაც ისტორიის სწავლა თარიღების დამახსოვრებასთან ასოცირდებოდა. ამ ცვლილებას სხვასთან ერთად ისეთი ყოველდღიური რამ უწყობს ხელს, როგორიც
ინტერნეტსაძიებო
სისტემებია. საძიებო სიტემების ეპოქაში ინტერნეტმომხმარებლებმა, უფრო ზუსტად,
მათმა
ტვინმა შეიცვალა დამახსოვრების სტრატეგია. ადამიანები ახლა იმას
უფრო იმახსოვრებენ
, სადმოიპოვონ ინფორმაცია და არა მთელ ამბავს, დეტალებსა თუ თარიღებს. არც მწერლების ბიოგრაფიისა
და
ნაწარმოებების ..
გარჩევებისდასწავლაა აქტუალური ფილოლოგიისთვის. ციფრული ჰუმანიტარიის არსებობა კიდევ ერთხელ წარმოაჩენს კრიტიკული აზროვნების განვითარების აუცილებლობასციფრული ჰუმანიტარიის ეპოქაში ცენტრალური ფიგურა მკვლევარია, მისი კრიტიკული აზროვნების უნარი და კითხვა, რომლითაც იგი უზარმაზარ ბაზებს, ელექტრონულ კორპუსებს მიმართავს.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი