ჩვენი სკოლა სერიოზული პრობლემების წინაშე დგას. გამოსავლის ძიებაში, ხშირად მივმართავთ სხვა ქვეყნების განათლების სისტემების გამოცდილებას. ერთ–ერთი ასეთი ქვეყანაა აშშ. ეს ქვეყანა, ამავე დროს, სერიოზული პარტნიორია ჩვენი განათლების სისტემის განვითარების საქმეში. ამერიკის განათლების სისტემა საინტერესოა თავისი მრავალფეროვნებით და დამოუკიდებლობით, ცალკეული შტატის თუ სკოლის დონეზე.
ამ ქვეყანაში, ფრიად მნიშვნელოვან მოვლენას წარმოადგენს თავისუფალი განათლების მიმართულება, რომლის ერთ–ერთი თანამედროვე წარმომადგენელია ჯონ ტეილორ გატტო.
ჯონ ტეილორ გატტო – 30 წლიანი გამოცდილების მქონე ამერიკელი პედაგოგია, რომელიც ასევე არსებული ამერიკული საჯარო განათლების სისტემის კრიტიკოსია.
სამჯერ დასახელდა ქალაქ ნიუ–იორკის წლის საუკეთესო მასწავლებლად და 1991 წელს ნიუ–იორკის შტატის საუკეთესო პედაგოგად. ის არის მწერალი და პუბლიცისტი. მრავალი ჯილდო აქვს მიღებული, მათ შორის 1997 წელს ალექსის ტოკვილის * სახ. ჯილდო „გამორჩეული მიღწევებისათვის განათლებაში თავისუფლების ხელშეწყობისათვის”. მიუხედავად იმისა, რომ განათლების ზოგიერთი პროფესიონალი მას მიკერძოებულობაში ადანაშაულებს, მაინც სკოლის შესახებ უამრავ მის თეზისს არსებითად ეთანხმებიან.
მისი ყველაზე ცნობილი ნაშრომია – „მარიონეტების სკოლა – სკოლის მასწავლებლის აღსარება”. ვფიქრობ, დღეს აქტუალურია სკოლაში მიმდინარე პროცესების ის ხედვა, რომელსაც გატტო წარმოადგენს. ასევე საინტერესოა შესავალი სიტყვა რუსული გამოცემისათვის, რომლის თარგმნილ და მცირედ კორექტირებულ ვარიანტს წარმოგიდგენთ. საინტერესოა რომ ამერიკის, რუსეთის და საქართველოს საჯარო სკოლებში არსებული პრობლემები საერთოა. კითხულობ ამ წიგნს და ხვდები, რომ საქმე მარტო ქვეყნის სოციალურ–ეკონომიურ თუ პოლიტიკურ მდგომარეობაში არ არის. არსებობს უფრო ღრმა, ფარული პრობლემები, რომლებიც ახასიათებს საჯარო განათლების სიტემას, საზოგადოებამ უნდა გახსნილად ისაუბროს ამ თემაზე. ჩვენი შვილების ბედზე, ოჯახი და საზოგადოებაა პასუხისმგებელი. არ შეიძლება ყველა პრობლემის გადაჭრა სკოლას დაეკისროს, რადგან გარკვეული საკითხების არსებითად მოგვარება, შეუძლებელია საჯარო განათლების სისტემაში. სამომავლოდ გვინდა შემოგთავაზოთ თავად ჯონ გატოს ორიგინალური ნაშრომი.
„მაშ ასე, თქვენს წინაშეა ჯონ გატტო— ცნობილი ამერიკელი პედაგოგი. წიგნის წაკითხვის შემდეგ, გრძნობ ,რომ მისი მონათხრობი რეალურია. მათთვის, ვინც განათლების სისტემას წარმოადგენს, ვინც ათწლეულების განმავლობაში მიჩვეული არიან გარკვეულ წესებით მუშაობას, ძნელია დაინახონ შიგნიდან თუ რა ხდება დღეს ამ სისტემაში.
გატტო, რომელსაც სკოლაში მუშაობის მრავალწლიანი გამოცდილება აქვს , ძირეულად იცნობს სკოლაში მიმდინარე პროცესებს, იძლევა მთლიანად სისტემის მიზნების და ამოცანების ზუსტ ანალიზს, და ეს შეხედულება ეხმარება იმ ნეგატიური მოვლენების თვალნათლივ დანახვაში, რომელსაც სკოლაში აწყდებიან ბავშვები, მშობლები და მასწავლებლები. მიუხედავად იმისა, რომ აქ ლაპარაკია ამერიკულ სკოლაზე, ნათქვამი საოცრად ჰგავს სიტუაციას, რომელიც დამახასიათებელია ჩვენი სკოლებისთვისაც. სწორედ ამიტომაა საინტერესო ეს წიგნი .
ბავშვები დროის დიდ ნაწილს ატარებენ სკოლაში. სკოლა დიდ გავლენას ახდენს ადამიანის შეხედულებების და მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. თანამედროვე ცხოვრება ისეთია, რომ მშობელს სულ უფრო ნაკლები დრო რჩება შვილების აღზრდისთვის და მათთან ურთიერთობისთვის. ამიტომ უფრო ადვილია იმედი იქონიო, რომ ამას გააკეთებს სკოლა. არ გვაქვს დრო დავფიქრდეთ, თუ რა ხდება იქ – სკოლაში, რას ასწავლიან მათ იქ.
გატტო წერს, რომ სკოლა პირველ რიგში ასრულებს საზოგადოებრივ დაკვეთას, ამზადებს რა ბავშვებს თავისი ამოცანების შესრულებისთვის. სკოლა-ეს არის მარიონეტების ფაბრიკა. საყოველთაო განათლების სისტემის საფუძველია – გახადოს ადამიანი უფრო შეზღუდული, მორჩილი, მართვადი. დეკლარილებული მიზნები შეიძლება იყოს სხვადასხვა, მაგრამ საბოლოო მიზანი სწორედ ასეთია და საჭიროა გავაცნობიეროთ ეს–ამბობს გატტო. ბავშვის ინდივიდუალურობა, მისი ფიქრები და ოცნებები, პიროვნული თვისებები არ არის მოთხოვნადი.
კონკრეტული ცოდნის გარდა, სკოლა ბავშვს აძლევს ბევრ ნეგატიურ ჩვევებსაც. ის უყალიბებს დამოკიდებულებას საკუთარ თავთან, სხვა ადამიანებთან, საქმესთან, საერთოდ მთელ სამყაროსთან. აი ძირითადი ნეგატიური გაკვეთილები, რომელსაც სკოლა იძლევა:
პირველი გაკვეთილი –ესაა უსისტემობის გაკვეთილი. ყველაფერი, რასაც ასწავლიან ბავშვებს, ეძლევათ ყოველგვარი კონტექსტის გარეშე. არაფერი არაა მასთან დაკავშირებული.
მეორე გაკვეთილი –ადამიანები საჭიროა დაიყონ ჯგუფებად, ნათქვამია ყველამ თავისი ადგილი უნდა იცოდესო. (სკოლის ასაკის მოახლოებასთან ერთად იწყება ბრძოლა პრესტიჟულ სასწავლებელში მოხვედრაზე და ბავშვები, რომლებიც პრივილეგირებულ სასწავლებლებში მოხვდნენ, ზემოდან უყურებენ თანატოლებს , რომლებიც ჩვეულებრივ სკოლებში სწავლობენ.)
მესამე გაკვეთილი – საქმისადმი ზერელე დამოკიდებულების გაკვეთილი. ზარის დარეკვასთან ერთად ბავშვებმა უნდა შეწყვიტონ საქმიანობა, რაც არ უნდა მნიშვნელოვანი იყოს ის, და გაიქცნენ მომდევნო გაკვეთილზე. შედეგად, ისინი არასოდეს არაფერს არ სწავლობენ ბოლომდე.
მეოთხე გაკვეთილი–ემოციური დამოკიდებულების გაკვეთილი. ვარსკვლავების, წითელი ხაზების, ღიმილიანი და მოწყენილი სახეების, პრიზების, ჯილდოების და სასჯელების საშუალებით სკოლა ასწავლის ბავშვებს დაემორჩილონ ბრძანებას.
მეხუთე გაკვეთილი–ინტელექტუალური დამოკიდებულების გაკვეთილი. მოსწავლე ელოდება მასწავლებლის ბრძანებას. ფაქტიურად მათ ყოველგვარი შეფასებების და ინიციატივების გარეშე, უნდა გამოხატონ ის, რაც მათში ჩაიდო.
მეექვსე გაკვეთილი–სკოლა ასწავლის ბავშვებს იმას, რომ მათი შეხედულებას საკუთარ თავზე განსაზღვრავს გარშემომყოფების აზრი.
მეშვიდე გაკვეთილი–სრული კონტროლი. მათ ფაქტიურად არ აქვთ პირადი სივრცე, პირადი დრო.
ძნელია არ დაეთანხმო ამ მტკიცებულებებს. გრანდიოზული საგანმანათლებლო სისტემა არსებობს თავისთვის. ის ფუნქციონირებს და ვითარდება თავისი წესებით, ხოლო ბავშვი თავისი პრობლემებით და ინტერესებით რჩება გვერდით. ავიღოთ თუნდაც ყველა სკოლაში მოქმედი მოსამზადებელი ჯგუფები: იქ ბავშვებს ასწავლიან წერას, კითხვას, თვლას, უცხო ენებს და არ ითვალისწინებენ გრანდიოზული პროგრამის შესაბამისობას ამ ცოდნის აუცილებლობასა და მიზანშეწონილობასთან, ბავშვების შესაძლებლობებსა და მოთხოვნილებებთან, ამიტომ ხშირად აზიანებენ მათ ფსიქიკურ და ფიზიკურ განვითარებას. არსებული განათლების სისტემა ხელს უწყობს თაობებს შორის გახლეჩვას და შეუძლებელს ხდის ცხოვრებისეული ცოდნის გადაცემას უფროსებიდან უმცროსებზე. ცოდნა, რომელსაც სკოლა იძლევა, ხშირად აბსტრაქტულია და მოწყვეტილია რეალურ ცხოვრებას.
როგორია სიტუაციიდან გამოსავალი? რა გავაკეთოთ, რომ ბავშვებმა არ დაკარგონ სწავლისადმი ცოცხალი ინტერესი, არ გახდნენ კომფორმისტები და ცინიკოსები?
გატტო, გამოსავალს ხედავს, ყველას მიეცეს საშუალება თავისუფლად აირჩიოს სწავლების ფორმა, გაიზარდოს ოჯახის როლი ბავშვების აღზრდასა და განათლებაში. ენდეთ ოჯახებს, , ადამიანთა ჯგუფებს, თვითონ იპოვონ პასუხი კითხვაზე: “რისთვის გვჭირდება განათლება?”.
ეს პასუხი შეიძლება იდეალისტურად მოგეჩვენოთ. მაგრამ მთავარია ამ წიგნმა დააფიქროს მასწავლებლები და მშობლები იმაზე, თუ როგორ მოქმედებს არსებული განათლების სისტემა ჩვენ შვილებზე.
ჩვენ არ გვინდა, რომ გატტოს წიგნი აღქმული იყოს როგორც სკოლის საწინააღმდეგო მანიფესტი, როგორც მოწოდება „რევოლუციისკენ”. ვფიქრობთ ჩვენ, რომ ბავშვები საერთოდ არ უნდა მივიყვანოთ სკოლაში? რასაკვირველია არა, თუმცა ესეც შესაძლებელია. იქნებ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ საჭიროა გადავაკეთოთ მასწავლებლები, ვაიძულოთ ისინი შეიცვალონ თავიანთი პროფესიები და ცხოვრებისეული წესები? აგრეთვე არა, რადგან არსებული სისტემის ჩარჩოებში ეს შეუძლებელია და არც არის საჭირო. მივმართოთ განათლების ჩინოვნიკებს? აზრი არ აქვს. მაშ რისთვისაა საჭირო ეს წიგნი? პასუხი ერთდროულად მარტივიცაა და რთულიც.
ჩვენ პირველ რიგში მივმართავთ მშობლებს. მშობლები სხვადასხვანაირები არიან. მათ შორის არიან ისეთები, რომლებიც არ ფიქრობენ რა ემართებათ მათ შვილებს. ზოგიერთი პირიქით, თვლის რომ უნდა აკონტროლოს და მუდმივად მის გვერდით იყოს. ზოგიერთს თვითონ არ უყვარდათ სკოლა და გადასცემენ ამ დამოკიდებულებას შვილებს. სხვები ფიქრობენ, რომ სწორედ სკოლა ზრდის მათ შვილებს ადამიანებად. ყველაფერი შეიძლება სხვადასხვანაირად იყოს, მაგრამ ძალიან ხშირად, შეიძლება ითქვას თითქმის ყოველთვის, სკოლა აღიქმება რაღაც გარდაუვალად, როგორც აუცილებელი ცხოვრებისეული ეტაპი, რომელიც აუცილებლად უნდა გაიარო, მიუხედავად ყველაფრისა. თუ გაგიმართლა, სკოლის პერიოდი იქნება გააზრებული და სიცოცხლით სავსე ეტაპი შენს ცხოვრებაში, თუ არა და ის უაზროდ გაიწელება, გაიწელება… მაგრამ ვერაფერს ვერ იზამ, უნდა მოითმინო.
შეიძლება ყველაფერი შეცვალო. შეცვალო სკოლა, პედაგოგები, ბოლოს და ბოლოს სახლში შეიძლება ასწავლო ბავშვს. შეიძლება მოინახოს ბევრნაირი გამოსავალი, რომელიც დაეხმარება, ზოგ შემთხვევაში კი გადაარჩენს კიდეც მას. მაგრამ ამისთვის საჭიროა გამბედაობა, რომელიც მიიღწევა საკუთარი თავისადმი და შვილისადმი რწმენით. როდესაც მშობლები ორიენტირებული არიან სასკოლო სისტემის მოთხოვნებზე და ვერ აცნობიერებენ, რომ ამ სისტემას აქვს თავისი მიზნები, ისინი ვეღარ გრძნობენ ბავშვს, აღარ სჯერათ მისი და არც საკუთარი თავის. მთავარი მიზანი ხდება – დარჩნენ სისტემაში, ნებისმიერ ფასად შეესაბამებოდნენ მას.
გავრცელებულია აზრი, რომ სკოლა აჩვევს ბავშვს ცხოვრების მკაცრ კანონებს. მაგრამ ეს ასე არ არის. თავის ცხოვრებას ადამიანი ირჩევს თვითონ და არ არის აუცილებელი ის იყოს ისეთი როგორიც სკოლაშია. თქვენ ცხოვრობთ თქვენი ცხოვრებით, ამიტომ ღირს დაფიქრდეთ – აქვს კი აზრი შეუზღუდო ბავშვს შენს სივრცეში ყოფნის დრო და ენდო სისტემას, რომელიც თქვენი ცხოვრებისეული შეხედულებებისგან შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს? სკოლაში ჯობს ნაკლები დრო გავატაროთ–ამბობს გატტო. თქვენ გინდათ ბავშვებს თქვენი ფასეულობები გადასცეთ? მაშინ მიეცით ბავშვს საშუალება შეიგრძნოს ეს ფასეულობები, იცხოვრეთ მასთან ერთად, ყური მიუგდეთ საკუთარ და მის მოთხოვნილებებს. ამას ბევრად მეტი შედეგი ექნება, ვიდრე მის ყოფნას თქვენი ქალაქის საუკეთესო გიმნაზიაში.
კარგი იქნება, თუ მშობლები შეეცდებიან მეტი ყურადღება დაუთმონ ბავშვებს, გახდნენ უფრო მოქნილები, ნაკლებად კატეგორიულები, როდესაც ის სკოლიდან მოსული თავის განცდებს გიზიარებს ,არ უთხრათ: ’’ასეა საჭირო. მოითმინე. იყავი ისეთი როგორც ყველა, დაუჯერე უფროსებს”, ეცადეთ გაერკვეთ პრობლემებში. პედაგოგებმა კი დაიწყონ შეფასება თავიანთი მოსწავლეების უფრო მეტად ორიგინალური და დამოუკიდებელი ნამუშევრების, მისცენ მათ თავისუფლება მათთვის საინტერესო თემების არჩევაში და საკუთარი აზრის გამოთქმაში.
სოციალური ფილოსოფოსი ჰანნა არენდტი წერდა: “სახელმწიფო განათლების მიზანი არასოდეს ყოფილა შეხედულებების ჩამოყალიბება. მისი მიზანი იყო გაენადგურებინა ამ შეხედულებების დამოუკიდებლად ჩამოყალიბების შესაძლებლობა”.
პედაგოგებს რომ ჰკითხოთ, რას თვლიან ისინი განათლების სისტემის მიზნებად, ეჭვი მაქვს ყველას პასუხი იქნება განსხვავებული. ასევე ვვარაუდობ, რომ ამ ჩამონათვალში არც ისე ხშირად შეგხვდებათ ისეთები, რომლებიც ფიქრობენ თუ რამდენადაა დაკავშირებული საკუთარი შეხედულებების ჩამოყალიბების უნარი იმასთან, რას და როგორ ასწავლიან სკოლაში, და კრიტიკულად აზროვნებას, რომელიც ეფუძნება საკუთარ გამოცდილებას. სავარაუდოდ, შეხედულება, რომ ის რაც ხდება სკოლის კედლებში ნაკლებადაა დაკავშირებული განათლების სისტემის დეკლარილებულ მიზნებთან, პედაგოგების უმეტესობას მოეჩვენება ცრურწმენად.
ჩვენ როგორც მშობლებს, ჩვენი შვილებისთვის გვინდა საუკეთესო. მაგრამ ჩვენი საკუთარი ქმედებები და ცხოვრების სტილი, ასევე მოთხოვნები, რომელსაც ვუყენებთ განათლების სიტემას, გვიჩვენებს რომ „უკეთესი” ჩვენთვის ხშირად ნიშნავს „უფრო მეტს”. გადასვლა ხარისხიდან რაოდენობისკენ, პიროვნების სულიერ განვითარებაზე ზრუნვიდან, სახელმწიფო განათლების ნახევრად მონოპოლიური სისტემის ინსტიტუტების განვითარებამდე.
ხომ არ დავსვათ კითხვები იმასთან დაკავშირებით სადამდე მიგვიყვანს დევნა, რომ ვუზრუნველყოთ ჩვენი შვილებისთვის „მაქსიმალური შესაძლებლობები” სამყაროში, სადაც უსწრაფესად მცირდება ბუნებრივი რესურსები? რას ასწავლის ჩვენს ბავშვებს გიჟური, ხშირად მკაცრ კონკურენციაზე დაფუძნებული ბრძოლა – მასწავლებლისთვის ხელფასის მომატება, დამატებითი ინვენტარის შეძენა, სკოლებისთვის დამატებითი ხარჯების გამოყოფა? როგორ უნდა აღიქვან ეს გიჟური ბრძოლა იმ ბავშვებმა რომლებიც თავისი ნების გარეშე ამ კონკურენციაში მუდმივად აგებენ? და თუ ჩვენი ბავშვების შეხედულებები უნდა ფორმირდებოდეს მათი გამოცდილებით, მაშინ ეს სიტუაცია როგორ აისახება საზოგადოებაზე? (შეიძლება ჩვენ უკვე ვიწვნევთ ამ შეხედულებების ფორმირების შედეგებს ძალადობის, ნარკომანიის, ნაადრევი ორსულობის და ბევრი სხვა პრობლემების ზრდით, რომელმაც დააავადა თანამედროვე ახალგაზრდობა.)
ეკლექტური, სახალისო, რომელიც ძნელად ექვემდებარება კლასიფიკაციას და დაფუძნებულია პირად გამოცდილებაზე, ჯონ გატტოს შეხედულება, გვაიძულებს გადავხედოთ ზოგიერთ ჩვენთვის ძვირფას პრინციპებს. ის არ იძლევა მზა რეცეპტებს და არც ოპტიმისტურ პროგნოზებს. ის ისწრაფვის, და ამის დადასტურებაა მისი ოცდაექვს წლიანი პედაგოგიური მოღვაწეობა, პირველ რიგში, მისცეს საშუალება ყველა ბავშვს, მათ შორის ღარიბი და ნაკლებად უზრუნველყოფილი ოჯახებიდან, მიიღონ ხარისხიანი განათლება და მეორეს მხრივ, მიაჩვიოს თავისი მოსწავლეები კრიტიკულ აზროვნებას, რათა მათ შეძლონ გააანალიზონ და გაიგონ, თუ რას უშვება მათ სასკოლო განათლების სისტემა.
ჩვენი საზოგადოებრივი წყობა ავტორს მიაჩნია მძიმედ, მაგრამ არა უიმედოდ. იმედის სხივს ის ხედავს თავისუფლად და კრიტიკულად მოაზროვნე ადამიანთა გაერთიანებებში, რომლებიც შეძლებენ გამოასწორონ სოციალური პრობლემები და წაგვიყვანონ უკეთესი მომავლისკენ.”
ნათარგმნია – «Фабрика марионеток. Исповедь школьного учителя»: Генезис; М.; 2006
* ტოკვილი ალექსის (1805-1859)
ფრანგი ისტორიკოსი, სოციოლოგი და პოლიტიკური მოღვაწე. საყოველთაოდ ცნობილია მისი თვალსაზრისი საფრანგეთის დიდი რევოლუციის შესახებ: ,,მე ეჭვი არ მეპარება, რომ ყოველივე, რაც რევოლუციამ გააკეთა, ურევოლუციოდაც გაკეთდებოდა”. ესაა ციტატა მისი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწარმოებიდან ,,ძველი რეჟიმი და რევოლუცია”.
წყარო: რელიგია, საზოგადოება და სახელმწიფო : წაკითხულ ლექციათა მასალები / ჰაინრიხ ბიოლის ფონდის სამხ. კავკასიის რეგიონ. ბიურო ; [რედ.: ლევან აბაშიძე] – თბ. : ბიბლიურ-თეოლოგიური ინ-ტის გამ-ბა, 2005 [2006]
მოამზადა კახა ჟღენტმა
