გახსოვთ, რას წერდა ორუელი? „ახლად შექმნილი მეტაფორა აზროვნებას ეხმარება ვიზუალური ხატის აღძვრის გზით. როდესაც მეტაფორა პრაქტიკულად „მკვდარია“, ის, ფაქტობრივად, გადაიქცევა ჩვეულებრივ სიტყვად და შეიძლება გამოიყენებოდეს ისე, რომ არ დაკარგოს სიცხადე. მაგრამ მეტაფორათა ამ ორ კლასს შორის არსებობს უზარმაზარი ნაგავსაყრელი გაცვეთილი მეტაფორებისა, რომლებმაც დაკარგეს ემოციების აღმძვრელი ძალა და მხოლოდ იმიტომ იყენებენ, რომ ადამიანებს ახალი ფრაზების შეთხზვის საჭიროებისგან ათავისუფლებს“. ჩინგიზ აითმათოვი იმიტომაა საინტერესო ავტორი, რომ არ დასჯერდა არც ძველ/მკვდარ და არც გაცვეთილ მეტაფორებს და მკითხველს შესთავაზა სრულიად ახალი, მანამდე გაუგონარი მეტაფორა – „მანქურთი“.
რას ნიშნავს მანქურთი?
რომანში „და დღე წუთისოფელზე გრძელია“ ერთი შუააზიური ლეგენდაა მოთხრობილი. ჟუან ჟუანების მომთაბარე ტომს ასეთი წესი ჰქონია: ომის/დარბევის შემდეგ ტყვედ წაყვანილებს თავს გადაპარსავდნენ და მჭიდროდ დაახურავდნენ ახალდაკლული აქლემის ცხელ ტყავს, მერე ხელ-ფეხს უკრავდნენ და მშიერ-მწყურვალს ტოვებდნენ თაკარა მზეზე. რამდენიმე დღეში თმა ამოსვლას იწყებდა და რაკი აქლემის ტყავს ვერ ხვრეტდა, თავის კანში ჩაიზრდებოდა.
ეს პროცესი იმდენად მტანჯველი იყო, რომ ბევრი ტყვე ვერ უძლებდა და კვდებოდა, გადარჩენილები კი მეხსიერებას კარგავდნენ, ავიწყდებოდათ წარსული და საკუთარი ვინაობა და იდეალურ, საკუთარ ნებას მოკლებულ და პატრონის ერთგულ მონად იქცეოდა.
ასეთ ადამიანებს მანქურთებს ეძახდნენ. ისინი ჩვეულებრივ მონებზე მეტად ფასობდნენ, რადგან, თუ მონას გული მუდამ თავისუფლებისკენ მიუწევს, მანქურთისთვის აღარც თავისუფლება არსებობს და აღარც სხვა ღირებულება.
წამით წარმოიდგინეთ, რომ იღვიძებთ და აღარაფერი გახსოვთ, საყვარელ ადამიანებს ვეღარ ცნობთ. წარმოგიდგენიათ, რა მარტოსულად იგრძნობთ თავს, როგორი გაუცხოებული აღმოჩნდებით სამყაროში? წარმოგიდგენიათ, რა უბედურები იქნებიან თქვენი ახლობლები, როგორ გაუჭირდებათ მათ თქვენთან საერთო ენის გამოძებნა? ადამიანს სანამ მეხსიერება აქვს, სათანადოდ ვერ აფასებს მას, მერე კი, როცა დაკარგავს, აღარც მისი ფასი ახსოვს და ვეღარც მის საჭიროებას გრძნობს.
ახლა კი წარმოიდგინეთ, რომ ვიღაც გამიზნულად გაკარგვინებთ მეხსიერებას, რათა აღარაფერი გაკავშირებდეთ ძველ იდენტობასთან. სწორედ ამით არის ტრაგიკული მანქურთობა.
აითმათოვის რომანი ერთი მანქურთისა და მისი დედის ამბავს აღწერს. ანა-ბეი, მიუხედავად იმისა, რომ ყველა სთხოვდა, ხელი აეღო ჩანაფიქრზე, რადგან ის მაინც არ ემახსოვრებოდა ჟუან-ჟუანების შემოსევის შემდეგ ტყვედ ჩავარდნილ შვილს, არ შეეპუა ხვედრს და შვილის საძებნელად წავიდა. მიაგნო კიდეც. „იავნანამ რა ჰქმნა?!“-ზე გაზრდილ ქართველ მკითხველს სჯერა, რომ დედის სიმღერა მეხსიერებას დაუბრუნებს ყმაწვილს, მაგრამ არა, მანქურთობა განაჩენია, მანქურთს ვეღარაფერი უშველის, მანქურთი მკვდარია, მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ სუნთქავს, ჭამს, სვამს და მისი ყველა სასიცოცხლო პროცესი ძველებურად ფუნქციონირებს. მაგრამ ვაი ამგვარ სიცოცხლეს…
მთავარი ხომ სიცოცხლეაო, შესაძლოა იფიქროს მავანმა, მაგრამ როგორც კი დაფიქრდება, აღმოაჩენს, რა მწარეა სიმართლე, რა დაუნდობელია პასუხი. ადამიანის იდენტობა ხომ მისი წარსულია, მისი მეხსიერებაა. ივიწყებ წარსულს? – გამოდის, რომ აღარც არსებობ, თუნდაც ახალს ქმნიდე.
ტექსტში არიან პერსონაჟები, რომელთა შემოყვანა აადვილებს ლეგენდის დეკოდირების პროცესს. სოფლის გეოგრაფიის მასწავლებელს, რომელიც აგროვებს ფოლკლორულ ტექსტებს, მიაჩნია, რომ წარსულის შესახებ ხსოვნის დაცვა აუცილებელია ეროვნული (და არამხოლოდ) იდენტობის შესანარჩუნებლად. მასწავლებელი იღუპება, ის სტალინური ეპოქის რიგითი მსხვერპლია. რომანს სხვა პერსონაჟიც ჰყავს, ედიღეი, და ნაწარმოები მის მოგზაურობაზეცაა. ეს მოგზაურობა არა მარტო სივრცეში გადაადგილება, არამედ მკითხველისთვის რეჟიმის პირობებში მცხოვრები ადამიანის შეცნობაცაა. ედიღეი არ შეუშინდება სიძნელეებს და მეგობარს, ანდერძის თანახმად, მიასვენებს ისტორიულ სასაფლაოზე, თუმცა ამის ლოგიკურ ახსნას გარდაცვლილის ოჯახის წევრები ვერ ხედავენ. მათთვის მამა-პაპათა სასაფლაოს სიმბოლიკა გაუგებარია. ათეიზმის ეპოქაში სულერთი ხდება, სად პოვებს განსასვენებელს მიცვალებული.
რა კავშირი აქვს მანქურთს საბჭოთა ადამიანთან? საბჭოთა სისტემა მიზანმიმართულად და, სამწუხაროდ, წარმატებით ცდილობდა, წაეშალა ყველაფერი ძველი, უფრო სწორად, ძველი, რომელიც მას არ გამოადგებოდა, რომელიც მის მიერ შემოთავაზებულ ნარატივში არ ჩაჯდებოდა. ასეთი ნარატივი ახალი ადამიანის შექმნა იყო – ადამიანისა, რომელიც გაიმარჯვებდა ბუნებაზე, ადამიანისა, რომელიც თავისუფალი იქნებოდა ძველი, ფუჭი, უმაქნისი რწმენა-წარმოდგენებისგან. ასეთი ადამიანისთვის მეხსიერება გამოუსადეგარი გახდებოდა, მეხსიერების თანდათანობითი დაკარგვის შედეგად კი ახალი ადამიანი ახალ ცხოვრებაში ვეღარ გააცნობიერებდა, რომ ხელისუფლებისა და რეჟიმის მონა იყო. დააკვირდით, როგორ ადგენდნენ სახელმძღვანელოებს საბჭოთა პერიოდში: ლიტერატურის სახელმძღვანელოებიდან გაქრა ტექსტები, რომლებიც ახალი ადამიანის შესახებ ახალ ნარატივში არ ჩაჯდა, ისტორიის სახელმძღვანელოები ფაქტებისა და თარიღების შესწავლამდე დაიყვანეს – შედეგმაც არ დააყოვნა და „ახალი ადამიანი“, რომელიც ასეთი სახელმძღვანელოებით სწავლობდა, უკვე აკმაყოფილებდა ახალ სტანდარტებს, რადგან მას გაუქრა მთავარი კითხვის დასმის სურვილი. კითხვა „ვინ ვარ და საიდან მოვდივარ მე?“ ჩაანაცვლა კითხვამ: „შევძლებ თუ არა ახალი, ერთი შეხედვით, დაუძლეველი ამოცანების შესრულებას?“ თითქოს ცუდი არაფერია ამ კითხვაში, მაგრამ, მანქურთის შესახებ ლეგენდის ფონზე, მას ფასი ეკარგება, რადგან გასაგები ხდება, რომ იდენტობის გამორკვევის გარეშე არავითარი ამოცანის შესრულებას არ აქვს აზრი; ის ვითომ სიკეთე, რაც ამოცანის შესრულებას უნდა მოჰყვეს, სინამდვილეში სულაც არ არის სიკეთის მომტანი იდენტობადაკარგული ადამიანისთვის და, შესაბამისად, კაცობრიობისთვისაც.
დავუბრუნდეთ წერილის დასაწყისში მოხმობილ ორუელის ციტატას, რომლის მიხედვითაც, არსებობს ახალი, ძველი და გაცვეთილი მეტაფორები და დავსვათ ასეთი კითხვა: აითმათოვს ახალი მეტაფორა – „მანქურთი“ რომ არ შეექმნა, რომელს გამოიყენებდა? ალბათ „მარიონეტს“. როდის გაცვდა მეტაფორა “მარიონეტი”? ალბათ მას შემდეგ, რაც ჯერ იუვენალისმა მესამე სატირაში, შემდეგ შექსპირმა პასტორალურ კომედიაში „როგორც გენებოთ“, შემდეგ პუშკინმა „პიკის ქალში“ ცხოვრება თეატრს, სცენას, თამაშს შეადარეს, რომელშიც ადამიანები მათთვის განკუთვნილ ადგილს იკავებენ. ამ მწერლების შემდეგ აღნიშნული მეტაფორა იმდენად შემოიჭრა ჩვენს ყოველდღიურობაში, რომ ვეღარც კი ვაცნობიერებთ, როგორ გაცვდა ის. ორუელის მიერ შემოთავაზებული ძველი მეტაფორის ცნება, მეტაფორისა, რომელიც როგორც მეტაფორა თითქმის მკვდარია, ალბათ ის კონცეპტუალური ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მეგამეტაფორა იქნებოდა, რომელიც პლატონმა შემოგვთავაზა მღვიმის ალეგორიაში. მას დაეფუძნა დანარჩენი მეტაფორები, გაცვეთილი თუ ახალი. როგორც ვხედავთ, ჩინგიზ აითმათოვის „მანქურთი“ სწორედ ამგვარი ახალი მეტაფორაა. ახალმა მეტაფორამ, სანამ ის ჩვენს ყოველდღიურობაში შემოიჭრებოდა, გაიარა გზა ძველი, კლიშედ ქცეული მეტაფორიდან გაცვეთილ მეტაფორამდე. აითმათოვის ახალი მეტაფორა, რომელიც, თუკი ვიცით, საიდან მომდინარეობს, აზროვნებას ეხმარება, ვიზუალური ხატის აღძვრის გზით, უკეთ გაიგოს და აღიქვას მოვლენები, კონკრეტულ შემთხვევაში კი რეჟიმის დროს მცხოვრები ადამიანის ტრაგიკული ხვედრი.
დაბოლოს, მოდი, ვცადოთ, დავუკავშიროთ აქ თქმული საპროგრამო ლიტერატურას და როდესაც მოსწავლეებს რომელიმე მეტაფორას ავუხსნით, შევეცადოთ, ორუელის ჭრილში ვაპოვნინოთ ახალი და ძველი, კლეშეებად ქცეული და ამის გამო თითქმის მკვდარი მეტაფორები და მათ შორის გაჭედილი გაცვეთილი მეტაფორები. ჩემი აზრით, ეს ძალიან დაეხმარება ჩვენს მოსწავლეებს, უკეთ გაიაზრონ მეტაფორის როლი მხატვრულ ლიტერატურაში. ასევე შევეცადოთ, როდესაც ჩვენს საბჭოთა წარსულზე ვლაპარაკობთ, ხშირად გავიხსენოთ მეტაფორა „მანქურთი“, რათა მოსწავლეებს ისტორიული მოვლენების უკეთ გაანალიზების საშუალება მივცეთ.
