„ბატონი მხოლოდ სიმაღლეს სცნობს, რომელზეც იგი მონებს აჰყავთ, კეისარმაც მხოლოდ სიმაღლე იცის, რომელზეც იგი მასებს აჰყავთ, მაგრამ იგივე მონები და მასები ამხობენ ყველა მბრძანებელს და კეისარს. თავისუფლება ნიშნავს გათავისუფლებას არა მხოლოდ ბატონებისგან, არამედ მონებისგანაც. ბატონი გარედან არის დეტერმინირებული, ბატონი არ არის პიროვნება ისევე, როგორც მონა არ არის პიროვნება. პიროვნებაა მხოლოდ თავისუფალი ადამიანი, თუნდაც მთელ სამყაროს სურდეს მისი დამონება.”
ნიკოლაი ბერდიაევი
„კაცი ვარ და ქუდი მხურავს,
ქედს არ ვუხრი არავის.
არც არავის ვემონები,
არც ვბატონობ არავის.“
რობერტ ბერნსი
თავისუფლება – ეს არის ის, რაზედაც ყველაზე მეტს ვსაუბრობთ, განვიხილავთ, განვმარტავთ, ვუმტკიცებთ ერთმანეთს – რა არის და რა არ არის თავისუფლება, მაგრამ, საბოლოოდ, ძალიან ცოტა ვიცით მის შესახებ. ერთი რამ კი ფაქტია: ის ყველას აკლია და სჭირდება, როგორც წყალი და ჰაერი.
თავისუფლება – წყურვილია. გალაკტიონ ტაბიძის ეს მეტაფორა ყველაზე უფრო მძაფრად გამოხატავს თავისუფლების არსს.
“თავისუფლება სულს ისე მოსწყურდა,
ვით დაჭრილ ირმების გუნდს – წყარო ანკარა… დროშები ჩქარა!”
მაგრამ თავისუფლება მოსაპოვებელია, რაც გულისხმობს, რომ მისთვის იბრძვიან, უბრალოდ არ მოდის! თავისუფლებისთვის ბრძოლას სჭირდება ძალა და სიმამაცე. ამიტომ არის, რომ პოეტისთვის ის „ლომთა ხვედრია“. ამ შემთხვევაში, ლომი – ძლიერების და სიმამაცის მეტაფორაა.
მოსჩანს, ამოდის მთვარე სამოთხის,
ტყვია მიზანში მოსახვედრია,
თავისუფლება ისე არ მოდის,
თავისუფლება ლომთა ხვედრია. (ჯანსუღ ჩარკვიანი)
მაგრამ პოეზიით ვერბალიზებული აზრი რამდენად შეესაბამება ჩვენს ყოველდღიურ სოციალურ ცხოვრებას? როგორი პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, ადამიანები „თავისუფლების ძიებაში“ ხშირად მონებად იქცევიან ხოლმე და ამას სოციალური ცხოვრება კი არა, ცნობიერების სტრუქტურები განაპირობებს.
„ადამიანი ეძებს თავისუფლებას, მასშია უზარმაზარი ლტოლვა თავისუფლებისადმი. მაგრამ, იმავდროულად იგი არამარტო ადვილად ექცევა მონობის ქვეშ, არამედ უყვარს მონობა. ადამიანი მეფეა და მონა. ჰეგელს “სულის ფენომენოლოგიაში” შესანიშნავი აზრები აქვს ბატონისა და ყმის, მბრძანებლობისა (Herrschaft) და მონობის (Knechtschaft) შესახებ. იქ საუბარია ბატონისა და მონის არა სოციალურ კატეგორიებზე, არამედ რაღაც სხვა, ბევრად უფრო ღრმა მოვლენაზე. მე ვხედავ ადამიანის და მისი ცნობიერების სამ მდგომარეობას, რომელთაც შეიძლება ეწოდოთ “ბატონი”, “მონა” და “თავისუფალი”. ბატონი და მონა ურთიერთდამოკიდებულნი არიან, უერთმანეთოდ მათთვის შეუძლებელია არსებობა. თავისუფალი კი არსებობს თავისთავად, მას საკუთარ თავში გააჩნია ხარისხი საწინააღმდეგოსთან დამოკიდებულების გარეშე.
(“ადამიანის მონობის და თავისუფლების შესახებ”, ნიკოლაი ბერდიაევი (თარგმნა თამაზ ლომიძემ)
ამ საკითხებზე ფიქრისას დამთხვევა იყო, რომ გადავაწყდი მაკაუ მუტუას წიგნს: „ველურები, მსხვერპლები და მხსნელები: ადამიანის უფლებათა მეტაფორა“ (თარგმნა თამარ გოგიამ).
ამ წიგნის გაცნობის შემდეგ რწმუნდები, რომ ის, რაც ეროვნული გგონია, უნივერსალური აღმოჩნდება.
ავტორი სამ მნიშვნელოვან მეტაფორას განიხილავს: მსხვერპლები, მხსნელები და ველურები… ამ მეტაფორებით მოდელირებული სამყარო კი ისეთია, როგორიც არის… სანამ სამყაროს ასეთი დაყოფა არსებობს, მანამდე იარსებებს კონფლიქტები, ომები, დაპირისპირებები საზოგადოების ფენებს შორის, რომლებიც ერთმანეთის წყალობით არსებობენ და სინამდვილეში ერთი მედელის ორი მხარეა.
ვინც ერთ მხარეს უარყოფს, მეორეს ირჩევს მისდა უნებურად. ვაჟა-ფშაველაც კი:
ბალახი ვიყო სათიბი,
არა მწადიან ცელობა;
ცხვრადვე მამყოფე ისევა,
ოღონდ ამშორდეს მგელობა; (ვაჟა-ფშაველა)
ეს კი მაკაუ მუტუას წიგნიდანაა:
„ადამიანის უფლებათა მოძრაობა მამხილებელი მეტაფორითაა დაღდასმული. ადამიანის უფლებათა მეტანარატივი მოიცავს ისეთი ეპოქალური პაექრობის ამსახველ ქვეტექსტს, რომელიც ერთმანეთის წინააღმდეგ აქეზებს, ერთი მხრივ ველურებს, ხოლო მეორე მხრივ, მსხვერპლებსა და მხსნელებს. „ველურები, მსხვერპლები, მხსნელები“ (Savages, Victims, Saviors – SVS) კონსტრუქცია რთული შემადგენლობის მქონე, სამგანზომილებიანი მეტაფორაა, რომლის ყოველი ცალკეული განზომილება თავადაც მეტაფორას წარმოადგენს. ადამიანის უფლებათა დისკურსის მთავარმა ავტორებმა – გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ, დასავლურმა სახელმწიფოებმა, საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებმა (INGOs) და გავლენიანმა დასავლელმა მეცნიერ–თანამშრომლებმა – შექმნეს აღნიშნული სამგანზომილებიანი პრიზმა. ადამიანის უფლებათა კორპუსისა და მისი დისკურსის ამგვარი ფორმირება სწორხაზოვანი და წინასწარგანჭვრეტადი, შავ–თეთრი კონსტრუქციაა, რომელიც „კეთილს“ „ბოროტის“ წინააღმდეგ აქეზებს.“
და მაინც, რა არის თავისუფლება?
მონობა არ არის თავისუფლება, მაგრამ არც ბატონობაა თავისუფლება.
თავის უფლობა – თავისუფლებაა და სხვის უფლობა – არაა თავისუფლება.
ამის შესახებ წერს მიხეილ ნანუაშვილი:
„სხვისუფლობა არაა თავისუფლება, – არაა, რადგან იგი სხვისი თავისუფლების დათრგუნვაა, ანუ ამ სხვის პიროვნებაზე ძალადობა, და, როგორც ასეთი, მაშასადამე, – ბოროტმოქმედებაც. უნდა გვახსოვდეს ამასთან, რომ სხვისუფლობის სისტემა იგივე სხვისმონობის სისტემაა, სადაც, არსებითად, ყველა მონაა, დამონებულიც და დამმონებელიც, ყველა, მართალია, თავთავისებურად, მაგრამ მაინც არსებითად ერთი და იმავე სულით მონობისა სულდგმული“
(მიხეილ ნანეიშვილი, „თავისუფლება“ და თავისუფლება: სიტყვა და ცნება (გამ-ბა „გრიფონი“, თბ., 2012, გვ. 57).
თავისუფლების ყველაზე დიდი მეტაფორა კი ჩემთვის „ვეფხისტყაოსანია“, – მაგრამ რამდენ ამბავს და ქმედებას მოიცავს ეს ტექსტი….?! თავისუფლება – სისტემური მოვლენაა!
