„ბუნების ცოდნა და მის ძალათა დამორჩილება შეადგენს ერთს უმთავრეს ბურჯს ერისა და კაცობრიობის ბედნიერებისას“
ამ სტატიის ყველა მაგალითი მოყვანილია დედა ენის 1912 წლის გამოცემიდან
ნუ გგონიათ, რომ „დედა ენას“ ახლა გიბრუნებენ. ის არსადაც არ წასულა, ყოველთვის მის ჩრდილს მიუყვებოდა ქართული სკოლების დაწყებითი პროგრამა. ეს ცუდი არ არის, არც კარგია, უბრალოდ ეს ფაქტია.
ბანალურობას ვერ ავცდები და ვიტყვი, რომ იაკობი გენიოსი იყო. ალბათ ისევე როგორც რუსთაველი. „დედა ენა“ ისე მჭიდროდაა დაკავშირებული ჩვენს იდენტობასთან, რომ მის გარეშე წარმოუდგენელია ქართულად წერა-კითხვა. ასეც უნდა იყოს, ეს ყველა ერს სჭირდება, იმისთვის, რომ მყარად იგრძნოს თავი და იამაყოს კიდეც, თავი მოიწონოს. ყველა ერს აქვს ამდაგვარი საამაყო რამ. ზოგს საბავშვო ლიტერატურის პერსონაჟებიც კი ჰყავს, რომლებიც ხშირად სახელმწიფოს სახესაც წარმოადგენენ. ეს ტურისტულადაც მომგებიანი ამბავია.
იყო დრო, „დედა ენამ“ ჩვენი სიტყვები და ამბები გადაარჩინა. იმ უსაშველოდ მძიმე დროს ადამიანებს რწმენა და თვითდაჯერებულობა შეჰმატა. იმ ძნელბედობისას ქართული ანბანი ახლიდან დაიბადა, არა მხოლოდ ქაღალდზე, თავადების, აზნაურების, თუ გლეხების გულებსა და გონებაში. ქართულმა ანბანმა, ქართულმა სიტყვამ, მაღალი კლასებისთვის განკუთვნილი მაღალი „შტილის“ ტექსტებიდან ჩვეულებრივი, მოკვდავი ხალხის ხის მერხებზე და მწვანე მოლებზე გადაინაცვლა, ოღონდ ისე, რომ აქაური ამბები გლეხობისთვის ძალიან ნაცნობი და ახლობელი უნდა ყოფილიყო. წერა-კითხვის შესწავლა, აუცილებლად უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული მათ ყოველდღიურობასთან, მათ საჭიროებებთან. ეს ამოცანა იაკობმა შესანიშნავად შეასრულა, და არა მხოლოდ ეს.
გავიდა დრო. ბევრი დრო. ცვლილებების ქარტეხილებმა გარდაქმნები დაიწყო. ეპოქები, ადამიანები, აზროვნება, პრიორიტეტები, ემოციები, განწყობები, შეხედულებები, ღირებულებები – გადასხვაფერდა. „დედა ენა“ ძეგლად იქცა. კვარცხლბეკმა ბზარი გააჩინა მასსა და ბავშვს შორის. ეს ბზარი კი უფროსებმა კიდევ უფრო გააღრმავეს/აღრმავებენ, როდესაც მოითხოვენ უპირობოდ, მხოლოდ ამ წიგნით სწავლებას, ან საერთოდ გამორიცხავენ მას და სკოლიდან ისტორიის სანაგვეზე ისვრიან.
უკიდურესობები გვახასიათებს. უფრო მტკივნეულად ვრეაგირებთ, როდესაც საქმე ეხება ჩვენს იდენტობასთან დაკავშირებულ საგნებს. თითქოს სულ იმის შიში გვაქვს, ვიღაც, ბოროტი ძალა, მოვა და ფესვებს ამოგვითხრის, მშობლიური მიწიდან მოგვწყვეტს. ეს შიშები, ეს განწყობებიც ბუნებრივია, თუკი ჩვენს ისტორიას გავიხსენებთ, მუდამ რომ მოთხრას გვიპირებდნენ და როგორ გადავრჩით (თუ გადავრჩით), დღესაც რომ გვაოცებს.
მე თუ მკითხავთ, დღეს, ოცდამეერთე საუკუნეში, ბავშვებს წერა-კითხვა, არა თუ ერთი წიგნით, არა თუ ორი ან სამი წიგნით უნდა ვასწავლოთ, არა, დღეს წერა-კითხვის შესწავლისას იმდენი წიგნი უნდა გამოვიყენოთ, რამდენის საჭიროებაც გვაქვს. დასრულდა ის დრო, როდესაც ერთ წიგნს მიუყვებოდნენ და ფურცელს არ ტოვებდნენ წაუკითხავად. დღეს მასწავლებელი, მისი ბავშვებისთვის შესაფერის და იდეალურ ტექსტებს, დავალებებს ეძებს და შესაძლოა უძველესი წიგნებიდან თანამედროვე გამოცემებამდე გაიჭიმოს ძიების ძაფი. მრავალფეროვნება – ეს ის საიდუმლო ინგრედიენტია, რომლითაც ჩვენ ჩვენს გაკვეთილს წარმოუდგენლად საინტერესოს ვხდით.
არ იფიქროთ, რომ თანამედროვე ბავშვებს აუცილებლად თანამედროვე რამეები მოსწონთ და გაკვეთილზე მხოლოდ ტექნოლოგიებით, უახლესი მიღწევებითა ან დახუნძლული თამაშ-აქტივობებით გააოცებთ. არა, აქ პასუხი ძალიან ჩვეულებრივი და შეიძლება თქვენთვის მოსაწყენიც კი იყოს: ბავშვებს უყვართ ძველი, გაცრეცილი ამბები, ყვითელი ფურცლები და დავიწყებული, გემრიელი ქართული სიტყვებიც. აი, ისეთი წარმოთქმისას, რაღაცნაირად ყელს რომ ჩავიკოკლოზინებთ. ისეთები, „დედა ენური“, აი მზე რომ კაშკაშებს, ან ჩიტი ტოტზე რომ ეკიდა და თან გულიც რომ უკვდებოდა. ალბათ, აკვანიც მოეწონებათ – როგორც სიტყვა და როგორც საგანი, მისი ისტორიის მოსმენაც უნდა მოუნდეთ, თუ მასწავლებელი საინტერესოდ მოჰყვება და თან სურათებსაც აჩვენებს, მერე კი თავადაც დაამზადებინებს მუყაოსგან, თიხისგან.
საქმე ის არის, რომ „დედა ენა“ შესანიშნავი რესურსია არა წერა-კითხვის სასწავლებლად, არამედ ნებისმიერ კლასში, ისტორიის, ლიტერატურის, ლექსიკის თავისებურებების საჩვენებლად. ვფიქრობ, რომ სამაგიდო წიგნიცაა მოსწავლეებისთვის, ბუნების კართან ერთად.
წერა-კითხვის სწავლება ისეთი მნიშვნელოვანი ამბავია, რომ მხოლოდ „დედა ენას“ არ უნდა მივენდოთ, იმ მარტივი ამბის გათვალისწინებით, რომ მისი შექმნიდან დღემდე საუკუნე გვაშორებს, და, რა თქმა უნდა, მას მერე რაღაცები უნდა შეცვლილიყო, არა მეთოდოლოგიაში, არამედ ჩვენს გონებაშიც, ჩვენს უნარებშსა და ინტერესებშიც.
თან პატარების მოტივაცია და ენთუზიაზმი ისეთი მოსაფრთხილებელი, სათუთი რამეა, რომ თავიდანვე არ უნდა შევაშინოთ უცხო ლექსიკით. სჯობს, წერა-კითხვის სწავლა მათთვის კარგად ნაცნობი, მშობლიური საგნებით დაიწყონ, ისევე როგორც იაკობმა ჩაიფიქრა დედა ენის შექმნისას, ოღონდ მაშინდელი ბავშვების ყოველდღიურობა დღევანდელისგან, რა გასაკვირია და განსხვავდებოდა. ჰოდა, ჩვენ თუ ასე ფრთხილად, ბუნებრივად მივიყვანთ პატარებს წიგნთან, გამოდის, რომ ჩვენ იაკობის მეთოდს გავიზიარებთ.
მაგრამ „დედა ენა“ აუცილებლად დაგვჭირდება. იმიტომ, რომ იქ იაა. ია კი ჯადოსნური ყვავილ-სიმბოლოა. როდესაც ბავშვი ამოიკითხავს: „აი ია“. „ია თესე“. „ია ასე თესე“. მასწავლებელმა გაკვეთილი უნდა შეწყვიტოს და წინასწარ მომზადებული იის თესლი ქოთნებში ერთად დათესონ. უნდა დააკვირდნენ მცენარის ზრდას და ბოლოს, როდესაც იის იისფერი ყვავილი გაიშლება, მოსწავლეებისთვის სიტყვები: „ია თესე“ აუცილებლად გაცოცხლდება და განსხეულდება.
„დედა ენის“ სიტყვები ამბებია. ამიტომაა, რომ ეს სიტყვები ჩვენ ბავშვებთან ერთად უნდა გავაცოცხლოთ. აი ზაზა თვარაძე რომანში: „სიტყვები“, სიტყვები რომ ცოცხლდებიან და დალივლივებენ, ალბათ ასე. ღრუბლებივით, უნდა ამოიფრქვან წიგნებიდან და პატარების გონებაში დაიკავონ კუთვნილი ადგილი. თევზი უხმოა, შოშია ხეზე ზის, ღამურა ღამით დაფრინავს, ობობა ქსელს აბამს, კაცი კაცის წამალია, ჭიანჭველას შრომა უყვარს, თოვლი ზამთარში მოდის, ზაფხულში რაღა მოდის? გუგული ღამის ფრინველია, მუხა ხეა. თითოეულ ამ სიტყვებზე ამბები უნდა მოვყვეთ, უნდა მოვიგონოთ, უნდა დავხატოთ, დავწეროთ, კომიქსებად ვაქციოთ.
აქ ამბებიც არის, აი ისეთი, გულის ამაფორიაქებელი, სახალისოები, სევდიანები. ემოციები, ხომ ძალიან მნიშვნელოვანია, ეს წიგნი კი ემოციების საბადოა. „კეთილი სანდალა“ – ემპათიის, მეგობრობის მშვენიერი მოკლე ილუსტრაცია, „ალექსი და აქლემი“ – პატარებს გულიანად, რომ გააცინებს, საბრალო დედაბრის მისტიკური ამბავი, რომელიც არამხოლოდ დაწყებითი კლასების მოსწავლეებისთვის იქნება შთამბეჭდავი და მომნუსხველი, არამედ მაღალ კლასებშიც. ამ ხალხური ლექსის ილუსტრაციებად წარმოდგენა – გასაოცარი და ჯადოსნური უნდა იყოს. ეს ხალხური ლექსი „დედა ენაშიც“ დასურათებულია, ერთ-ერთი ილუსტრაცია, ჩემი აზრით, ძალიან საინტერესოა.
„დედობრივი სიყვარულის ძალა“, რომელსაც ავტორი პირველ პირში ჰყვება დედა ჩიტის თავგანწირვას, ბარტყი ძაღლმა რომ არ შეუჭამოს, მთელი ტანით რომ გადაეფარება. ეს ისეთი ამბებია, დრო რომ ვერაფერს დააკლებს, იმიტომ, რომ აქ სიყვარულია, სიყვარული კი მარადიული რამეა.
არის ისეთი რამეები, განსაკუთრებით ლიტერატურაში, მხოლოდ ბავშვობის ასაკში მისახვედრი. დიდებს რომ უჭირთ გაგება, პატარები კი ინტუიციურად ხვდებიან სათქმელს. და თუ ამ ასაკში არ წაიკითხეს, ვერ გაიგეს, მერე დაგვიანებულია. ეს ის ამბავია, ქართული ხალხური ზღაპრების სისასტიკეს, რაღაცნაირად, ჩვენთვის გაუგებრად ხარშავენ და შიშებს რომ ამარცხებენ. ასეა „დედა ენის“ სიყვარულიც, მაშინ უნდა წაიკითხონ, როცა ამის დროა, პატარაობისას.
იაკობის წიგნში ისეთი საინტერესო, საინფორმაციო ტექსტებია, დღევანდელ ბავშვებს ინტერესით თვალებს რომ გაუფართოებს. ასეთია „ღრუბელი“, რომელსაც თურმე ზღვის ფსკერიდან იღებენ: „მაშასადამე, ღრუბელი ყოფილა ზღვის შვილი. თურმე კიდეც ამიტომ არის წყლით გაუმაძღარი“. მათი საყვარელი ანიმაციის გმირი: „Spongebob”-იც ხომ ნამდვილი ღრუბელია! ხანდახან „დედა ენა“ ასეთი თანამედროვე და ასეთი ახლობელი ხდება ოცდამეერთე საუკუნის ბავშვებისთვისაც კი. მთავარია, ჩვენ სწორი ტექსტები შევარჩიოთ, დავიხმაროთ ტექნოლოგიები, ვიზუალური მასალა და მერწმუნეთ, გაკვეთილი შესანიშნავი გამოვა.
ალბათ ცალკე წერილს იმსახურებს „ბუნების კარი“, იმიტომ, რომ არის უზარმაზარი საბადო მეცნიერების, გეოგრაფიის, მოკლედ რომ ვთქვათ, ბუნებაში გაჭრილი კარია, იაკობის მიერ.
აქაც ამბებია. არცერთი ტექსტი არ არის დამოუკიდებლად, მშრალ ფაქტებად მოცემული. თან ეს ამბები საინტერესო და ამაღელვებელია. მგონია, რომ ეს წიგნი, მეექვსე კლასამდეც კი შესანიშნავი დამხმარე რესურსი უნდა იყოს.
„კატო და ფრინველები“ – კატო მოწყენილია, სასწავლებელში მარტოა, თავის საყვარელ სოფელს მოშორებული. ნაღვლიანად იცქირება ფანჯრიდან, მასთან სხვადასხვა ფრინველი მოდის და საკუთარ ამბებს უყვება. ბავშვი ამ დროს, თავისთავად, ამბის პარალელურად იგებს ბეღურების, ბულბულების, არწივების თვისებებს.
გასაოცრად, ბავშვებისთვის გასაგებადაა აღწერილი ფოტოსინთეზი: „მანამ ფოთლებამდინ არ ავიდოდა წვენი არ ვარგოდა ხისთვის საზრდოდ. მხოლოდ ფოთლები სცვლიდნენ ამ წვენს ისე, რომ ხდიდნენ სასარგებლო საჭმელად ხისთვის. მაშასადამე, ფოთლებს ისეთივე მნიშვნელობა ჰქონია ხისათვის, როგორც კუჭს კაცისთვის“. მგონია, რომ ბუნებისმეტყველების სწავლებისას ამ წიგნის დახმარება, სასწავლო პროცესს უფრო მეტად გაამრავალფეროვნებს და ეგზოტიკურ ელფერს მიანიჭებს, ბავშვებისთვის კი ყოველგვარი უცხო, ძველი და უცნაური საინტერესო უნდა იყოს, თუ შესაბამისად მივაწვდით.
‘ბუნების კარში“ – სათაურებიც ამბებია: „რად გვიყვარს მერცხლები?“, „ფრთიანი კატა, ანუ ჭოტი“, „უდანაშაულოდ დასჯილი თხუნელა“, „დევნილი მეგობარი, ანუ ზღარბი“ და სხვა.
მოკლედ ამ წერილით იმის თქმა მინდოდა, რომ დროა ჩვენს გაძეგლებულ „დედა ენას“ დავუბრუნოთ თავდაპირველი მნიშვნელობა და ვაქციოთ სასწავლო რესურსად, ოღონდ არამც და არამც ერთადერთად, რადგან, კიდევ ვიმეორებ, „დედა ენა“ ერთი საუკუნის წინ დაიწერა კონკრეტული მიზნით. ჰოდა, რაც უნდა გასაკვირი იყოს, დღეს სწავლების მიზნებიც შეცვლილია, ზოგიერთი ღირებულებაც და ყველაზე მთავარი, ჩვენი ბავშვებიც უნდა განსხვავდებოდნენ მეცხრამეტე საუკუნის ბავშვებისგან. გავიმეორებ ყბადაღებულ ფრაზასაც, თავად იაკობიც ხომ მუდამ ზრუნავდა საკუთარი სახელმძღვანელოს განვითარებასა და შეცვლაზე.
