მოსმენითი დავალებების შესრულების სირთულეთა დაძლევის სტრატეგიები

ადამიანი უცხო ენას იმისთვის სწავლობს, რომ შეძლოს კომუნიკაციის დამყარება, რაც გულისხმობს, რომ მას, პირველ რიგში, კარგად უნდა ჰქონდეს განვითარებული მოსმენისა და საუბრის უნარები. რეალობას თუ დავაკვირდებით, ამ უნარების განვითარება ყველაზე მეტად უჭირთ მოსწავლეებს. ამიტომ გადავწყვიტეთ, მოცემული სტატია სწორედ ამ საკითხისთვის მიგვეძღვნა, კერძოდ, მოსმენითი დავალებების სირთულის დაძლევის გზებსა და ამ პროცესში მასწავლებლის როლზე გავამახვილებთ ყურადღებას.

უცხო ენის შესწავლის პროცესში მოსმენის უნარის განვითარება ძალიან მნიშვნელოვანია. მოსმენა არის საბაზისო ეტაპი როგორც მშობლიური, ისე უცხო ენის ათვისების დროს. ის საფუძველია ყველა დანარჩენი უნარ-ჩვევისა, რომელთა საშუალებითაც ენის შემსწავლელი თავდაპირველ კონტაქტს ამყარებს სამიზნე ენასა და მის კულტურასთან. მოსმენის უნარის განვითარება (საუბრის უნართან ერთად) უმნიშვნელოვანესია ენობრივ კომპეტენციებს შორის, რადგან, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ის მოსწავლეს ეხმარება, თავი გაართვას რეალურ საკომუნიკაციო ამოცანებს.

ციფრული ტექნოლოგიების ეპოქაში უცხო ენაზე მოსმენა ხელმისაწვდომია მრავალი ფორმით. ენის შემსწავლელებს შეუძლიათ უსმინონ საყვარელ მომღერლებს, უყურონ ფილმებსა და სატელევიზიო გადაცემებს სამიზნე ენაზე ნებისმიერ დროსა და ადგილას, დაუმეგობრდნენ უცხოელებს და სხვა. ეს ფაქტორები უდავოდ უწყობს ხელს მოსმენის უნარის განვითარებას, თუმცა ენის შემსწავლელებს მაინც ურთულდებათ ისეთი ძირითადი მოსმენითი დავალებების შესრულება, როგორიცაა:

• მოსმენა კონკრეტული დეტალების გაგებისათვის (Listening for specific details);
• მოსმენა მთავარი აზრის გაგებისათვის (Listening for main idea);
• მოსმენა მოვლენათა სწორი თანმიმდევრობის განსაზღვრისათვის (Identifying correct order of events);
• მოსმენა ლექსიკური ერთეულების დასადგენად(Listening for specific vocabulary).

მოსმენითი დავალებების სირთულე, მკვლევართა აზრით, მთელი რიგი ფაქტორებით არის განპირობებული. ემერთი (1994) აღნიშნავს, რომ მოსმენა უფრო მეტია, ვიდრე მხოლოდ მოსაუბრის ნათქვამი სიტყვების გაგება. მოსმენა არის აქტიური პროცესი, რომლის საშუალებითაც ენის შემსწავლელები ნათქვამის არსს უნდა ჩასწვდნენ და რეაგირება მოახდინონ ვერბალურ თუ არავერბალურ შეტყობინებებზე.

კრავეიშვილს (1979) მიაჩნია, რომ „უცხოური მეტყველების მოსმენა გაცილებით უფრო ძნელია, ვიდრე იმავე სიძნელის მასალის კითხვა. უცხოური მეტყველების სმენითი აღქმის პროცესში მრავალმა ფაქტორმა შეიძლება შეგვიშალოს ხელი იმის გაგებაში, რაც შესაძლოა იყოს მეტყველების შინაარსი, მოლაპარაკის მეტყველების ტემპი, ხმის ტემბრი და ა.შ.“ (გვ.129)

ჰოათის და დაკინის (1974) აზრით, მოსმენის დავალებების სირთულეს ის განაპირობებს, რომ მსმენელს უწევს სხვადასხვა ინტონაციური მოდელის, მახვილის აღქმა. ეს გულისხმობს, რომ მან უნდა გაიგოს მოსაუბრის აქცენტი ან გამოთქმა, მისი ნათქვამის გრამატიკული და ლექსიკური თავისებურებები და, იმავდროულად, ჩასწვდეს ნათქვამის აზრს.

ვოლტერის მიხედვით (2002), კარგი მოსმენა დაფუძნებულია სამ ძირითად უნარზე: დამოკიდებულებაზე, ყურადღებასა და რეგულირებაზე. მოსმენითი დავალებების შესრულება სამივე ამ უნარის გაერთიანებას ანუ სამმაგ მოსმენას მოითხოვს. მოსმენა მხოლოდ ყურით კი არა, ტვინითაც უნდა ხდებოდეს.

სწორედ ამ სირთულეების გამო ბევრ მოსწავლეს უჭირს უცხო ენაზე მოსმენილის გაგება, მიუხედავად იმისა, რომ მათ აქვთ საკმაოდ კარგი ლექსიკური მარაგი, ფლობენ ამ უცხო ენის გრამატიკას, ათვისებული აქვთ ენისთვის დამახასიათებელი მოდელები.

იმისთვის, რომ მოსწავლეებს ამ უნარის განვითარებაში დაეხმაროს, საჭიროა, მასწავლებელმა კარგად იცოდეს ზემოთ მოყვანილი და კიდევ სხვა სირთულეების შესახებ, რომლებიც მოსმენითი დავალებების შესრულებას ახლავს თან. პირველ რიგში, მან უნდა იცოდეს, რომ მოსმენის უნარის სწავლებისას საჭიროა იმის გააზრება, რომ არ არსებობს მოსმენის დავალების ერთი უნივერსალური ტიპი; გასათვალისწინებელია ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა მისაღწევი მიზანი, ენის შემსწავლელთა ასაკი, ინტერესები და ფსიქოლოგიური მდგომარეობა. თუმცა, მოსმენის ნებისმიერი სახის დავალება სასურველია დაიყოს სამ ეტაპად:

1. მოსმენის წინა ეტაპი (pre-listening);
2. საკუთრივ მოსმენის ეტაპი (while-listening);
3. მოსმენის შემდგომი ეტაპი (post-listening).

მოსმენის წინა ეტაპი (pre-listening) ძალიან მნიშვნელოვანია. მ. ხომერიკის აზრით (1999) „აუცილებელია, დავალებები მოსწავლეებს მასალის მოსმენამდე მივცეთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოვა, რომ ისინი უმიზნოდ უსმენენ რაღაცას… მასალის მოსმენამდე საჭიროა, მოსწავლეები მოვამზადოთ მოსასმენად, ვუთხრათ ორიოდე სიტყვა თავად მოსასმენი მასალის თაობაზე, დავაინტერესოთ ისინი, შეიძლება კიდეც ვიმსჯელოთ, ვასწავლოთ ან გავამეორებინოთ ის ლექსიკა თუ სტრუქტურები, რაზეც მოსასმენი მასალა შეიძლება იყოს აგებული“.

რიისი (Rees, 2002) თავის სტატიაში აღნიშნავს, რომ არსებობს მოსმენის წინა ეტაპის დავალებების რამდენიმე განსხვავებული ტიპი, რომოლებსაც სხვადასხვა მიზანი აქვს. ეს დავალებები ენის შემსწავლელებს საშუალებას აძლევს, შეუფერხებლად გაართვან თავი მოსმენის მეორე და მესამე ეტაპებს. ასევე ხელს უწყობენ მათში ინტერესის გაღვივებას, რწენას და თავდაჯერებას მატებენ მათ.

საკუთრივ მოსმენის ეტაპზე (while-listening) შესასრულებელი უამრავი ტიპის დავალება არსებობს. კითხვებზე მოკლე პასუხის გაცემა (Short question/answers), არჩევითი შეკითხვა (multiple choice questions), წინადადებებში გამოტოვებული ადგილების შევსება (cloze passage completion); ჭეშმარიტი და მცდარი წინადადებები (true and false statements), წინადადებების დაკავშირება (sentence matching) და სხვა(Tsitsishvili, R. Et al.,2008).

მოსმენის შემდგომი ეტაპის (post-listening) აქტივობები, როგორიცაა მოსმენილი ინფორმაციის შესახებ აზრის გამოთქმა (using information from the listening text for problem solving and decision making activities), დიაგრამების შევსება (Form / chart completion), მოსმენილი ტექსტებიდან ახალი სიტყვების და გამოთქმების ამოწერა (making lists of new vocabulary), მოსმენილი ინფორმაციის შეჯამება (Summarizing) და ა.შ., მკვლევართა აზრით, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია. ამ ტიპის აქტივობები მოსწავლეებს სჭირდებათ, რათა გაიმდიდრონ სიტყვათა მარაგი, აითვისონ სხვადასხვა ენობრივი კონსტრუქცია, განუვითარდეთ კრიტიკული აზროვნების ჩვევები. ჰუკისა და ევანსის აზრით (1982), მოსწავლეებმა აუცილებლად უნდა განიხილონ, რაც მოისმინეს, გაავლონ პარალელები მოსაუბრის ნათქვამსა და რეალურ ცხოვრებისეულ სიტუაციებს შორის.

ამრიგად, ძალიან მნიშვნელოვანია, მოსმენის სამივე ეტაპი შესაფერისად დაგეგმოს მასწავლებელმა და არცერთი არ დატოვოს უყურადღებოდ, განსაკუთრებით კი – მოსმენის შემდგომი ეტაპი, რადგან მნიშვნელოვანია კონტექსტზე ყურადღების გამახვილება, მოსმენილი ტექსტებიდან ახალი ენობრივი კონსტრუქციების და ელემენტების განხილვა და არა მხოლოდ კითხვებზე პასუხის გაცემა, რაც მოსწავლეებს ეხმარება აზროვნების უნარის განვითარებაში და ხშირად ისინი კულტურულ ინფორმაციასაც ითვისებენ, რაც მათ ინტერესს უღვივებს ამ კულტურის მატარებელი ხალხის მიმართ, შესაბამისად, უმაღლებს ენის შესწავლის მოტივაციას. ,,…დადგინდა, რომ ზოგადი ინტერესი შესასწავლი ენის მატარებელი ხალხის ცხოვრების წესისა და კულტურისადმი (ე.წ. ინტეგრალური მოტივი) უფრო მეტად განსაზღვრავს წარმატებას, ვიდრე პრაქტიკული ინტერესი (ე.წ. ინსტრუმენტული მოტივი)“ (მ.ჯაფარიძე, 2005, გვ.141).

მოსმენის უნარის განვითარებისთვის ასევე მნიშვნელოვანია, მასწავლებელმა გაითვალისწინოს მოსწავლეთა ფსიქოლოგიური მდგომარეობა. ცნობილია, რომ ერთ-ერთი მთავარი დაბრკოლება, რომლის გადალახვაც სტუდენტებს უწევთ უცხო ენაზე მოსმენის დროს, მღელვარებაა. მოსწავლეთა შფოთვის მოხსნის პროცესში უცხო ენის მასწავლებელს დიდი როლი აკისრია. პირველ რიგში, მან ფსიქოლოგიურად უნდა შეამზადოს და გაამხნეოს მოსწავლეები. ვენდენი (1998) აღნიშნავს, რომ შუა მოსმენის პროცესში მოსწავლემ შეიძლება უცებ გადაწყვიტოს, რომ არ ესმის მოსაუბრის ნათქვამი. ამ ეტაპზე ბევრი მოსწავლე ან უბრალოდ თიშავს გონებას, ან შინაგანი დიალოგი აქვს საკუთარ თავთან, რომ ვერ გაიგო რომელიმე ერთი სიტყვა და ნებდება (გვ.175). ამიტომაც მასწავლებელმა უნდა აკონტროლოს მოსწავლის შფოთვის დონე და არ დაუშვას, რომ ის იმ ზღვარს გადასცდეს, რომლის ქვემოთაც შფოთვა კონცენტრაციას კი არ უწყობს ხელს, არამედ, პირიქით, დაბრკოლებას ქმნის. მან უნდა გაამხნეოს მოსწავლეები, რომ თუ ყველა სიტყვა ვერ გაიგეს, ეს ბუნებრივია; მთავარია, ძირითადი აზრი გამოიტანონ, რაც საჭიროა კითხვებზე პასუხის გასაცემად.

გარდა ფსიქოლოგიური მხარში დგომისა, მნიშვნელოვანია, მასწავლებელმა ზუსტად შეარჩიოს მოსასმენი ტექსტები. მაია ტაკიძე (2018) თავის დისერტაციაში აღნიშნავს, რომ „სწორად შერჩეული ტექსტი პირდაპირ არის დაკავშირებული სასწავლო პროცესის საინტერესოდ და ეფექტურად წარმართვასთან. ტექსტის შერჩევისას უპირატესობა ენიჭება ისეთ ტექსტებს, რომლებიც შემსწავლელთა ინტერესებზეა გათვლილი და ზეპირი ენის სტრუქტურას და მის სპეციფიკურობას ითვალისწინებს (მაგ., ელიფსები, პაუზები გაბმული მეტყველებისას, გამეორებები, საუბრის შეწყვეტა და სხვა). რა თქმა უნდა ახალი ტექსტი უნდა შეირჩეს შემსწავლელთა ენის ცოდნის შესაბამისად, დაბალ საფეხურზე დასაშვებია მარტივი, ადაპტირებული და არა ავთენტური მოსასმენი ტექსტებით მუშაობა, ხოლო უფრო მაღალ საფეხურზე საჭიროა მხოლოდ ავთენტური მასალით მუშაობა“. ნამდვილად კარგი იქნება, თუ მასწავლებელი კლასში შეიტანს „რეალურ ცხოვრებას”, ე.ი. ისეთ მასალას, რაც მოსწავლეებს მულტიკულტურულ განათლებას მისცემს. ამით მათ გამოუმუშავდებათ უნარი, მიღებული ცოდნა გამოიყენონ საკლასო ოთახის გარეთ, რეალობაში, რაც ყველაზე მთავარია ენის შესწავლისას.

ამრიგად, მოსმენის უნარის განვითარება საკმაოდ რთული და ხანგრძლივი პროცესია, რომელშიც გადამწყვეტი როლი მასწავლებელს ეკუთვნის. სწავლებას, როგორც ამბობენ, ორგვარი სტატუსი აქვს – ხელოვნებისა და მეცნიერების. მასწავლებელი, პირველ რიგში, კარგი ფსიქოლოგი უნდა იყოს. იგი უნდა გრძნობდეს კლასის ატმოსფეროს, უნდა შექმნას მშვიდი და საინტერესო სამუშაო გარემო, რაც წარმოშობს ცნობისმოყვარეობას და ცოდნისმოყვარეობას და რაც მოსწავლეებს დაეხმარება მოსმენითი დავალებების სირთულეთა დაძლევაში.

მიზნის მისაღწევად მასწავლებელმა უნდა გაითვალისწინოს ისეთი ფაქტორებიც, როგორიცაა მოსწავლეთა მოტივაცია, ინტერესი, მათი სწავლის სტილი და ასაკი. იგი, ასევე, კარგად უნდა იცნობდეს სათანადო მეთოდურ ლიტერატურას, რათა ზუსტად მისცეს მითითებები და შესაბამისი აქტივობები გამოიყენოს მოსმენის დავალების შესრულების სამივე ეტაპზე. მასწავლებელი ასევე უნდა დაეხმაროს მოსწავლეებს ფსიქოლოგიური ბარიერის გადალახვაში, რათა მათ არ ინერვიულონ, მოახდინონ კონცენტრირება და ისე შეასრულონ მოსმენის დავალებები. მასწავლებელმა მოსწავლეებს უნდა აღუძრას სურვილი და ინტერესი, დამოუკიდებლად, საკლასო ოთახის გარეთაც უსმინონ მასალას უცხო ენაზე, დაეხმაროს მათთვის საინტერესო ფილმის, მულტფილმის, მოთხრობის, სიმღერისა და დიალოგის შერჩევაში.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. კრავეიშვილი მ. (1979). ინგლისური ენის სწავლებისა მეთოდიკა. თბილისი გამომცემლობა “განათლება”
2. ტაკიძე მ.(2018). ფონეტიკის და აუდირების სწავლების ეფექტიანობის ამაღლება საუნივერსიტეტო საფეხურზე (სადოქტორო დისერტაცია)მოძიებულია 16.04.2019 https://www.bsu.edu.ge/text_files/ge_file_10046_1.pdf
3. ხომერიკი მ.(1998). როგორ ვასწავლოთ ინგლისური .თბილისი,გამომცემლობა „საქართველოს მაცნე“
4. ჯაფარიძე მ. (2005) (რედ.). განათლების ფსიქოლოგია თბილისი. სულხან-საბა ორბელიანის სახელობის თბილისის სახ. უნივერსიტეტის გამომცემლობა
5. Emmert, P. (1994). A definition of listening, The Listening Post, 51 (6)
6. Hook J. N. & Evans W. H. 1982. The teaching of high school English, Fifth ed. New York, NY: John Wiley and Sons, Inc.
7. Howatt A. and J. Dakin (1974). Language laboratory materials, ed. J. P. B. Allen, S. P. B.
8. Reese G. (2000). “Pre-listening activities”. მოძიებულია 17.04.2019 www.teachingenglish.org.uk
9. Tsitsishvili R.,Nizharadze N., Darchia M., Tevzaia E., & Tkavashvili E. (2008). Becoming an English Teacher: Theory and Practice of Teaching English in Georgia (A Pre-Service Teacher Training Course) Tbilisi : British Council of Georgia
10. Walter P.(2002) How to Study in College .Special edition foe Mesa State college. BostonNew York.
11. Wenden A.(1998). What do second language learners know about their language learning? London