ბავშვებს რომ სკოლა არ უყვართ, ეს ჩვენს რეალობაში ნორმად მიიჩნევა. დილით ადრე ადგომა ეზარებათ, ყოველდღიური რუტინა არ მოსწონთ, სწავლა ძნელია, გაკვეთილები უინტერესო, გარემო ერთფეროვანი, ურთიერთობები ნეგატიური და დაძაბული – ასე აფასებენ მშობლები და მასწავლებლები მიზეზებს, რის გამოც ბავშვებს სკოლაში სიარული არ ეხალისებათ.
სასკოლო საზოგადოებაში ნაკლებად ფიქრობენ, რომ ადამიანი სოციალური არსებაა და იმისთვის, რომ ბავშვმა თავი კარგად იგრძნოს, საჭიროა სოციუმი არ უქმნიდეს დისკომფორტს. ნებისმიერ ასაკში ადამიანი მუდმივად ეძებს წრეს, სადაც მისი სოციალური სტატუსი იქნება მაღალი. ვინმე გამჩნევდეს, გაღიარებდეს, გაფასებდეს – ეს ადამიანის მოთხოვნილებაა, მას დიდი ძალა აქვს და პირდაპირ კავშირშია თვითშეფასებასთან.
ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც ბავშვებს სკოლაში სიარული ეზარებათ ან არ უყვართ, არის ის, რომ მათი თვითშეფასება იმ გარემოში დაბალია. სადაც თვითშეფასება დაბალია, ბავშვი ბუნებრივად ცდილობს გაეცალოს/გაერიყოს გარემოს. მეტიც, თუ ძალიან დაბალია, ადამიანებს ნებისმიერ ასაკში უჩნდებათ მარცხის, დაცინვის, შეცდომის დაშვების შიში, წყვეტენ ყოველგვარ აქტივობას და კარგავენ ინტერესს. ამ სიმპტომებს მოსწავლეებშიც ხშირად აღმოვაჩენთ.
ხდება ხოლმე, რომ ბავშვი სკოლაში ვერ ალაგებს ურთიერთობებს, წლების განმავლობაში კონფლიქტები აქვს თანატოლებთან, ამის გამო არ უყვარს სკოლაში სიარული და გაცდენის მიზეზი არ ელევა. იტკიებს მუცელს, თავს, ფეხებს… იგივე ბავშვი სიხარულით დადის რომელიმე წრეზე, სადაც თავს კარგად გრძნობს – ბედნიერია. მიზეზი მარტივია, პირველ გარემოში მისი თვითშეფასება დაბალია, მეორეში მაღალი. პირველ გარემოში ხელმოცარულია, მეორეში – რეალიზებული. პირველ გარემოში მის შესაძლებლობებს ვერ ხედავენ, მეორეში – აღიარებენ და პატივს სცემენ.
როგორი თვითშეფასება ექნება ბავშვს, დიდწილად დამოკიდებულია იმ ზრდასრულ პირთა ქცევაზე, ვისთანაც მას უწევს დროის გატარება. იქნება ეს მშობელი, ოჯახის წევრი, მასწავლებელი, აღმზრდელი თუ სხვა პირი. ეს ადამიანები ქმნიან გარემოს, სადაც ბავშვს უვითარდება დაბალი, საშუალო ან მაღალი თვითშეფასება. რომელიც თავის მხრივ შეიძლება იყოს ადექვატური ან არაადექვატური.
მნიშვნელოვანია, მშობლებმა ყურადღება გაამახვილონ, თუ რომელი კრიტერიუმებით აფასებენ ცალკეულ გარემოში მყოფ ბავშვებს უფროსები, რათა მას არ ჩამოუყალიბდეს არაადექვატური თვითშეფასება. კერძოდ, საყურადღებოა, რა ითვლება წარმატების ინდიკატორებად. რამდენიმე წლის წინ ფსიქოლოგებმა ჩაატარეს გამოკითხვა და შეისწავლეს, რა ითვლება საქართველოში წარმატებად. გამოვლინდა რამდენიმე მიმართულება, მათ შორის: 1. უმაღლესში ჩაბარება. 2. საწინააღმეგო სქესთან აწყობილი ურთიერთობა. 3. ცნობილ ხალხთან ნაცნობობა – სოციალური კავშირები. 4. ბევრი ფული და ა.შ.
სოციუმის დაკვეთიდან გამომდინარე ჩვენი ბავშვებიც უმეტესად გარემოტივატორებზე არიან დამოკიდებული და ნაკლებად წარმატებულებად თვლიან ისეთ თანატოლებს, ვისაც უმაღლესი ქულები არ უწერია ჟურნალში, ვისაც ძვირადღირებული მანქანით არ აკითხავენ, ვისაც ბოლო მოდელის ტელეფონი არ აქვს, ვისაც ბრენდული სამოსი არ აცვია, ვისაც ყველა ოლიმპიადის დიპლომი არ უკიდია კედელზე და ა.შ.
ჩვენს სკოლებში ხშირია მოცემულობა, როცა კლასი დაყოფილია ოროსნებად და ათოსნებად. ზოგიერთი მასწავლებლის ამოცანაა, საგნობრივი კომპეტენცია გადასცეს მხოლოდ მაღალი აკადემიური მოსწრების მქონე მოსწავლეებს, ისინი კი ვინც უკვე ოროსნებად არიან „მონათლული“, სხედან სადღაც უკან, კლასის სიღრმეში და მთავარია, ხელს არ უშლიდნენ პედაგოგს გაკვეთილის ჩატარებაში. როგორც წესი, ასეთი ბავშვების თვითშეფასება დაბალია, რაც თავის მხრივ ამცირებს შესაძლებლობას, რომ ისინი საზოგადოებაში ღირსეულ ადგილს იპოვიან.
იარლიყი, “შენგან არაფერი გამოვა!”, არის გამყინავი ბარიერი, რომელიც კლავს თვითშეფასებას.
როცა უფროსები შენიშვნას ვაძლევთ ბავშვს, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ არ დავუქვეითოთ მას თვითშეფასება. ჩვენი მიცემული მითითება არ უნდა იყოს მისი პიროვნებისთვის შეურაცხმყოფელი. ასეთ შემთხვევაში, არათუ შედეგს მივიღებთ, არამედ გავხდებით მისთვის მოწინააღმდეგე. ჩაერთვება თავდაცვის მექანიზმი და შეეცდება გაგვიწიოს წინააღმდეგობა. ამიტომ მიწოდების ფორმა უნდა იყოს ისეთი, რომ ბავშვმა არ აღიქვას თავდასხმად.
ნეგატივისგან განსხვავებით პოზიტიური შეფასება არის კაპიტალი, რომელსაც ინახავს და უფრთხილდება ადამიანი. ამიტომ, როგორც კი ცუდ ქცევას იცვლის ბავშვი, მომენტალური შექება/წახალისება აუცილებელია. ერთ-ერთი რისკ-ფაქტორია ფრაზა „რა მაგარი ყოფილხარ, შენგან ამას არ ველოდი“. ვუთხრათ, რომ ყოველთვის გვჯეროდა მისი. გვქონდა და გვაქვს იმედი, რომ ის თავის სიტყვას იტყვის.
თვითშეფასების ჩამოყალიბების პროცესში, გარდა გარემოსი, მნიშვნელოვანია, როგორ გამოსდის ბავშვს საკუთარ თავთან კომუნიკაცია. მშობლები და მასწავლებლები ხშირად უშვებენ შეცდომებს, როცა ეუბნებიან ბავშვს: სანამ მოვალ, გაკვეთილები მომზადებული გქონდეს! პატივი მეცი და ჩემი საგანი ისწავლე! რაც შემპირდი, ის გააკეთე და ა.შ. მართებული ქცევა ზრდასრულების მხრიდან იქნებოდა: – მე შემპირდი კი არა, შენს თავს შეჰპირდი! მე კი არ მცე პატივი, შენს თავს პატივი ეცი! რატომ არის მნიშვნელოვანი, საკუთარ თავს შეჰპირდეს და არა თქვენ. იმიტომ რომ მშობელს დაემალება, მასწავლებელს გაერიდება, საკუთარ თავს კი ვერსად გაექცევა. თვითშეფასებაზე ზრუნვა საკუთარი თავისთვის მიცემული პირობის შესრულებით იწყება.
თუ ბავშვს უჭირს დადებული პირობის შესრულება, დაეხმარეთ მას, დაისახოს მცირე ზომის მიზანი, დაიწყოს საკუთარი თავისთვის პატარა დავალებების მიცემით. როგორც კი ერთ პირობას შეასრულებს, უკვე გაჩნდება ფსიქოლოგიური საფუძველი, რომ თვითშეფასებამ დაიწყოს აღმასვლა. ადექი! სცადე! გააკეთე! – ეს არის თვითშეფასების ამაღლების ფორმულა.
რა უნდა ქნას მშობელმა, როცა დაბალი თვითშეფასების მიზეზი სიღარებეა?! ადვილი საქმე არ არის, მაგრამ სწორი ღირებულებითი აღზრდის შემდეგ, შედეგი მიიღწევა. სასურველია, ღირებულებით განათლებას ბავშვებს ოჯახთან ერთად სკოლაც აწვდიდეს, რადგან მხოლოდ ოჯახს ან მხოლოდ სკოლას შედეგზე გასვლა გაუჭირდება. ერთად, ერთობლივი ნაბიჯებით, ბავშვების აღზრდა გაცილებით ადვილი და შედეგიანია. მით უფრო, როცა საქმე თვითშეფასების პროცესში ძვირფას ატრიბუტიკას ეხება. მშობელმა შვილის აღზრდა სწორი ღირებულებით სკოლამდელი ასაკიდან უნდა დაიწყოს. ესაუბროს სიმდიდრესა და სიღარიბეზე. ნივთებსა და ადამიანებზე. რეალობის სუბიექტურ აღქმაზე, გრძნობებზე, ბედნიერებაზე, მწუხარებაზე, თავდაჯერებულობაზე, ნივთებზე დამოკიდებულებებზე, პრიორიტეტების განსაზღვრაზე. ეს საუბრები აუცილებელია, სასკოლო სივრცეშიც გაგრძელდეს, რათა ბავშვებმა შეძლონ ჩამოთვლილი მცნებების გარჩევა, არ მოექცნენ ატრიბუტების ტყვეობაში და მათი თვითშეფასება არ იყოს დამოკიდებული მატერიებზე.
სკოლის დასრულების შემდეგ ბევრი ადამიანი თავიდან პოულობს თავის თავს. ზრდასრულ ასაკში აღმოაჩენენ ხოლმე, რომ სრულიად განსხვავებული შესაძლებლობები ჰქონიათ, რის შესახებაც სასკოლო გარემოში ან არ იცოდნენ, ან კი არ მიეცათ ნიჭის გამოვლენის შესაძლებლობა. ისინი კი, რომლებსაც სკოლაში აღიარება არ აკლდათ, ზრდასრულობაში ხშირად განიცდიან იმედგაცრუებას. ახსნა მარტივია. მარცხის მიმართ გაცილებით მოწყვლადია ის ადამიანი, რომელსაც აქვს მაღალი თვითშეფასება და ჰგონია, რომ მისი შანსები ყოველთვის და ყველან მაღალი იქნება. მათ კი ვისაც დაბალი თვითშეფასება ჩამოუყალიბდათ, პატარა წარმატებაც ახარებთ და ძალას მატებთ.
სასურველია, სკოლის ასაკში არ დაუსვათ ბავშვს დიაგნოზი. მივეცეთ თითოეულ მათგანს მრავალფეროვანი შესაძლებლობების გამოვლენის საშუალება. გვახსოვდეს, რომ წარმატება „სახიფათოა“, რადგან ადამიანს აბრმავებს. წარუმატებლობა კი კრიზისია, რასაც ტვინი აანალიზებს და გამოსავალს ეძებს. შესაძლებლობები შეუზღუდავია. ვასწავლოთ ბავშვებს, რომ პერიოდულად გაანულონ წარმატება და პირვანდელი სიმაღლიდან შეხედონ მიღწევებს, რათა თავაწეულებმა პირველივე ქვას არ წამოკრან ფეხი!
