„კაპიტნის პირველი თანაშემწე პოლონელია, გვარად კონრადი… უცნაური ვინმეა. მსოფლიოს ბევრი ქვეყანა აქვს მოვლილი. ნამყოფია კონგოში. უმოგზაურია მალაკასა და ბორნეოზე, სხვა ქვეყნებშიც. სიჭაბუკისას კონტრაბანდისტი ყოფილა“, – ამას ინგლისელი მწერალი ჯონ გოლსუორთი სწერს მშობლებს. ბედმა იმავე გემზე მოახვედრა, სადაც ჯოზეფ კონრადი მეზღვაურის ცხოვრებით ცხოვრობდა – ამ გამოცდილებიდან მომდევნო წლებში მისი ბრწყინვალე რომანები და მოთხრობები უნდა დაბადებულიყო. წერილის ეს ნაწყვეტი ჟურნალ „არილში“ (2, 2018) გამოქვეყნებულ კოლმ ტოიბინის ესეში წავიკითხე და მაშინვე გემზე აღმოვჩნდი, გავირინდე, კაპიტნის პირველი თანაშემწის უცხო ინგლისურით ნათქვამ სიტყვებს დაველოდე.
ჯოზეფ კონრადის მოთხრობების მწვანე, რბილყდიანი კრებული ჯერ კიდევ იმ დროს ჩამივარდა ხელში, წიგნები – უმთავრესად რუსული თარგმანები – საგაზეთო ჯიხურებში რომ ეწყო გასაყიდად. მეტრო „რუსთაველთან“ ვიყიდე გაზაფხულის ერთ მზიან დღეს და იმ წელსაც და მომდევნო წლებშიც უამრავჯერ გადავიკითხე, უამრავჯერ მივუბრუნდი საყვარელ ადგილებს. „წყვდიადის გული“, „ტაიფუნი“, „შვიდი კუნძულის ფრეია“ – თანმიმდევრობაც კი მახსოვს.
„წყვდიადის გული“ მსოფლიო ლიტერატურის იმ შედევრებს შორისაა, რომლებსაც ყველაზე ხშირად განიხილავენ და რომლებზეც ყველაზე მეტ ესეს წერენ დასავლურ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. მეც სიხარულით წავაკითხებდი ამ ბრწყინვალე ნაწარმოებს უფროსკლასელებსა თუ სტუდენტებს, ჯოზეფ კონრადის სხვა წიგნებთან მისასვლელ გზასაც ვაჩვენებდი.
ამ ვრცელი მოთხრობის თითოეული წაკითხვა ახალი სიმართლის ძიებაა შეუცნობელი სამყაროს ბნელ, ავად მთრთოლვარე გულში. კითხვას ყოველთვის უკმაყოფილების განცდით ვამთავრებ – ამ ჯერზეც რაღაც დამისხლტა ხელიდან, რაღაცას ბოლომდე ვერ ჩავწვდი. ბოლო წლებში ინგლისურადაც წავიკითხე და ქართულადაც, სიზმრიდან გამოყოლილის მსგავს განცდას კი ვერაფერი მოვუხერხე: დამაიმედებელი სიცხადე წამიერად იფანტება, როგორც კი წიგნიდან თავს ავწევ. მახსოვს, რას ვგრძნობდი, რას ვფიქრობდი, რას ვახვედრებდი თითოეულ ფრაზას, მაგრამ დღის შუქზე ეს ყველაფერი, როგორღაც, არასწორია. კიდევ ერთხელ წაკითხვა გარდაუვალი ხდება.
თუ „წყვდიადის გულს“ ისე გავაცნობთ ახალგაზრდა მკითხველს, როგორც სათავგადასავლო ნაწარმოებს – ეს სიმართლის მხოლოდ პატარა ნაწილი იქნება, სათაკილოდ და შემაწუხებლად პატარა. კი, მთხრობელი ჩარლზ მარლოუ თავგადასავლების კაცია, უდავოდ მდიდარი გამოცდილებით, რომელთან ერთადაც კონგოს გაუვალ ჯუნგლებში აღმოჩნდებით, კანიბალების გვერდით იცურებთ დიდ მდინარეში, ისრების საბედისწერო წვიმაში მოჰყვებით… ლეგენდარული კურცის ფიგურაც შესაძლოა, ერთი შეხედვით, ეზოტიკური თავგადასავლის ყველაზე იდუმალ, მიმზიდველ და ამავე დროს თავზარდამცემ ნაწილად იქცეს. თუმცა ეს მხოლოდ ერთი შრეა – თხელი, იოლად გადასალახი. მთავარი ამბავი ამ წარმტაცად მოჩითული საფარველის ქვეშაა.
ნუთუ ჯოზეფ კონრადს იმის ჩვენება უნდოდა, რომ არსებითი განსხვავება არ არის დასავლეთის წყვდიადსა და იმას, შორის, რამაც აფრიკის უდაბურ ჯუნგლებში შეიძლება შეშალოს ადამიანი? რომ კაცს – თუნდაც სხვებისგან მრავალმხრივ გამორჩეულს – ყველგან თანაბრად ემუქრება სიბნელის ნაწილად ქცევის საფრთხე? ეს პასუხიც სადავოა, როგორც თითქმის ყველაფერი, რისი თქმაც ამ ვრცელი მოთხრობის შესახებ შეიძლება. რას ნიშნავს ჩურჩულით ნათქვამი კურცის ბოლო სიტყვები: “The horror! The horror!” (ქართულ თარგმანშია: „შემზარავია! შემზარავი!“)? იქნებ სიბნელე, რომელსაც გულით დავატარებთ, მხოლოდ და მხოლოდ ხელსაყრელ გარემოში მოხვედრას ელის, რომ ტროპიკული მცენარეულობის მსგავსად იფეთქოს, თვალს და ხელს შუა გაიფურჩქნოს და, დამბანგავი სურნელით, ერთიანად მოედოს ყველაფერს…
ყველა მოსაზრება იმის თაობაზე, თუ მაინც რა ემართება კურცს კონგოს უდაბურ მხარეში, სწორხაზოვნებისთვისაა განწირული. ზღვარდაუდებელი ძალაუფლება სასიკვდილო საფრთხის შემცველია – რყვნის, ხრწნის, საბოლოოდ კი სრულად აცამტვერებს ადამიანს. ნუთუ ესაა? კურცის შეშლილობა ძალაუფლებით მთვრალისა თუ გამდიდრების სურვილით შეპყრობილის შეშლილობაა? იქნებ მისი ბოლო სიტყვები ხსნის ყველაფერს, თუ მივიჩნევთ, რომ ამქვეყნად ადამიანის არსებობის შესაფასებლად ითქვა.
დასაწყისში, სანამ თემზაში ღუზაჩაშვებული კარჭაპიდან შორეულ კონგოში გადაგვისროდეს, მარლოუ იმ რომაელებს იხსენებს, უხსოვარ დროს რომ მოვიდნენ ჩრდილოეთის ბნელ მიწაზე. წარმოიდგინეთ, აქ, ქვეყნიერების დასალიერში, ტყვიისფერ ზღვაში, კვამლისფერი ზეცის ქვეშ როგორ დაცურავდნენ, მერე კი მდინარეს როგორ მიუყვებოდნენ ქვიანი სანაპიროების, ჭაობების, ველურებით სავსე ტყეების გასწვრივო. „სიცივე, ნისლი, ქარიშხლები, სნეულება, გადაკარგვა და სიკვდილი, სიკვდილი – ჰაერიდან, წყლიდან, ბუჩქებიდან რომ გეპარება. ალბათ აქ ბუზებივით იხოცებოდნენ“. ეს უფრო კარგად ნაცნობი სიბნელეა. მშობლიური.
ისევ ირევა ყველაფერი, როგორც სიზმარში. აფრიკა ლონდონშია, ლონდონის მდინარე – შუა აფრიკაში. ვიღაც ჩურჩულებს: „მე დიადი გეგმები მქონდა, დიდ მოვლენათა ზღურბლთან ვიდექი“.
