სწავლა და სწავლება კლას-კომპლექტში

საქართველოში, ბევრი სხვა ქვეყნის მსგავსად, კლასში მოსწავლეთა განაწილება ქალაქსა და სოფლად თანაბარი არ არის: ქალაქის სკოლებში კლასში მოსწავლეების ჭარბი რაოდენობაა, ხოლო სოფლად – უჩვეულოდ მცირე. განათლების მკვლევარები მიუთითებენ, რომ იმ კლასებში, სადაც მოსწავლეების რაოდენობა ათს არ აღემატება, ისევე იჩენს თავს საგანმანათლებლო პრობლემები, როგორც იმ სკოლებში, სადაც კლასში მოსწავლეთა რაოდენობა უპრეცედენტოდ დიდია და 35-40-ს აღწევს. 

2012 წლის მონაცემებით, საქართველოში მოსწავლეთა სრული რაოდენობის დაახლოებით 8% სწავლობს ისეთ კლასებში, სადაც მოსწავლეთა რაოდენობა ხუთი ან ნაკლებია. ერთი შეხედვით, ეს ციფრი დიდი არაა, მაგრამ ეს ბავშვები 880-მდე სკოლაში არიან განაწილებული, რაც საქართველოს სკოლების 38%-ს _ ერთ მესამედზე მეტს მოიცავს. 

აღნიშნულ სკოლებში სწორედAშეზღუდული ფინანსური და ადამიანური რესურსების გამო, რესურსების ოპტიმიზაციის მიზნით, ხშირად ქმნიან კლას-კომპლექტებს.

კლას-კომპლექტში, სულ მცირე, ორი სხვადასხვა კლასის სხვადასხვა სასწავლო შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეები ერთ საკლასო ოთახში სწავლობენ და ინტელექტუალურ, აკადემიურ და სოციალურ უნარებს  ავლენენ.  ასეთი სასწავლო გარემოს შექმნის ერთ-ერთ მთავარ პირობას, როგორც წესი, რესურსების სიმწირე და გეოგრაფიული აუცილებლობა ქმნის. კერძოდ, სკოლის სხვა სკოლასთან კონსოლიდაცია შეუძლებელია მათი მდებარეობის გამო. ამასთან, მოსწავლეების მცირე რაოდენობის გამო სკოლა მცირებიუჯეტიანია და იძულებულია, არსებული ადამიანური და მატერიალური რესურსების ოპტიმიზაციას მიმართოს. 

დღესდღეობით მთელ მსოფლიოში სკოლებში მოსწავლეების ჯგუფებად განაწილება, ბუნებრივია, ასაკის მიხედვით ხდება. თუმცა საინტერესოა, რომ კლასებად სეგრეგირებული სკოლები დასავლეთში მხოლოდ მე-19 საუკუნის ბოლოს, ინდუსტრიულ რევოლუციასა და ურბანულ დასახლებებში მოსწავლეების რაოდენობის მკვეთრ ზრდასთან ერთად გაჩნდა. აღნიშნული პრინციპი მოსახერხებელია როგორც მასწავლებლებისთვის, ასევე მოსწავლეებისთვის, რადგან გათვალისწინებულია ბავშვის განვითარების ასაკობრივი თავისებურებები და ჯგუფებში მათი კატეგორიზაცია სწორედ ამ პრინციპით ხორციელდება. მაგრამ დღესაც ზოგ ქვეყანაში კლას-კომპლექტი სწავლების დომინანტური ფორმაა (მაგ.: პერუში, სადაც სკოლების 78%-ში კლას-კომპლექტში ხორციელდება სწავლება; შრი ლანკაში, სადაც ეს სკოლების 63%-ში ხდება).   

კლას-კომპლექტში სწავლება მასწავლებლისათვის შრომატევადი პროცესია. ის მასწავლებლის განსაკუთრებულ პროფესიულ ოსტატობას, გაკვეთილის ზედმიწევნით დაგეგმვას და დამატებით რესურსებს მოითხოვს. მასწავლებელმა უნდა მართოს სხვადასხვა ასაკის და აკადემიური საჭიროებების მქონე მოსწავლეები და იზრუნოს თითოეულის მოტივირებაზე. სირთულეს ის სასწავლო გარემოც ქმნის, რომელშიც მასწავლებელს უწევს მუშაობა. საქართველოში კლას-კომპლექტები იქმნება მაღალმთიან, სოფლის მცირებიუჯეტიან სკოლებში, სადაც სკოლა არ არის მდიდარი თვალსაჩინოებებით, დამატებითი სასწავლო რესურსებით, ბიბლიოთეკით. მასწავლებელს არ აქვს შესაძლებლობა, ხშირად დაესწროს პროფესიული განვითარების ტრენინგებს, სკოლის მწირი ადამიანური რესურსის გამო პედაგოგები ხშირად ითავსებენ ადმინისტრაციულ საქმიანობასაც, რაც მათ დიდ დროსა და ენერგიას ართმევს. ამასთან, სკოლა შეიძლება კულტურული და გეოგრაფიული იზოლაციის არეალშიც იყოს. 

თუმცა სკოლის დირექციის შესაბამისი დახმარების, რესურსების სწორად შერჩევის, კლასში აქტივობების სწორი განაწილების შემთხვევაში შესაძლებელია კლას-კომპლექტში მამოტივირებელი სასწავლო გარემოს შექმნა და დასახული სასწავლო მიზნების მიღწევა.  

მიუხედავად რიგი სირთულეებისა, კლას-კომპლექტს დადებითი მხარეებიც აქვს. რიგ სკოლებში კლას-კომპლექტების არსებობა მასწავლებლებსაც და მოსწავლეებსაც საკუთარი შესაძლებლობების უკეთ გამოვლენის და კეთილსაიმედო სასწავლო გარემოს შექმნის საშუალებას აძლევს.  

მაგალითად, მოსწავლეები უკეთ შეიმუშავებენ სწავლის გრაფიკსა და თავისებურებებს, ყალიბდებიან უფრო პასუხისმგებლობიან და დამოუკიდებელ მოსწავლეებად.  ამასთანავე, კლას-კომპლექტში ნაკლებად ფორმალური და კეთილგანწყობილი გარემოა, ვიდრე ჩვეულებრივ საკლასო ოთახში, შესაბამისად, მოსწავლეები სწავლობენ სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფთან მუშაობას, უვითარდებათ ურთიერთდახმარებისა და ურთიერთსწავლების უნარები, რაც ჩვეულებრივ კლასებში რთულად მისაღწევი მიზანია. კლას-კომპლექტში სხვადასხვა ასაკის მოსწავლეების სწორი გადანაწილების შემთხვევაში, უფროსკლასელები ირგებენ მზრუნველი უფროსის, მასწავლებლის როლს, ხოლო უმცროსი საფეხურის მოსწავლეებს საშუალება აქვთ, დააკვირდნენ უფროსკლასელების სამოდელო ქცევას. 

კლას-კომპლექტის მასწავლებლებს განსაკუთრებით მოეთხოვებათ ბავშვის განვითარების ეტაპების კარგად ცოდნა. შესაბამისად, სწავლების სტრატეგიები, რომლებსაც მასწავლებელი საკლასო სივრცეში გამოიყენებს, ასაკობრივ თავისებურებებს უნდა შეესაბამებოდეს. 

კლას-კომპლექტში სწავლებისას მასწავლებელს უნდა შეეძლოს, წარმართოს პოზიტიური ინტერაქცია ჯგუფში და გამოიყენოს მოსწავლეების სოციალური უნარები სწავლის პროცესის ხელშესაწყობად. მან უნდა შექმნას მრავალფეროვანი სასწავლო გარემო, რომელიც ეფექტური და კომფორტული იქნება სხვადასხვა დონის მოსწავლეებისათვის.  რაც მთავარია, მასწავლებელს უნდა შეეძლოს მოსწავლეების შეფასების თვისებრივი ინსტრუმენტების (პორტფოლიოებისა და ანგარიშების) გამოყენება. და ბოლოს, მას უნდა შეეძლოს აუხსნას მშობლებს, თუ რა პრინციპითა და სტრატეგიით ახორციელებს სწავლებას. 

ამ რთულ პროცესში მთავარი მისია მასწავლებელს აკისრია, მაგრამ უმნიშვნელოვანესია, თუ როგორ დაეხმარება მას სკოლის დირექტორი და ადმინისტრაცია. დირექტორის მოვალეობაა, ხელი შეუწყოს ასეთ მასწავლებელს, აქტიურად იყოს ჩართული მის პროფესიულ საქმიანობაში, მიაწოდოს რეკომენდაციები და ინფორმირებული იყოს, თუ რა მიღწევები და პრობლემებია ასეთ საკლასო გარემოში. 

კლას-კომპლექტში სწავლებისას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება არა მხოლოდ მეთოდებსა და სტრატეგიებს, რომელთაც მასწავლებელი სწავლებისას იყენებს, არამედ სასწავლო გარემოსაც. როგორც უკვე ვახსენეთ, საქართველოში კლას-კომპლექტებში სწავლება ხორციელდება ისეთ სკოლებში, სადაც სასწავლო რესურსები უკიდურესად შეზღუდულია. მიუხედავად ამისა, მწირი რესურსების შემთხვევაშიც არის შესაძლებელი, პედაგოგმა თანაბრად მამოტივირებელი პირობები შეუქმნას სხვადასხვა ასაკის მოსწავლეებს. 

კლას-კომპლექტში სწავლების დაწყებამდე მასწავლებელმა თავად უნდა განსაზღვროს, როგორი სასწავლო გარემო უნდა შექმნას მოსწავლეებისათვის. ამისათვის, მან თავიდანვე უნდა იცოდეს, რა ტიპის აქტივობებს გამოიყენებს სწავლებისას. ზოგადად, საკლასო გარემოში ყველაზე ხშირად შემდეგი აქტივობები ხორციელდება:

1.მოსწავლის ინდივიდუალური მუშაობა;

2.მთელ კლასთან მუშაობა;

3.ჯგუფური მუშაობა;

4.წყვილში მუშაობა;

5.საკლასო მუშაობა;

6.მასწავლებელთან/უფროსკლასელ მოსწავლესთან კონსულტაცია.

იმისათვის, რომ კლას-კომპლექტში შესაძლებელი იყოს სხვადასხვა ჯგუფთან სხვადასხვა ტიპის აქტივობის განხორციელება, მასწავლებელმა შესაბამისად უნდა შეცვალოს საკლასო ოთახში მერხებისა და სხვა ავეჯის წყობა. 

მასწავლებელმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ სხვადასხვა აქტივობა სხვადასხვა დონის ხმაურს იწვევს, შესაბამისად, მნიშვნელოვანია, რომ სივრცე, სადაც მოსწავლეებს ინდივიდუალურად მუშაობის შესაძლებლობა ექნებათ, საკლასო ოთახის ერთ კუთხეში იყოს _ მერხები ერთმანეთისგან მოშორებით უნდა იდგეს, რათა მოსწავლეებმა ინდივიდუალური მუშაობისას ხელი არ შეუშალონ ერთმანეთს. ჯგუფური სამუშაოსათვის განკუთვნილი სივრცე კი მეორე კუთხეში უნდა იყოს, სადაც მერხები, პირიქით, ერთმანეთთან ახლოს უნდა იდგეს, რათა მოსწავლეებს შესაძლებლობა ჰქონდეთ, ერთი მაგიდის გარშემო იმსჯელონ და იმუშაონ. 

სასურველია, ერთ-ერთი ასეთი სივრცე იყოს მინიბიბლიოთეკა, სადაც მოსწავლეებისათვის სასარგებლო დამატებითი ლიტერატურა იქნება ხელმისაწვდომი. ასეთი “ბიბლიოთეკის” მოსაწყობად რამდენიმე წიგნიც საკმარისია. სკოლის დირექციასთან და სკოლის ბიბლიოთეკართან შეთანხმებით შესაძლებელია სასკოლო ბიბლიოთეკის გარკვეული მასალის გამოყენებაც, რამდენადაც საკლასო ოთახში, სასწავლო კონტექსტში, თანატოლების გარემოცვაში წიგნის კითხვა მოსწავლეებს საგნის უკეთ სწავლის მოტივაციასაც გაუზრდის და, ზოგადად, კითხვის სურვილსაც გაუღვივებს. 

მსგავსი პრინციპით, შესაძლებელია საკლასო ოთახში მოეწყოს “კომპიუტერული რესურს-ცენტრი”. საქართველოს თითქმის ყველა სკოლაში მოიპოვება რამდენიმე კომპიუტერი მაინც. ბევრ სკოლაში არსებული კომპიუტერული ლაბორატორიის გამოყენება ვერ ხერხდება იმის გამო, რომ მასწავლებლებსა და მოსწავლეებს ხელი არ მიუწვდებათ ტექნიკაზე უშუალოდ საგაკვეთილო პროცესის დროს. მცირეკონტინგენტიან სკოლებში სასწავლო რესურსები შეზღუდულია, მაგრამ ამასთან უფრო მარტივია, არსებული რესურსების ისე განაწილება, რომ ყველა მოსწავლემ სასარგებლოდ გამოიყენოს. კომპიუტერული ტექნიკის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად კი შესაძლებელია ასეთი კლას-კომპლექტის საკლასო ოთახი ყველაზე დაცულ ოთახში იყოს მოწყობილი. 

უმნიშვნელოვანესია, რომ საკლასო ოთახში ასეთი სივრცეების განაწილების შემდეგ ნათლად აუხსნათ მოსწავლეებს და მშობლებს, თუ რა მიზანს ემსახურება კლასის ასეთი მოწყობა. მოსწავლეებს უნდა ესმოდეთ, რომ მართალია, მათი საკლასო ოთახი ტრადიციული წესით მოწყობილი არ არის, მაგრამ მათ მაინც უნდა დაიცვან დისციპლინა და კლასის წესები. მასწავლებლის დახმარებით მათ უნდა მოახერხონ თითოეულ სივრცეში შესაბამისი ქცევის ნორმების შემუშავება და დაცვა. ასეთი განაწილება არა მხოლოდ მეტ ხალისს შესძენს მოსწავლეებს, არამედ ჩამოუყალიბებს კონტექსტისა და გარემოს მიხედვით შესაბამისი ქცევის გამომუშავების უნარსაც. 

სასურველია, ყველა მოსწავლეს ჰქონდეს გამოყოფილი ადგილი, სადაც ის ბარათებს, დავალებებს, ჩანაწერებს, წიგნებსა და რვეულებს დაალაგებს. იმ შემთხვევაში, თუ საკლასო ოთახში ვერ მოხერხდება წიგნების თაროს გამოყოფა, შესაძლებელია, ასეთ სათავსოდ ჩვეულებრივი მუყაოს ყუთები გამოვიყენოთ. მოსწავლე თავად გააფორმებს ამ ყუთს და თავის სახელსაც დააწერს. აღნიშნული ყუთი, შესაძლოა, მასწავლებლებისა და მოსწავლეების კომუნიკაციის წყაროდაც იქცეს, სადაც მასწავლებელი გზავნილებს, წერილებს, ინსტრუქციებს დაუტოვებს მოსწავლეს. 

ქვემოთ მოცემულია რამდენიმე შესაძლო ვარიანტი, თუUროგორ შეიძლება კლას-კომპლექტში სასწავლო გარემოს მოწყობა. ცხადია, სკოლის, კლასის საჭიროებები და შესაძლებლობები ყველა სკოლაში სხვადასხვაა, შესაბამისად, მასწავლებელმა სკოლის დირექციასთან ერთად თავად უნდა განსაზღვროს, როგორია მისთვის და მისი მოსწავლეებისათვის ყველაზე მისაღები და ადეკვატური გარემო. მთავარია, თითოეული სივრცე ადვილად ხელმისაწვდომი და გამოსაყენებელი იყოს თითოეული მოსწავლისათვის. 

სხვადასხვა საფეხურისა და საგანმანათლებლო საჭიროებების მქონე მოსწავლეების ერთ საკლასო სივრცეში გაერთიანება მასწვლებლისაგან მეტ ძალისხმევას მოითხოვს კლასში შესაბამისი დისციპლინისა და წესრიგის შესაქმნელად და შესანარჩუნებლად. 

მასწავლებელმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ მოსწავლეები ყოველთვის ღელავენ, სანამ სასწავლო გარემოს შეეჩვევიან, კლასელებს გაიცნობენ და მეგობრებს გაიჩენენ. თითქმის ყველა ბავშვისთვის მნიშვნელოვანია, წარმატებული იყოს და ყველაფერი კარგად გამოუვიდეს.Gგარემოსა და აქტივობების სწორი მართვით მასწავლებელს შეუძლია მოსწავლეებს ეს პროცესი გაუმარტივოს, პოზიტიური განწყობა ჩამოუყალიბოს და აგრძნობინოს, რომ მათი აკადემიური პროგრესის იმედი აქვს. 

ძალიან მნიშვნელოვანია, მასწავლებელს ჰქონდეს ლიდერის ფუნქცია კლას-კომპლექტში, რაც არ გამორიცხავს მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო გარემოს შექმნას. პედაგოგმა უნდა მართოს კლასში ყველა სასწავლო აქტივობა, სწორი ინსტრუქცია მისცეს მოსწავლეებს და თვალი ადევნოს მათ შესრულებას. მაგალითად, თუ მასწავლებელმა მცირე ჯგუფებში გაანაწილა მოსწავლეები და დავალება მისცა, აუცილებელია, მისცეს მათ დამოუკიდებლად მოქმედების საშუალება, მაგრამ ამასთანავე, ის უნდა დარწმუნდეს, რომ მოსწავლეებმა ზუსტად გაიგეს დავალება და ასრულებენ მას. მცდარია სტერეოტიპი, რომ რაც უფრო მკაცრია მასწავლებელი და ხმამაღლა აძლევს მოსწავლეებს შენიშვნებს, კლასში მით უფრო კარგი დისციპლინაა. შესაძლოა, ასეთი მასწავლებლის კლასში იყოს სიჩუმე, რომელიც მეტწილად შიშითაა გამოწვეული, მაგრამ რთულია, ასეთ დაძაბულ და არაკეთილგანწყობილ გარემოში მოსწავლეს სწავლის სურვილი გაუღვივდეს. კვლევამ აჩვენა, რომ მშვიდ, გაწონასწორებულ მასწავლებლებს უფრო კარგად გამოსდით ნებისმიერი კლასის მართვა. 

კლას-კომპლეტში ხშირია შემთხვევა, როცა ერთი საფეხურის მოსწავლეები მორჩებიან დავალების შესრულებას, ხოლო მასწავლებელი ამ დროს სხვა მოსწავლეების დახმარებითაა დაკავებული. იმისათვის, რომ მოსწავლეებმა ხელი არ შეუშალონ სხვებს, მნიშვნელოვანია, მასწავლებელს განსაზღვრული ჰქონდეს ნუსხა იმ აქტივობებისა, რომლებსაც მოსწავლეების ”დასასაქმებლად” გამოიყენებს, მაგალითად:

·დამატებითი ლიტერატურის კითხვა;

·ლექსიკონში სიტყვების მოძიება;

·მასწავლებლის დახმარება;

·დღიურის შევსება;

·უმცროსი კლასელის დახმარება. 

სასკოლო დავალებების განაწილებისას მასწავლებელმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ პირველკლასელებს და მეორეკლასელებს მეტი ყურადღება და დახმარება სჭირდებათ იმისათვის, რომ ჩამოუყალიბდეთ წიგნიერებისათვის მყარი საფუძველი, განსაკუთრებით იმ მოსწავლეებს, რომელთაც საბავშო ბაღში არ უვლიათ. მესამეკლასელებს და მეოთხეკლასელებს, სასურველია, უფროსი კლასის მოსწავლეები ეხმარებოდნენ წყვილში მუშაობისას, ხოლო მეხუთეკლასელ და მეექვსეკლასელ მოსწავლეებს მეტი დრო უნდა ჰქონდეთ ინდივიდუალური სასკოლო დავალებების შესასრულებლად. 

კლას-კომპლექტში მოსწავლეთა განსხვავებული შესაძლებლობები უფრო მეტად იგრძნობა, ვიდრე ჩვეულებრივ კლასში. მასწავლებელი, საგაკვეთილო დროის მაქსიმალურად გამოყენების და სწორი პასუხების დროულად მიღების მიზნით, ხშირად იმ მოსწავლეებს ეკითხება, ვინც მას ყველაზე სხარტად უპასუხებენ. შესაბამისად, გაკვეთილის პროცესში ჩართული არიან სწორედ ძლიერი და ყოჩაღი მოსწავლეები. ის მოსწავლეები, რომლებსაც სწორი პასუხის მოსაფიქრებლად ოდნავ მეტი დრო სჭირდებათ, პასიური მსმენელები ხდებიან. უფრო მეტიც, მუდმივი მარცხის შედეგად მათ უყალიბდებათ განცდა, რომ სხვებზე ნაკლები უნარი აქვთ, ისწავლონ და წარმატებას მიაღწიონ. ძლიერებად და სუსტებად ასეთი კატეგორიზაცია კიდევ უფრო საგრძნობია მაშინ, როცა მასწავლებელი ისეთ საკლასო დავალებებს ავალებს მოსწავლეებს, სადაც მხოლოდ ერთი სწორი პასუხია. 

ჯგუფში მუშაობა

მოსწავლეები, რომლებიც შეჩვეულები არიან ჯგუფში, თანამშრომლობით მუშაობას, ზოგადად, უფრო მაღალ აკადემიურ შედეგებს აღწევენ. ამიტომ აუცილებელია, მასწავლებელმა წაახალისოს თანამშრომლობა, პასუხისმგებლობა დააკისროს თითოეულ მოსწავლეს ჯგუფში მუშაობისას და შექმნას წახალისების მდგრადი სისტემა. კლას-კომპლექტში მოსწავლეების ჯგუფებად დაყოფა სხვადასხვა მეთოდით შეიძლება და საგანსა და სასწავლო მიზნებზეა დამოკიდებული.