ქიმიკოსებმა იციან. ვინც ქიმია არ იცის, მაგრამ მიცნობს – მიხვდება. მინდა, მივმართო მათ, ვინც არც ქიმია იცის და არც მიცნობს – სკაბრეზულობა არ მახასიათებს, „შარდოვანა“ ნივთიერების სახელია, ისტორიული, თუმცა IUPAC-ის, ქიმიკოსთა „გაეროს“ მიერ აღიარებულ-დამტკიცებული.
საიდან მოვიდა ეს სახელი? სწორედ იქიდან, რა ასოციაციაც გამოიწვია წაკითხვისას. წინათ ქიმიკოსები ნაერთებს რამესთან მსგავსების ან მოპოვების ადგილისა თუ მასალის მიხედვით არქმევდნენ სახელებს (ამაზე წინა ბლოგშიც ვწერდი). შარდოვანასაც ისევე დაენათლა ეს სახელი, როგორც ახლა ვარქმევთ შვილებს დიდი წინაპრების სასახელოდ და არ ვკითხულობთ, მოსწონს თუ არა ან უხერხულობას ხომ არ შეუქმნის. არც დანიელი ქიმიკოსი ჰერმან ბურჰავე შემცბარა, როცა ნივთიერებას მისი წინამორბედის სახელი დაარქვა – აზრადაც არ მოსვლია, რომ რამდენიმე საუკუნის შემდეგ ის „უხერხული“ სიტყვების სიაში მოხვდებოდა. ისეთებისა, მთლად თამამადაც რომ ვერ იტყვი, ან, თუ იტყვი, უნდა გაწითლდე, ჩაახველო ან სულაც წინასწარ ბოდიში მოიხადო.
რატომ გახდა მაინცდამაინც ეს ნაერთი ჩემი ინტერესის საგანი? იმიტომ, რომ ის პირველია! უფრო მეტიც – სიამოვნებით დავუდგამდი მას ძეგლს ისეთ ადგილას, რომელიც სამყაროს ყველა წერტილიდან ჩანს და სახელსაც დიდი ასოებით დავაწერდი.
როგორც ყველას და ყველაფერს, ქიმიასაც ოდესღაც ცუდი დროება ედგა. გვდევნიდნენ ქიმიკოსებს. არაერთმა ჩვენმა კოლეგამ დაასრულა სიცოცხლე ეშაფოტზე. შემდეგ არორგანულმა ქიმიამ არსებობის უფლება მოიპოვა, ორგანულ ქიმიაში მომუშავეებს კი ისევ ჯოჯოხეთის ქურუმებად აღიქვამდნენ. მიზეზი გაბატონებული ვიტალიზმის თეორია იყო. ცოცხალ სამყაროში ქიმიური მეთოდებით ჩარევას ერთნაირი შემართებით ებრძოდნენ კათოლიციზმიც, ბუდიზმიც და სხვა მსოფლიო რელიგიებიც, რადგან მიიჩნეოდა, რომ ცოცხალ სამყაროში ყველაფერს ზებუნებრივი ძალები მართავდნენ. ეს მოძღვრება არისტოტელეს კლასიციზმზე ადრე ჩაისახა და საზოგადოებაში ფესვი მყარად ჰქონდა გადგმული. ძნელი იყო მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციის წინააღმდეგ გალაშქრება, მით უფრო მაშინ, როცა მას მრავალრიცხოვანი, თანამედროვე ტერმინს თუ გამოვიყენებთ, „ადმინისტრაციული რესურსი“ უჭერდა მხარს. მაგრამ შარდოვანამ თავი არ დამალა.
ისტორია გვამცნობს, რომ პირველად ის ჰერმან ბურჰავემ გამოყო ბუნებრივი წყაროდან 1727 წელს. ის იღებდა შარდს და დიდხანს ადუღებდა ე.წ. ფრანგული კრემის კონსისტენციამდე. მერე დარჩენილი სითხის მოსაცილებლად ფილტრავდა და მიღებულ ზეთოვან მასას მთელი წელი ინახავდა დაკრისტალებამდე. მერე კიდევ ერთხელ ფილტრავდა და მიღებულ ნალექს საბოლოო გაწმენდის მიზნით გადაკრისტალებას უტარებდა. ასეთი შრომატევადი პროცესის შედეგად იღებდა შარდოვანას. ვინც ზემოთ ჩამოთვლილ საფეხურებში ერკვევით, მიხვდებით, რომ ბურჰავე ქიმიურ რეაქციებს არ ატარებდა – ის შარდოვანას მისაღებად გამოყოფის მეთოდს იყენებდა და არა სინთეზისას, ამიტომაც მისი საქმიანობა ლეგალურ ჩარჩოებში ჯდებოდა და ბურჰავე ინკვიზიციას გადაურჩა.
ამ ამბიდან კიდევ ერთი საუკუნე გაძლო არაორგანულ და ორგანულ ქიმიას შორის აღმართულმა ვიტალიზმის კედელმა. მის ბზარებს პირველი ურო გერმანელმა ქიმიკოსმა ფრიდრიხ ვიოლერმა უთავაზა. ფრიდრიხს ეყო გაბედულება და ცოცხალ სამყაროში „ჩვეულებრივი“ ქიმიური მეთოდებით ჩაერია – ვერცხლის ციანატზე ამონიუმის ქლორიდით იმოქმედა. დარწმუნებული ვარ, რეაქციის შედეგით ალბათ თავადაც გაოგნდა და დაიზაფრა, როცა კოლბიდან შარდოვანას კრისტალება გაუღიმეს – მისთვის ეს შესაძლოა სასიკვდილო ღიმილის ტოლფასი გამხდარიყო. საბედნიეროდ, ვიტალიზმის კედელი ისე იყო მორყეული, რომ ადვილად ჩამოიშალა.
ასე გამოვიდა ორგანული ქიმია დღის სინათლეზე და დღეს ას მილიონზე მეტი ნაერთის შემსწავლელ მეცნიერებას წარმოადგენს. მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ქიმიური გზით არის მიღებული და მრავალ მათგანს უამრავი სასიკეთო ფუნქცია აკისრია.
აი, ასეთი დიდი როლი შეასრულა შარდოვანამ ქიმიის განვითარებაში და სულაც არ ვგრძნობ თავს უხერხულად, როცა ლექციაზე ახალგაზრდებთან მის სახელს ვახსენებ.
