ფეოდორ ტიუტჩევის ცნობილ ოთხსტრიქონიან ლექსში შესანიშნავად წარმოჩნდება რუსეთის, როგორც ირაციონალური ფენომენის არსი: „Умом Россию не понять, /Аршином общим не измерить:/ У ней особенная стать _/В Россию можно только верить“ („გონებით რუსეთს ვერ ჩასწვდები, საერთო საზომით ვერ მოიხელთებ, ის თავისებურია, რუსეთისა მხოლოდ უნდა ირწმუნო“). სწორედ ამ ფენომენის შეცნობას ცდილობდა გრიგოლ რობაქიძე რუს მწერალთა პორტრეტებით, რომლებიც მან რუსულ ენაზე 1919 წელს დაწერა. მწერალი ჩვეული არტისტულობითა და ექსპრესიულობით, მოულოდნელი და შთამბეჭდავი რაკურსით ხატავს პეტრე ჩაადაევის, მიხეილ ლერმონტოვის, ვასილი როზანოვის, ანდრეი ბელის სახეებს. ეს არის მათი ნააზრევის, შემოქმედების პრიზმაში გარდატეხილი პორტრეტები. გრიგოლ რობაქიძეს არაერთი წერილი აქვს, რომლებშიც რუსული ერის რაობის, რუსეთის კულტურის თავისებურებებს წარმოაჩენს. ამ პორტრეტებშიც ჩანს სწრაფვა ირეალურსა თუ რეალურ დროსა-სივრცეში განფენილი `ჩრდილოეთის სფინქსის~ საიდუმლოს მოხელთების წადილი.
`ჩასწვდე პოეტის საიდუმლოს _ ნიშნავს იპოვო მისი შემოქმედებითი სულის ინდივიდუალური რიტმი~, _ წერს გრიგოლ რობაქიძე და სწორედ ამ რიტმს პოულობს, როცა შემოქმედთა პორტრეტებს ქმნის. პორტრეტის ხატვას განსხვავებული ოსტატობა სჭირდება _ ასეა ფერწერაში და ასეა ლიტერატურაში. ერთია, ზედმიწევნით აღწერო ცალკეული ნაკვთი, ხაზი ზუსტად გაავლო, ფერი და სიტყვა შეარჩიო და მეორეა გამოკვეთო სული, რომელიც ფერისა და ხაზის, სიტყვის მიღმაა.
გრიგოლ რობაქიძის მიერ შექმნილ პორტრეტებში სწორედ ეს ჩანს: მოუხელთებლის, `ასტრალური სხეულის~, წარმოჩენის ხელოვნება. პირველი პორტრეტი პეტრე ჩაადაევისაა. მწერალი ერთიანობაში ხატავს მის სულიერ-ხორციელ სახეს, თუ როგორ ირეკლება მის `გრძნეულ გამონათქვამებში~, უზარმაზარი მეტეორის ნამსხვრევებს რომ ჰგავს, მისი ნამდვილი მისწრაფებანი, მისი `მონუმენტური კონცეფცია~, რომელმაც რუსული აზროვნება განსაზღვრა.
ჩაადაევის ნააზრევის ცენტრალურ იდეას რობაქიძე ასე აყალიბებს _ ცხოვრება ღმერთში: `ის არაფერს იწყებს ისე, რომ არ ჩახედოს სახარებას, რათა წინასწარ გაიგოს, როგორ მოიქცეს~. სწორედ აქ ხედავს მწერალი ჩაადაევის ფენომენის რაობას, იგი `ადამიანურის~ სფეროში ყველაფერს დემონურად ემიჯნებოდა, რათა `ღვთაებრივის წიაღში ლაღად, მსხვერპლივით სრულქმნილიყო~.
რობაქიძე უღრმავდება მის `ფილოსოფიურ წერილებს“, მის სტილს გოთიკურს უწოდებს და Eეჭვი შეაქვს მის რუსობაში, თუმცა ამგვარ არარუსულ თვისებებს ხედავს პეტრე დიდსა და პუშკინშიც. პეტრე მისთვის არის `ნებისყოფიანი აქტი~, რუსი ხალხი კი მხოლოდ `განჭვრეტა~, პუშკინი _ `მზიური გენიის მწყობრი რიგი~, რუსი ხალხი კი _ `მშობლიური ქაოსის~ ერთი ნაბახუსევი უსაზღვროება~.
ჩაადაევის ნაწერებში წარმოჩნდა `რუსეთის პრობლემა~, რაობა რუსი ერისა, რომელიც ქაოსისკენ იყო მიდრეკილი: `ჩვენში არ არსებობს წარსული ჩვენივე დამკვიდრებისთვის… ჩვენში არ არის ისტორია~. პეტრე დიდის გმირობას კი ჩაადაევი `შეშლილის აპოლოგიაში~ ასე ხსნის: `მან სახლში მხოლოდ თეთრი ფურცელი იპოვა და თავისი მძლავრი ხელით დააწერა სიტყვები: `ევროპა და დასავლეთი~. ეს წერილი ხელმოუწერლად გამოქვეყნდა და `გამაოგნებელი შთაბეჭდილება~ მოახდინა. ნიკოლოზ პირველის ბრძანებით, ჩაადაევი მოძებნეს, შეშლილად გამოაცხადეს და სამედიცინო-პოლიციური მეთვალყურეობა დაუნიშნეს.
რობაქიძე დაასკვნის, რომ მან პირველმა ძირფესვიანად გაიაზრა რაღაც დასაბამიერი ქაოსი რუსულ სულში. ეს აზრი კი გაღრმავდა დოსტოევსკისა და ანდრეი ბელის შემოქმედებაში: `ჩაადაევი რუსეთის ჭეშმარიტი წინასწარმეტყველი გახლდათ: შეხედეთ რუსეთის თანამედროვეობას, მის უგუნურებას და უმალვე ჩაადაევი გაგახსენდებათ რუსული ქაოსის მისეული კონცეფციით~.
ლერმონტოვის სულის ლაბირინთში შეღწევას ცდილობს რობაქიძე და აღწევს კიდეც მიზანს წერილში `ლერმონტოვის ნიღაბი~. იგი წარმოაჩენს პოეტის გაორებულობას და ხაზს უსვამს, რომ მისი ბუნება აიხსნებოდა არა მხოლოდ გენიოსისთვის დამახასიათებელი `წინააღმდეგობათა სირთულით~, არამედ `ჰარმონიული სირთულითაც~. დემონური და ანგელოზური ერთდროულად იყო შერწყმული მის ბუნებაში _ ასე ახასიათებენ თანამედროვენი პოეტს. ვლ. სოლოვიოვი ლერმონტოვის ბუნებაში ხედავდა დემონიზმს _ `დამახინჯებულ ზეადამიანობას~. რობაქიძეს მოსწონს ვლ. სოლოვიოვის გამბედაობა, მაგრამ ფიქრობს, რომ მან მხოლოდ ერთი კუთხით მოიხელთა პოეტის სახე. მერეჟკოვსკი ნაწილობრივ ეთანხმებოდა სოლოვიოვს და მიიჩნევდა, რომ ლერმონტოვი წააგავდა იმ მერყევ ანგელოზებს, რომლებიც ღვთისა და ეშმაკის ბრძოლაში არცერთს არ მიემხრნენ, ამიტომაც ვერ გადალახავდა პოეტი `გაორების ტყუილს~.
რობაქიძე კი ამტკიცებს, რომ ლერმონტოვის საიდუმლო მის `ნიღაბშია~, ამიტომაც წინასწარ მოხაზავს ნიღბის ზოგად-ფილოსოფიურ ესკიზს. მისი აზრით, ცხოვრებას ორი იდუმალი მოვლენა განსაზღვრავს: დაბადება და სიკვდილი… არ გვეძლევა ცოდნა `საიდან?~ და არ ძალგვიძს, გავიგოთ `საით?~… ჩვენ ვიცნობთ ჩვენს ყოველდღიურ `სახეს~, მაგრამ არ გვაკმაყოფილებს: მუდამ ვეშურებით, ვძლიოთ საკუთარი თავი, გავხდეთ სხვა, უკეთესი და სრულქმნილი~. `ნიღბის~ ფენომენის არსსაც ასე ხსნის რობაქიძე: ადამიანს ეშინია, ბოლომდე გამოამჟღავნოს საკუთარი თავი…. დედიშობილა სიარული ოდენ ღმერთებს ძალუძთ, ჩვენ კი დაუსრულებელნი ვართ, არა სრულყოფილნი, ამიტომაც ნიღბით დავხეტიალობთ. უცხო ნიღბის ქვეშ ნამდვილი სახის დამალვა არის სწორედ ნიღბის პირველი მნიშვნელობა. არის სხვაგვარი ახსნაც: ჩვენ არა მხოლოდ ვმალავთ თავს (ყოველდღიურობის ნიღაბი), არამედ ვძლევთ კიდეც (მითოლოგიური ნიღაბი). პირველ შემთხვევაში, ადამიანს სურს `იგივე~ დარჩეს, მეორე შემთხვევაში, ადამიანს უნდა სხვა გახდეს, ის, ვის ხატსაც იღებს. ამგვარად, რობაქიძის აზრით, ტრაგედიაა, რომ ჩვენი `სახეები~ ჩვენივე ინდივიდუალურობის შემთხვევითი ნიღბებია: `ყოველი ჩვენგანი აჩრდილია, თავის ორიგინალს რომ დაეძებს. დასაბამიერი `მონადა~ და ემპირიული `სხეული~ _ აი, სად არის გაორება. `მონადას~ უკეთესი სხეული სურს, მაგრამ ისევ იმავე `სხეულიდან~.
რობაქიძე ლერმონტოვს გამორჩეულ ადამიანად აღიქვამს, რომელიც საკუთარ თავს ვერ პოულობდა. სწორედ ეს იყო მისი ნიღაბი: `იგი მარტოსული და ამაყია, ძლიერი და სასტიკია. იგი, ქაოსის ძე, მზადაა ქაოსის ფრთები შემოაჭდოს მთელ სამყაროს, რათა მასთან ერთად დამღუპველ ქაოსში გადაეშვას. იქ კი, შორს, `თეთრი მდუმარების ბორცვზე~, სადაც მისი უდრეკი სული მეფობს, ზოგჯერ მსოფლიო სულის ღრმა ოხვრა ისმის და თუ მილიონი ადამიანი იტყვის: უკეთესია გახდე `სხვა~, ის, ერთადერთი, გამომწვევად აცხადებს: უმჯობესია, `სხვად~ დაიბადო~. ლერმონტოვის გარეგნობაც თითქოს `მისივე სულის ნიღაბი გახლდათ~. რობაქიძისთვის იგი `ჩვენს პლანეტაზე შემთხვევით მოხვედრილია~.
რობაქიძე მკითხველის ყურადღებას მიაქცევს ლერმონტოვის ლექსისკენ `შუაღამის ცაზე ანგელოზი ფრენდა~, რომლის სიღრმე და სილამაზე აოცებს და ფიქრობს, რომ `ლერმონტოვის ტრაგიკული ნიღაბი~ ამ რელიგიურ ლექსში გამჭვირვალე და ხელშესახებია: `თითქოსდა ლერმონტოვი თავად ჭვრეტდა მარადიული სულის დროისმიერ სხეულში განსახიერებას, რადგან ის, ამ განსხეულების ტრაგიკული შეცდომა, თითქოს როგორღაც მის მიღმა იდგა. აქედან _ მისი არაჩვეულებრივი შეგრძნება მარადიულობისა და ყოველივე იმისა, რაც მარადისობას უკავშირდება~.
რობაქიძე ჩასწვდა ლერმონტოვის გაორებულობის, მისი მარტოსულობის საიდუმლოს: `მისი `სახე~ არ ჩანს, მისი `ნიღაბი~ კი საზარელია და მისგან ყველა გარბის, `როგორც შეთქმული~, მაგრამ, ვინ იცის: ვინც ქარიშხლებსა და ბრძოლებს გადაიტანს, შესაძლოა, ლერმონტოვის `ნიღაბსაც~ შეიგრძნობს და მის `სახეს~ იხილავს. და მაშინ საზარელი `ნიღაბი~ გაცისკროვნებულ პირისახედ გარდაიქმნება, `სასტიკი მზერა~ კი _ ცათა ნათელ ლაჟვარდად~.
`როზანოვს რუსულ ლიტერატურაში ბადალი არ ჰყავს~, _ აღტაცებას არ მალავს გრიგოლ რობაქიძე და საოცარ ფენომენად მიიჩნევს ვასილი როზანოვს, რომლის პორტრეტშიც ჩანს ამ მწერლის `მისტიკური კონცეფციის~ წვდომის წადილი. ეს მწერალი შედარებით უცნობია ქართველი მკითხველისთვის და, ვფიქრობთ, ეს პორტრეტი გააღვივებს მკითხველის ინტერესს მის მიმართ.
რობაქიძე პორტრეტის შექმნისას იყენებს როზანოვის დღიურის ჩანაწერებსა და მის ნაწარმოებებს. `მე ყველაზე ნაკლებად დაბადებული ადამიანი ვარ, _ წერს როზანოვი, _ თითქოს ჯერ კიდევ მოკუნტული ვწევარ დედის მუცელში და ვისმენ სამოთხის ჰანგებს… რა ეშმაკად მინდა `საინტერესო ფიზიონომია~ და ან კიდევ `ახალი სამოსი~, როდესაც მე თვითონ უსაზღვროდ საინტერესო ვარ, სულით კი _ უსასრულოდ ბებერი, გამოცდილი, ზუსტად 1000 წლისა, და, ამასთან, ახალგაზრდა, ვითარცა სრულიად ბავშვი~ (`განმარტოებულნი~). მართლაც, შეუხედავი ყოფილა როზანოვი. ერთგან ასე ხუმრობს საკუთარ თავზე: `17 წლის გოგონამ მითხრა: `თქვენში მამაკაცური მხოლოდ… შარვალია~. რობაქიძის აზრით, როზანოვის ცხოვრება და შემოქმედება მოწმობს, რომ `ის ჯერ კიდევ არ დაბადებულა, იგი დედის წიაღის დენადობაში ცხოვრობს _ ემპირიულად უსახურია, მეტაფიზიკურად იგი უბრალოდ `უსახოა~, უპიროვნო. მასში არ არის ინდივიდუალურობა და, ამის მიუხედავად, ან შესაძლოა, ამის წყალობით, მას წილად ხვდა გენიალური ყოვლისმგრძნობელობა… ჩვენთვის ახლა გასაგებია მისი სულის `აწეწილობა~, სადაც `ტალახი~ ეთვისება `სინაზეს~ და ეს `სინაზე~ _ `ნაღველს~.
ანდრეი ბელი ქართველ სიმბოლისტებთან დაახლოებული მწერალი იყო, ის კარგად იცნობდა ქართულ კულტურას და აღტაცებული იყო მისით. `მე სამი წიგნი მახლავს თან: `სახარება~, `ზარატუსტრა~ და `გოგოლი~ _ ეს კარგად წარმოაჩენს მწერლის შემოქმედების `მასაზრდოებელ~ თუ შთამაგონებელ წყაროებს.
გრიგოლ რობაქიძე განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა, თუ როგორი დამოკიდებულება ჰქონდა შემოქმედს მიწასთან, ხოლო მიწის ხატში ის გულისხმობდა: `საგნებს, დროს, ქაოსს~. მისი აზრით, ჩვენ საგნებს დროში აღვიქვამთ (მათს გაჩენას, ზრდას, კვდომას, ხრწნას…). აქ რობაქიძე ეყრდნობა პლოტინის, კანტის, ბერგსონის შეხედულებებს. ქაოსი კი `ყოფნისა და არყოფნის იდუმალი მიჯნაა~.
რობაქიძე პოეტებს რამდენიმე ჯგუფად ყოფს იმის მიხედვით, თუ როგორი დამოკიდებულება აქვთ მათ მიწასთან: პირველნი _ მიწაზე შეყვარებულნი, რომელთათვისაც მიწა დიდი დედაა, ღვთისმშობელი… ღალიანი მიწა~ (დოსტოევსკი). მათი დამოკიდებულება ეროტიკულია _ ამ აზრის დასტურად ბერი ზოსიმეს სიტყვები მოჰყავს: `ეამბორე მიწას და განუწყვეტლივ, ხარბად გიყვარდეს იგი, ეძებე მასში აღფრთოვანება და სიშმაგე~ (`ძმები კარამაზოვები~). რობაქიძე აღტაცებულია ძველი ელადის `მხატვრული გენიით~, რომელმაც ეს სიყვარული პლასტიკურად გამოსახა აფროდიტეს ხატით: `ზღვის ქაფიდან ქალღმერთი დაიბადა: როგორი ეროტიზმია მიწის სხეულის აღქმაში! აქ ზურმუხტისფერ ნაკადს თეთრი ქაფი გადასდის და მარმარილოსებრ მოხაზულ სხეულში მყარდება~. აქვე რობაქიძე იხსენებს ჰომეროსსაც, დემეტრეს კულტს და დაასკვნის, რომ სხეულისადმი სიყვარული საგანთა სიყვარულს ბადებს _ აქედან მოდის ამგვარ `შემოქმედთა სულიერი რიტმის უჩვეულო სიმწყობრე, მზით გასხივოსნება, ჰომეროსის `ნათელი ლხინი~. ასეთ შემოქმედებად ასახელებს: ჰომეროსს, ტიციანს, გოეთეს, პუშკინს, ტოლსტოის, რაც შეეხება პუშკინს: `მას `ქაოსის~ წინაშე ტიუტჩევისეული შიში არ აქვს: ის მის ბნელ ენას სწავლობს~.
მწერლის აზრით, არსებობენ შემოქმედნი, რომელთაც არ უყვართ მიწა: `მათი პირქუში მზერა მხოლოდ და მხოლოდ საგანთა გახრწნასა და დაშლას მიემართება… მათ სრულებით არ ახარებთ მიწის სხეული… მას შეიგრძნობენ, როგორც წყლულებიან გვამს…. ცოცხალ ქმნილებებში ისინი ვერ ხედავენ მადლს~. მიწის მიმართ ამგვარი დამოკიდებულება განსაზღვრავს მათს შემოქმედებით მეთოდსაც; `სხეულის ნაცვლად _ გეომეტრიული ჩონჩხი, მწიფე ნაყოფის მაგიერ საზარელი ურჩხულები~. ამგვარ შემოქმედებად რობაქიძე გოგოლს, პიკასოს, გოიასა და ნაწილობრივ, ბოდლერსაც მიიჩნევს.
თუმცა რობაქიძე იმგვარ შემოქმედებზეც საუბრობს, რომლებიც საგნებს მიღმა სხვა საგნებს ჭვრეტენ, `მათ უყვართ სხეული მიწისა, ოღონდ სახეშეცვლილი მიწისა…. მათთვის მიწა _ სამყაროს სულია, სოფია, მარადიული ქალურობა: და ის ელის განაყოფიერებას მზისაგან და დაბადებას მარადისობისაგან. ამგვარ შემოქმედთ რობაქიძე `აპოკალიფსური რიტმის სულისად მიიჩნევს~, რომლებიც მრავლად იყვნენ `კატასტროფულ რუსეთში~, მაგალითად, ვლადიმერ სოლოვიოვი, დოსტოევსკი, მერეჟკოვსკი, ბლოკი.
ანდრეი ბელი კი ყველა ამათგან იმით განსხვავდება, რომ მას სურს `ახალი ცა და ახალი მიწა~ გაჩნდეს `იმავე სამყაროს სხეულის მძვინვარე დაფერფვლის მეშვეობით. რობაქიძე ბელის ფსევდონიმზეც ამახვილებს ყურადღებას (მისი ნამდვილი სახელი და გვარი ბორის ბუგაევია: `ბელი _ აპოკალიფსური ხატი… იგი სულის თეთრ ქვაზეა ამოტვიფრული… უნებლიეთ ჩნდება აზრი `პირველწოდებულობაზე~ (ანდრია პირველწოდებული). მან ნამდვილად გაამართლა თავისი ფსევდონიმი~. რობაქიძე აანალიზებს ბელის შემოქმედებას და ფიქრობს, რომ ბელისთვის ყოფიერების საზღვრები არასაგნობრივი და სრულიად უაზროა – ისინი სხივმოსილი მაიას ჯადოსნური საბურველის მოჩვენებითი ნაოჭებია~. მწერლის აზრით, ბელი მიწის სიძულვილში გოგოლს ენათესავება: `რა გინდა ჩემგან, რუსეთო! ჩვენ შორის რა მოუხელთებელი კავშირი იმალება?~ (გოგოლი `მკვდარი სულები~), `პეტერბურგო, არ მასვენებდი ტვინის ფუჭი თამაშით. შენ გულქვა მტანჯველი ხარ, შენ ხარ ცოცხალი აჩრდილი~ (`ანდრეი ბელი `პეტერბურგი~). რობაქიძეს მოჰყავს გოგოლისა და ბელის რუსეთისადმი მსგავსი დამოკიდებულების წარმომჩენი მაგალითები. აღსანიშნავია, რომ ბელიმ დაწერა გოგოლის შესახებ წერილი `მწვანე ველი~, რომელშიც ხაზი გაუსვა მის `მოწყვეტას მიწისაგან~: `კაცობრიობისეული მიწა მისთვის ეთერად და ნეხვად დაიშალა, მიწაზე მობინადრე არსებები კი საკუთარი თავისათვის ახალი სხეულების მძებნელ უსხეულო სულებად იქცნენ… ისინი ნეხვზე ამოზრდილ, ადამიანის მსგავს თალგამებად იქცნენ~. რობაქიძე იხსენებს ბელის ნაწარმოებებს: `აღმოსავლეთი თუ დასავლეთი~, `ვერცხლის მტრედი~, `პეტერბურგი~ _ რომლებშიც წარმოჩნდა, თუ როგორ იხილა მწერალმა `დედობრივ წიაღში დიონისურის ბნელი სტიქია~. `წერს თუ საუბრობს ბელი _ ყოველთვის გრძნობ `წმინდა სიგიჟის~ მადლს… იგი აპოკალიფსის ნამდვილი ეპილეპტიკია~. რობაქიძე იხსენებს, თუ როგორ `გენიალურად აღწერა~ აღწერა დოსტოევსკიმ ეპილეფსია, როგორც წმინდა ავადმყოფობა~, რომელიც `სხვა სამყაროსთან~ შეხების საშუალებას იძლევა. (`იდიოტი~). `ბნელსახიანი ქაოსის შეშლილი სიტყვები ესმის~ რობაქიძეს ბელის `სიმფონიებიდან~ და ლექსებიდან.
რობაქიძის აზრით, ბელის შემოქმედებაში შეიმჩნევა `სივრცისგან დაშორების~ მიდრეკილება, რომ მისი თითქმის ყველა გმირი სივრცის შიშით იტანჯება. ამ შიშს კი იგი, ზოგადად, რუს ხალხში პოულობს. რობაქიძე ბელის აპოკალიფსური მსოფლშეგრძნების კიდევ ერთ შტრიხს ასახელებს: `მოვლენები `პეტერბურგში~ 663 გვერდზეა გადმოცემული და 24 საათზე მეტხანს მიმდინარეობს. დროის მძაფრი შეგრძნება ბელისთან `უდროობით~ აიხსნება: რადგან, თუ დავუშვებთ, რომ ერთიან წამში მარადისობა მიქრის, მაშინ გამოდის, რომ დრო უკვე მეტად აღარაა~. რობაქიძე გამოწვლილვით აანალიზებს `პეტერბურგს~ და დაასკვნის, რომ ეს ქალაქი რომანში _ იდუმალი აჩრდილია. `მის ხატში მწერალმა მიწის აპოკალიფსური (და, ამასთან, დაფერფვლის გზით) უარყოფა გვაჩვენა~.
გამომცემლობა `არტანუჯმა~ გამოსცა გრიგოლ რობაქიძის `პორტრეტების~ ეს კრებული, რომელიც რუსულიდან ჩინებულად თარგმნა მანანა კვატაიამ. მას გრიგოლ რობაქიძის გერმანულ ენაზე დაწერილი სხვა წერილებიც აქვს ნათარგმნი. აღსანიშნავია, რომ მთარგმნელს კარგად აქვს გათავისებული აქვს რობაქიძისეული საკმაოდ რთული და მანერული სტილი.
