ევროპა როგორც მასწავლებელი -საინტერესო რესურსი მასწავლებელს

წიგნის ჩამოტვირთვა შესაძლებელია:

ევროპა, როგორც მასწავლებელი

„ევროპია არის ლამპარი მთელი ქვეყნისა, განმანათლებელი კაცის გონებისა, მეცნიერება მოსწავლეთა, სიბრძნე გამგეთა და სიკეთილე კაცობრიობისა“.[1]

1999 წლის 27 იანვარს საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარემ, ზურაბ ჟვანიამ, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის სხდომაზე, რომელზეც მხარი დაუჭირეს საქართველოს ამ ორგანიზაციაში გაწევრიანებას, თქვა: „მე ბედნიერი და ამაყი ვარ იმით, რომ სწორედ ჩვენს თაობას ხვდა წილად პატივი აქ, ევროპის სასახლის ტრიბუნიდან წარმოეთქვა ქართულად ეს რამდენიმე სიტყვა: მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, მე ვარ ევროპელი.“[2] ამ ფრაზას, რომლის წარმოთქმის „პრივილეგია“[3] წილად ზურაბ ჟვანიას ხვდა, ამზადებდნენ მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლები.

თანამედროვე ქართველები ეჭვის თვალით და კრიტიკულად განიხილავენ ზურაბ ჟვანიას ამ ფრაზას და მას ხშირად, სრულებით არარეფლექსურად უპირისპირებენ კომუნისტურ ეპოქაში ფორმირებული ნაციონალიზმის რიტორიკას, რომლის მთავარი შემადგენელი ევროპეიზაციის ზეგავლენით ნაციონალური იდენტობის („ქართველობის“) დაკარგვის შიშია. ამიტომ სულაც არ არის გასაკვირი, როცა სოციალურ ქსელებში და ყოველდღიურ საუბარში არცთუ იშვიათად მოისმენ ან წაიკითხავ ზურაბ ჟვანიას ცნობილი წინადადების ასეთ ვერსიას: „მე ვარ ქართველი და არავითარი მაშასადამე.“ ამ გამონათქვამს ერთგვარი პოპულარობა და თანამედროვე ქართველების ერთი ნაწილის წინააღმდეგობა საქართველოს ევროპულ ინტეგრაციასთან მხოლოდ იმით უნდა აიხსნას, რომ ისტორიულ ვითარებათა გამო დავიწყებას მიეცა მეცხრამეტე საუკუნემდე და განსაკუთრებით მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი მოღვაწეების შრომა ევროპული კულტურის მიღწევების ასათვისებლად.

ის, რომ თაობებს შორის კავშირი გაწყდა და ერთი თაობის მიერ შექმნილი კულტურული მემკვიდრეობა მეორე თაობას არ გადაეცა, არის მიზეზი იმისა, რომ თანამედროვე ქართველს ევროინტეგრაცია და ევროპული ღირებულებების ათვისებისკენ მოწოდება პოლიტიკური კონიუქტურით ნაკარნახევ მტრულ გამონაგონად ეჩვენება. სწორედ თაობებს შორის კავშირის გაწყვეტის გამო მუდამ ბარბაროსებივით ხელახლა გვიხდება „აღმოჩენა“ და გახსენება იმისა, რაც ოდესღაც ჩვენს წინაპრებს შეუქმნიათ. ეს ვითარება კულტურულ მეხსიერებაში წყვეტის შედეგია და იწვევს „ახალი“ იდეებისადმი ქართველების უნდობლობას. არადა „ქართული კულტურის ევროპული CV“[4] მეცხრამეტე საუკუნემდე ბევრად ადრე გაჩნდა, ხოლო მეცხრამეტე საუკუნის ინტელექტუალურმა მოძრაობამ ამ CV-ის უზარმაზარი კორპუსი შექმნა. ჩვენი კულტურისთვის დამახასიათებელ თაობათა შორის მეხსიერების ამდაგვარ წყვეტას ისტორიული ვითარება განაპირობებდა:

1. ქართლ-კახეთის სამეფოს და შემდეგ კი ოდესღაც ერთიანი ფეოდალური საქართველოს ცალკეული ფეოდალური ერთეულების რუსეთთან შეერთების, ხოლო 1918-1921 წლის დამოუკიდებელი საქართველოს ბოლშევიკური რუსეთის მიერ ანექსიის შემდეგ ქართულ ისტორიოგრაფიაში  პოლიტიკური კონიუქტურის ზეგავლენით ჩამოყალიბდა მოსაზრება, რომ საქართველოს რუსეთთან შეერთება იყო ერთადერთი ალტერნატივა ჩვენი ქვეყნის გადარჩენისათვის. ზემოთქმულის დადასტურებაა ედუარდ შევარდნაძის სიტყვები, რომელიც მან 1983 წელს წარმოსთქვა: „დღეს ვაქებ–ვადიდებთ დიდ, გენიალურ რუს ხალხს, ვადიდებთ მას იმიტომ, რომ სწორედ რუსი ხალხის მეოხებით 200 წლის წინათ ქართველმა ხალხმა თავიდან აიცილა ფიზიკური მოსპობის საფრთხე. რუსი ხალხის მეშვეობით, უცხოელ დამპყრობთა წინააღმდეგ რუსეთის ძლევამოსილი ომების შედეგად ძირითადად აღდგა საქართველოს ისტორიული საზღვრები. რუსი ხალხის მეოხებით დაიწყო ქართველი ერის კონსოლიდაციის ინტენსიური პროცესი, ერისა, რომელიც ეკონომიკური და კულტურული აღორძინების გზას დაადგა. დიდი რუსი ხალხის, რუსეთთან ერთიანობის მეოხებით საქართველო ეზიარა რუსეთის განმათავისუფლებელ მოძრაობას, მისი მეშვეობით კი ევროპულ კულტურას.“[5] ედუარდ შევარდნაძის ეს სიტყვები დღეს შეიძლება ირონიის საგანი იყოს, მაგრამ ის ამავე დროს არის ქართველების ტრაგიკული ისტორიის ერთ-ერთი გამოხატულება. მთელი ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფია, რომელიც პოლიტიკურ ცენზურას იყო დაქვემდებარებული, შევარდნაძის ამ სიტყვებს ირეკლავდა. ისტორიისა და ლიტერატურის სასკოლო სახელმძღვანელოები ახლაგზრდა თაობას იმ შეგნებას უნერგავდა, რომ თუ არა რუსეთი, საქართველო გეოგრაფიულად და დემოგრაფიულად არსებობას შეწყვეტდა. კომუნისტურმა სისტემამ და ამ სისტემის გავლენის ქვეშ მოქცეულმა ქართულმა სოციალურმა აზრმა მეცხრამეტე საუკუნის პროევროპულ მემკვიდრეობას, მისი შემდგომი თაობისათვის გადაცემას და განვითარებას საშუალება არ მისცა და ქართველების ევროპისაკენ სწრაფვა ქართული სოციალური აზრისთვის მარგინალურ საკითხად აქცია. ამ ვითარებამ საქართველოს ევროპის მიმართ ნიჰილიზმის გაღვივებას შეუწყო ხელი. პოეტ მუხრან მაჭავარიანის ლექსი „საბა“[6] საქართველოს ევროპული გზის მიმართ ამ ნიჰილიზმის ამბივალენტური დადასტურებაა, სადაც საქართველოს ევროპასთან პოლიტიკური ურთიერთობა ევროპისათვის უმნიშვნელო და საქართველოსთვის ილუზორულ პერსპექტივად არის წარმოდგენილი. მეტაფორულად პოეტმა ეს ასე გამოხატა: „საფრანგეთს ვთხოვოთ:/გვიშველისო,/– სასაცილოა!/შენი ვახტანგი/ლუდოვიკოს/ფეხზე ჰკიდია.“ ამ ლექსში გამოთქმული ევროპის საქართველოსადმი დამოკიდებულების ტოლფას გამონათქვამს თანამედროვე საქართველოშიც გავიგონებთ. დღესაც ხშირად გვესმის ნიჰილისტური ფრაზა „ჩვენთვის დასავლეთი რუსეთს ომს არ დაუწყებს“. დიპლომატიურ ენაზე რუსეთის მიმართ გამოთქმული ევროპელი პოლიტიკოსების ფრაზები, როგორიცაა „შეშფოთებულები ვართ რუსეთის აგრესიული მოქმედებით“, თანამედროვე ქართველს მუხრან მაჭავარიანის ლექსის განწყობისკენ აგზავნის.
2. II. საქართველოს პირველ რესპუბლიკას (1918-1921) კავშირი არ დაუკარგავს მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი ინტელექტუალების ევროპულ იდეებთან. შეიძლება ითქვას, რომ პირველმა რესპუბლიკამ მეცხრამეტე საუკუნეში გამოთქმულ ამ იდეებს პოლიტიკური ხორცი შეასხა და დამოუკიდებელ საქართველოს მიზნად ევროპულ ოჯახში ინტეგრაცია დაუსახა. ამაზე მკაფიოდ მეტყველებს ნოე ჟორდანიას სიტყვები: „და რამდენად უმოწყალო, შეუბრალებელი იყო ბარბაროსული აზიის მხრით ჩვენს ხალხზე თავდასხმა, იმდენათ მასში მაგრად იდგამდა ფესვებს ევროპიული კულტურისადმი მისწრაფება.“[7] „მთელი ჩვენი მეცადინეობა მე-16 საუკუნიდან მიმართულია დასავლეთის დაახლოვებისაკენ. ჩვენ იქ ვეძებდით და ვეძებთ წყაროს თავისუფლებისა და კულტურისა და მაშასადამე, ჩვენს შორის არ შეიძლება იყოს შუღლი და მტრობა.“[8] „ჩვენ დღეს შეგვიძლიან შევიდეთ ევროპიულ ხალხთა ოჯახში პირდაპირ სრულიად უშუამავლოდ. დღეს ჩვენ უკვე ამ გზაზე ვართ და ჩვენ ჩვენის ნებით არ გადაუხვევთ“.[9] „ჩვენი დღევანდელი ცხოვრება და მომავალი გზა-კვალი მჭიდროთ, უშუამავლოთ გადაეჯაჭვა დასავლეთს და ამ კავშირის გაქარწყლება არ ძალუძს არავითარ ძალ-ღონეს. …მთელმა ევროპამ განურჩევლათ პარტიისა და კლასისა, ერთხმათ გვითხრა: კეთილი იყოს შენი დაბადება, კეთილი იყოს შენი მობრძანება და ჩვენ გვმართებს ეს ერთსულოვანი კურთხევა გავამართლოთ საქმით – გავხდეთ ნამდვილი ევროპიელი. როგორც ხედავთ საქართველოს და რუსეთის გზები აქაც გაიყარენ, ჩვენი გზა მიდის ევროპისაკენ, რუსეთის კი აზიისაკენ.“[10]

სრული თავდაჯერებულობით შეიძლება ითქვას, რომ პირველი რესპუბლიკის უკიდურესად პროევროპული ღირებულებები მეცხრამეტე საუკუნეში შემუშავებული ფორმულებისა და ნარატივის ლოგიკური გაგრძელებაა. ეს ნარატივი ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს ანექსიის შემდეგაც ბჟუტავს და საერთოდ არსებობას წყვეტს 1930-იანი წლების სტალინური ტერორის შემდეგ. 1937 წლის წითელი ტერორი, თუ მერაბ მამარდაშვილის ცნებას გამოვიყენებთ, შეიძლება განვიხილოთ, როგორც „ანთროპოლოგიური კატასტროფა“, რომლის შედეგი სწორედ მეცხრამეტე საუკუნის მემკვიდრეობის ერთ ნაწილთან, კერძოდ, პროევროპულ იდეებთან კავშირის სრული გაწვეტაა. შეიძლება ითქვას, რომ 1937 წლის ტერორის კულტურული და სოციალური შედეგები თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში ჯერ კიდევ საკმარისად არ არის შესწავლილი. სწორედ იოსებ სტალინის მმართველობის წლებში იგება კონცეფცია და ყალიბდება შეხედულება, რომლის კვინტესენციასაც ედუარდ შევარდნაძის 1976 წელს საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის XXV ყრილობაზე წარმოთქმული სიტყვა წარმოადგენს: „ამხანაგებო, საქართველოს მზიურ ქვეყანას უწოდებენ, მაგრამ ჩვენი ჭეშმარიტი მზე აღმოსავლეთიდან კი არა, ჩრდილოეთიდან, რუსეთიდან ამობრწყინდა, ამობრწყინდა ლენინური იდეების მზე, საქართველო სამხრეთის თბილი რესპუბლიკაა, მაგრამ ჭეშმარიტი სითბო ჩვენთან შემოვიდა ჩრდილოეთიდან, დარიალის ხეობიდან. იგი – ლენინური იდეების სითბო – ჩვენთან მოვიდა ისტორიული საქართველოს სამხედრო გზით, რუსეთ–საქართველოს გზით“[11]. ეს ასტრონომიული მეტაფორა – „მზე ჩრდილოეთიდან ამოდის“ – და  „მზიანი საქართევლო“ – მეტროპოლიის მიერ კოლონიისათვის შერქმეული მეტსახელი – ამავდროულად იმ კულტურული წყვეტის მეტაფორული გამოხატულებაა, რომელმაც მეცხრამეტე საუკუნის ჩვენი პროევროპული მემკვიდრეობა „კულტურულ არაცნობიერში“ გადაასახლა. ამ გადასახლებას სხვაგვარად შეიძლება სრული და თავისუფალი ადამიანის განდევნა და მარტივი ჰომო სოვიეტიკუსის გამოყვანა დავარქვათ. პროკრუსტეს სარეცელზე დაწვენილი სოციალური და ჰუმანიტარული მეცნიერებების პირმშო ჰომო სოვიეტიკუსი „ბრტყელი“ ადამიანი იყო, რომელსაც მხოლოდ ერთი სხეული გააჩნდა – მუშა სხეული; მხოლოდ ერთი იდეოლოგია ჰქონდა – მარქსიზმ-ლენინიზმი. მას არ ჰქონდა ინდივიდუალური მეხსიერება, მისი მეხსიერება მხოლოდ საბჭოთა სახელმწიფოს იდეოლოგიით იყო გაჟღენთილი. შესაძლებელია, სწორედ ეს არის მიზეზი იმისა, რომ თანამედროვე ქართველს ხშირად უჭირს ყოველდღიური ცხოვრების მრავალფეროვნების მიღება და განსხვავებული იდენტობების მატარებელი ადამიანებისათვის საჯარო სივრცეში ადგილის დათმობა.

1937 წელს ადამიანებს წააჭრეს წინა თაობების მემკვიდრეობა და მეხსიერება და ამ მეხსიერების მატარებელი ადამიანების დიდი ნაწილი ფიზიკურად გაანადგურეს. თანამედროვე პოსტსაბჭოთა ადამიანის ცინიზმი და ევრონიჰილიზმი წინა თაობებთან კავშირის გაწყვეტითაა განპირობებული. ამიტომ არის „მეხსიერებაწაჭრილი“ პოსტსაბჭოთა ადამიანისთვის გაუგებარი, დაუჯერებელი, მიუღებელი, ქილიკისა და ირონიის საგანი ჟვანიას სიტყვები „მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, მე ვარ ევროპელი.“ თუნდაც ჟვანიას ამ სიტყვების უკან მეცხრამეტე საუკუნის ქრესტომათიული ავტორი ან თუნდაც წმინდანი იდგეს. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ჯერ კიდევ საბჭოთა კონტექსტის ნაწილი ვართ და ჩვენი საბჭოთამდელი კულტურული მემკვიდრეობა ჩვენი თვითობის ნაწილი არ გამხდარა. ჩვენ დავკარგეთ ჩვენივე თავი და ახლა ვცდილობთ მის პოვნას.

საბჭოთა სისტემამ ადამიანებს წააჭრა არა მხოლოდ მეხსიერება და ასტრონომიული წარმოდგენები პოლიტიკური მითოლოგიით შეუცვალა, არამედ სივრცეში მოძრაობა და გადაადგილებაც შეუზღუდა და ის მხოლოდ გარკვეული მიმართულებით წარმართა. საქართველოს, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეს მიმართულება ხმელეთით – საქართველოს სამხედრო გზით – განესაზღვრა, ხოლო ზღვისკენ გახედვა და ზღვით სარგებლობა საერთოდ შეეზღუდა. ამ შეზღუდვის შედეგია ზღვისადმი სრული სიბრმავე, ზღვის იგნორირება, ზღვის ვერდანახვა. არადა, მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლები ზღვას როგორც ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ალტერნატიულ გზას, სატრანსპორტო საშუალებას განიხილავენ. ისინი იწყებენ მსჯელობას ზღვაზე როგორც ევროპასთან კავშირ-ურთიერთობის საშუალებაზე და კრიტიკულად განიხილავენ ზღვისადმი ქართველების ისტორიულად არსებულ დამოკიდებულებას. „ყველა იმ ხალხებისათვის, რომელნიც ზღვის ნაპირას დგანან, ზღვა დაუფასებელ საუნჯეთ ყოფილა. ადამიანის დაარსებიდამვე შენიშნულია, რომ ყველაზე ადრე ის კაცი და ის ხალხი განათლებულა და გამდიდრებულა, რომელიც ზღვის ნაპირას ცხოვრობდა. სხვათა შორის, ზღვას მიუცია იმათთვის სხვა ხალხებთან მისვლა-მოსვლისა და ვაჭრობის გამართვის სახსარი, – და ეს პირველი საშუალებაა ხალხის წინ მსვლელობისა, განათლებისა.

რაში გამოვიყენეთ, როგორ ვისარგებლეთ ჩვენ შავი ზღვითა? დაუახლოვდით ჩვენ განათლებულ ხალხებს? ჩვენ მოძმე ხალხებთან, ამ ზღვის ნაპირას მცხოვრებლებთან, მაინც თუ გვქონდა მისვლა-მოსვლა და ცნობა? იქნება ის სიმდიდრე მაინც გამოვიყენოთ, რომელიც ზღვაშია? არც ერთი, არც მეორე, არც მესამე. ჩვენს ქვეყანას გარდა, თუ სხვა ხალხი და სხვა საუკეთესო ცხოვრება იყო, ჩვენ ხეირიანათ არც კი ვიცოდით; ჩვენი მეზობლები თუ ჩვენი ძმები იყვნენ და ისინი გამოგვადგებოდნენ გაჭირვების ჟამს, ამაზე ვინ ჰფიქრობდა! შავ ზღვაში თევზის დაჭერა და სხვა ათასი ზღვაში მყოფი ნივთების და ცხოველების გამოყენება ვის მოსდიოდა თავში!“[12] ზღვისადმი ეს პრაგმატული დამოკიდებულება იკარგება საბჭოთა ეპოქაში, რადგან ზღვა ხდება პოლიტიკური საზღვარი საბჭოთა კავშირსა და მსოფლიოს სხვა ხალხებს შორის; და საქართველოს, როგორც სსრკ-ის შემადგენელ ერთ-ერთ რესპუბლიკას წართმეული აქვს საგარეო პოლიტიკის წარმართვის ყოველგვარი უფლება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ზღვა, რომელიც შეიძლებოდა კავშირ-ურთიერთობების საშუალება ყოფილიყო, კიდევ ერთხელ კარგავს თავის ფუნქციას. პოსტსაბჭოთა დამოუკიდებელი საქართველოს მთვრობას ორი ამოცანა ჰქონდა: მას ერთდროულად უნდა დაეძლია ცარისტული და ბოლშევიკური რუსეთის მემკვიდრეობა და ამიტომაც სულაც არ არის შემთხვევითი „ვარდების რევოლუციის“ მთავრობის სურვილი, ეს ზღვასთან დაახლოვებით მოეხერხებინა. ამ კოლონიური მემკვიდრეობის დაძლევის მიზნით ვარდების რევოლუციის მთავრობა იწყებს ბათუმისა და მთელი შავი ზღვის სანაპირო ზოლის აქტიურ ათვისებას და ქართულ საზოგადოებას სთავაზობს ახალ პროექტს – ლაზიკას, რომელიც პოსტსაბჭოთა ქართველმა არ გაიზიარა, რადგან პროექტის მნიშვნელობის აღქმაში მას ხელი შეუშალა ცნობიერებიდან ჯერ კიდევ ვერგანდევნილმა ხმელეთის, ანუ რუსეთის, გზის უალტერნატივობის კონცეფციამ.

კრებულის „ევროპა როგორც მასწავლებელი“ მიზანი სწორედ ის არის, რომ მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლების „დავიწყებული“, საბჭოთა სისტემის მიერ რეპრესირებული პროევროპული მემკვიდრეობის გამოცემით ერთგვარად ხელი შევუწყოთ   ამ მეხსიერების თანამედროვე საქართველოს მოქალაქეების თვითცნობიერებაში და შეგნებაში დაბრუნებას.

ჩვენი კვლევის საგანი – მეცხრამეტე საუკუნის ქართული პრესა – დისკურსულად უაღრესად მრავალფეროვანია. მასში ჩვენ ვიპოვით უკიდურესად და ზომიერად პროევროპულ, პრორუსულსა თუ ეთნოცეტრისტულ დისკურსებს (ცხადია, მემარჯვენე-მემარცხენე დისკურსების გასწვრივ), მაგრამ ყველაზე თანმიმდევრული, დამაჯერებელი და არგუმენტირებული არის პროექვროპული დისკურსი, რომელიც უფრო ეფექტურია თვითშემეცნების და ქართველების მდგომარეობის შეფასების თვალსაზრისით. სწორედ პროევროპული დისკურსით ხდება საკუთარ თავზე დაკვირვების ინტენსიფიკაცია.

მეცხრამეტე საუკუნის ქართველმა დამკვირვებლებმა ევროპულ ღირებულებებზე, ცხოვრების ევროპულ წესზე, ევროპულ განათლებაზე, ევროპულ სამეურნეო ცხოვრებაზე, ევროპული სახელმწიფოების პოლიტიკურ მოწყობაზე დაკვირვებით შეძლეს ქართველების მსოფლმხედველობრივი, ყოფითი და სხვა სახის პრობლემების იდენტიფიკაცია და მათი გადაჭრის გზების დასახვა. მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლებისათვის ევროპა წარმოადგენს არა მხოლოდ მასწავლებელს, არამედ ერთგვარ სარკეს, რომელიც საქართველოს და მთელი კაცობრიობის მომავალსაც ირეკლავს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, განვითარების ევროპული მოდელები ქართველ დამკვირვებელს „უნივერსალური მნიშვნელობისა და  ვარგისიანობის“[13] მქონე მოდელებად მიაჩნია; ამასთან ერთად, ევროპული კულტურის მიღწევების საკუთარი კულტურის მიღწევებთან შედარებით ქართველი დამკვირვებლები იმეცნებენ საკუთარ თავს და განსაზღვრავენ, თუ სად იმყოფებიან ისტორიული განვითარების გზაზე. დღეს, შესაძლოა, არც თუ ისე პოლიტკორექტულია ერთი კულტურა მეორე კულტურასთან შეფასებითად შევადაროთ და ვთქვათ, რომ ერთი მეორეს სჯობს, ერთი უპირატესობს მეორეზე, მაგრამ მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლები, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, აღიარებენ ევროპული კულტურის წინწასულობას და საქართველოს ევროპასთან მიახლოება, ევროპულ კულტურას დამსგავსება სრულებით შესაძლებლად და, მეტიც, გადაუდებელ ამოცანად მიაჩნიათ. ამ შესაძლებლობის საფუძველს ისინი ხედავენ იმაში, რომ (1) საქართველო ყოველთვის იყო ევროპული ცივილიზაციის ნაწილი და (2) ამ ცივილიზაციასთან ჩამოშორება, მასთან კავშირის გაწყვეტა საქართველოს არჩევანი კი არ იყო, არამედ ჩვენი ევროპასთან დაშორება ისტორიულმა და გეოპოლიტიკურმა ვითარებამ განაპირობა. “ვინიცობაა, თუ ჩუენს მამაპაპათ ევროპიელებთან მეზობლობა ექნებოდათ, მაშინ შეიძლება ყუელას დარწმუნება, რომ ქართუელები ავდენის ძვირფასის ნიჭიერებით სავსენი არიან: დიდი განათლება იქნებოდა ჩუენს ქუეყანაში, მაგრამ ვინ აღუდგება წინაგარემოებას?- საშინელს ვეშაპსავით გაწოლილი ოსმალოს სახელმწიფო ჩვენსა და ევროპიის შუა; ის ფანატიზმით გარეტებული ოსმალოს ერი, ჩუენებსღა მოაგონდებოდა ევროპია, რომელსაცა ეხუეოდნენ ოთხსავ კუთხივ, სპარს–ოსმალოები და სრულიად დანთქმას უპირებდნენ, აქ ამისი დაწერა დიახ ადვილი და წასაკითხავად უფრო ადვილი, მაგრამ თუ სრულიად გონებაში წარმოიდგენთ იმ ანბავსა, ზარ დასაცემი საშინელება ყოფილა საქართუელოზე!”[14]

რა მეთოდებითა და საშუალებებით უნდა მოხდეს ქართული საზოგადოების მოდერნიზაცია, ანუ ევროპულ საზოგადოებასთან მისი დამსგავსება? ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სტრატეგიად წარმოდგენილია „წაბაძვა“ და „მითვისება“ (ათვისება). მეცხრამეტე საუკუნის ქართველ დამკვირვებლებს გააზრებული აქვთ, რომ გაევროპელება, მოდერნიზაცია შესაძლებელია მხოლოდ, თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, „დემოკრატიზაციის გარეშე“. ცხადია, ამის მიზეზი ისაა, რომ რუსეთის იმპერიაში ყოველგვარ დემოკრატიზაციას უპირისპირდება ცარიზმი, რომლის პირობებში ევროპეიზაცია უნდა მომხდარიყო შემოვლითი გზით – სამეურნეო, კულტურული და სამეცნიერო მიღწევების ათვისებით. ამიტომ ქართულ მედიაში იმ დროს წარმოებული დისკუსია ევროპულსა და ქართულ გუთანზე, მათი შედარება, შეიძლება დღეს ვინმეს მხოლოდ კონკრეტულ საკითხზე დავად მოეჩვენოს, მაგრამ სინამდვილეში ამის უკან უფრო დიდი ჩანაფიქრი დგას: კონკრეტული ტექნოლოგიის შემოსვლით ღირებულებათა სისტემაში ცვლილების შეტანა და ევროპული სამეცნიერო-კულტურული მიღწევების „წაბაძვით“  ქვეყნის მომავალი პოლიტიკური განვითარების საფუძვლების შექმნა. იმპლიციტურად მოცემული სტრატეგია ასე გამოიყურება: ჯერ ტექნოლოგიებს, ევროპულ მეცნიერებას, ევროპულ სამეურნეო ცხოვრების წესს დავეუფლოთ  და ამით შევქმნათ რუსეთის იმპერიის კოლონიაში მყოფი ქვეყნის მომავალი დამოუკიდებლობის საფუძველი. ამიტომ სულაც არ არის გასაკვირი 1905 წელს ბესარიონ ლომინაძის „წამოცდენა“ შვეიცარიაზე საუბრისას:  „თუ თავისუფლება ჩვენც მოგვენიჭა, ცხადია, რომ სწავლა-განათლების საქმეში დედამიწაზე უკეთესს წასაბაძ ქვეყანას ვერ ვიპოვნით.“[15] ეს გაბედული და რუსეთის იმპერიაში აკრძალული ფრაზა ამდაგვარადაც შეიძლება ინტერპრეტირდეს: ვიდრე დამოუკიდებლები არ გავმხდარვართ, დროით უნდა ვისარგებლოთ და ჯერ ევროპული სამეცნიერო და ტექნოლოგიური მიღწევები უნდა ავითვისოთ და ასე მოვემზადოთ დამოუკიდებლობისათვის. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ მას შემდეგ, რაც მეოცე საუკუნის ბოლოს საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, ხოლო მოგვიანებით „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მოსულმა მთავრობამ ქვეყნის მოდერნიზაცია განიზრახა, პრაქტიკულად მეცხრამეტე საუკუნეში ქართველი დამკვირვებლების მიერ ფორმირებულ სტრატეგიას მიმართა. კერძოდ, მთავარ ამოცანად სახელმწიფოს სწრაფი ტექნოლოგიური, ინფრასტრუქტურული და საგანმანათლებლო მოდერნიზაცია განისაზღვრა, რაც მოარული ფრაზით იყო გამოხატული – „კომპიუტერისა და ინგლისურის“ ცოდნა. ამას უნდა მოჰყოლოდა ევროპასთან დამსგავსების შემდეგი ეტაპი – დემოკრატიზაცია. პარადოქსულად, დამოუკიდებელი ქვეყნის მთავრობა კოლონიალიზმის ეპოქაში შემუშავებულ სტრატეგიას მიმართავდა.

მეცხრამეტე საუკუნის ინტელექტუალური ელიტის სრატეგიაა: დავეუფლოთ ევროპულ ცოდნას შუამავლის გარეშე და ასე მივუახლოვდეთ უმთავრეს მიზანს. უნდა დავემსგავსოთ უშუალოდ ევროპას და არა რუსეთით გაშუალებულ ევროპას: „…ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ჩვენი ახალ-თაობა მარტო „ქვეყნის სანახავად“ არ მიდის ევროპაში. ამ შემთხვევაში ისინი უფრო გონიერი აზრით ხელ-მძღვანელობენ: ისინი მიდიან ევროპიული სწავლა-მეცნიერებისა და ცხოვრების გასაცნობად და შემდეგ ამაების თავის ქვეყანაში დასამკვიდრებლად. ვინ გაამტყუნებს იმათ ამგვარი განზრახვისათვის? ვინ გაბედავს იმის თქმას, რომ დასავლეთი ევროპის ცხოვრების წაბაძვა და იქიდგან პირ-და-პირ მეცნიერების გადმოტანა ათას წილათ უკეთესი არ იქნება ჩვენთვის, ვიდრე სხვა რომელიმე ქვეყნიდამა? განა ყოველთვის ის წყაროს წყალი არ სჯობია, რომელიც პირ-და-პირ მიწიდამ ამოჩუხჩუხებს და განა არ იცით, რომ წყაროდამ მოშორებული წყალი (აქ აშკარად იგულისხმება რუსეთის იმპერიიდან მიღებული ცოდნა. – ე.ჯ., გ.ს.) ხანდისხან ისეთს რამეებს შეითვისებს გზაში, რომ შემდეგ იმის გამოყენება თითქმის შეუძლებელია?“[16]

მეცხრამეტე საუკუნის ქართული ინტელექტუალური ელიტა ევროპას განიხილავს როგორც მასწავლებელს. მართალია, სიტყვა „მასწავლებელი“ ღიად გამოთქმული არ არის, მაგრამ მრავალი ავტორი ევროპას დაუფარავად ამ სტატუსს ანიჭებს. ასე მაგალითად, 1864 წელს დიმიტრი ყიფიანი წერს: „ყოველივე მზათა გვაქუს ევროპელებისაგან მოფიქრებული, გაკეთებული და საქმეში შემოტანილი. ჩვენ ღა, რომელთაც არასფერზე შრომა არ გაგვიწევიარა, გვრჩება მხოლოთ, რომ ეს მზათ შემოღებული მივითვისოთ ჩვენ სასარგებლოთ. ჩუენ მოგვინდება არც მეასედი იმ შრომისა, რომელიც ევროპიელთ გასწიეს. იმედი მაქვს ყველა დამეთანხმოს ამაზედ, იმიტომ რომ თავდაპირველი მოძებნა, მოპოვება, გაკეთება და გამშუენიერება საგნისა უფრო ძნელია, ვიდრე გაცნობა და მითვისება ამ საგნისა სწავლით“.[17] სიტყვა „მითვისება“ აქ დამოწაფებას გულისხმობს, ხოლო დიმიტრი ყიფიანის ამ ციტატაში ევროპას მასწავლებლის სტატუსი აქვს მინიჭებული, მაგრამ ეს არ არის შეურაცხმყოფელი სტატუსი. პირიქით: ათვისება, როგორც ყიფიანი ამბობს „მითვისება“, წარმოდგენილია როგორც მნიშვნელოვანი კულტურული ამოცანა. ეს „მასწავლებლობა“ ეხება ცხოვრების ყველა სფეროს – განათლებას, სოფლის მეურნეობას, ტექნოლოგიას, ეკონომიკასა და ვაჭრობას, ქალთა განათლებას, პოლიტიკურ მოწყობას, ინფრასტრუქტურას და, ზოგადად შეიძლება ითქვას, ყოველდღიურობასა და ცხოვრების წესს.

სრულებით უფლებამოსილი ვართ, დავსვათ კითხვა: რომ არა რუსეთი, გაიკვლევდა თუ არა საქართველო გზას ევროპისაკენ, მოხდებოდა თუ არა მისი ევროპეიზაცია? ცხადია, რუსეთის იმპერიის შემადგნლობაში ყოფნამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა საქართველოს ევროპეიზაციის საქმეში. მეცხრამეტე საუკუნის ქართველ დამკვირვებელს ეს სრულებით გაცნობიერებული აქვს. მაგალითად, 1868 წელს კონსტანტინე მამაცაშვილი წერს: „…ქართველები სრულებით სხვა მდგომარეობაში არიან, ვიდრე დანარჩენნი აღმოსავლეთის ხალხნი: რადგანაც საქართველო აღიარებს ქრისტიანობას და თავისი ბედი და ისტორია რუსეთთან შეაერთა, ამისთვის ეს უფრო ევროპას ეკუთვნის, ვიდრე აზიას“.[18] რადგან მეცხრამეტე საუკუნემდელი ქართველი პოლიტიკური მოღვაწეების ევროპული პროექტი დამარცხდა, რუსეთთან შეერთება ამ პოლიტიკური მარცხის ალტერნატივადაა წარმოდგენილი. შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ ევროპისაკენ გზაზე რუსეთი განიხილება არა როგორც მიზანი, არამედ როგორც საშუალება. რუსეთი ბოლო გაჩერება არ არის. ამ მოსაზრების გამყარება იმითაც არის შესაძლებელი, რომ ქართველები ძალიან ადრე მიხვდნენ, თუ სად მოხვდნენ და რას წარმოადგენდა რუსეთის იმპერია.

რუსეთის იმპერიის შეფასების ერთ-ერთი ნიმუში მოცემულია იაკობ გოგებაშვილის სოხუმის ოლქის მმართველ აპოლონ ვვედენსკისთან დისკუსიაში, რომელიც გაიმართა რუსეთ-თურქეთის (1877-1878) ომის შემდეგ დაცარიელებული აფხაზეთის ახალმოსახლეების ჩასახლების ირგვლივ. მუსლიმ აფახზთა მუჰაჯირობის შემდეგ აფხაზეთი გავერანდა და იაკობ გოგებაშვილმა წამოაყენა აფხაზეთში აფხაზებთან კულტურულად, ცხოვრების წესით ახლოს მდგარი და მსგავს ეკოლოგიურ გარემოში ცხოვრების გამოცდილების მქონე მეგრელების ჩასახლების იდეა. ამას მოჰყვა აფხაზეთის ოლქის მმართველის აპოლონ ვვედენსკის პასუხი, სადაც ის მეგრელებს ჩამორჩენილებად, შესაბამისად, აფხაზეთის ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით გამოუსადეგარ ხალხად მოიხსენიებდა და მოითხოვდა, რომ აფხაზეთში, მისი აზრით, სამეურნეო თვალსაზრისით განვითარებული, რუსეთის სამხრეთში მოსახლე რუსები უნდა ჩასახლებულიყვნენ[19]. გოგებაშვილმა ვვედენსკისადმი თავის პასუხში აღნიშნა, რომ რუსი გლეხი ჩამორჩენილია და რუსეთში სოფლის მეურნეობას გერმანელი ახალმოსახლეები ავითარებენ. სოფლის მეურნეობის განვითარების რესურსი და განათლება რუს გლეხს არა აქვს და ამის მიზეზი, გოგებაშვილის აზრით, რუსეთის იმპერიის ინგლისის იმპერიასა და შეერთებულ შტატებთან ღრმა ჩამორჩენილობა იყო. ფაქტორივად, იაკობ გოგებაშვილმა რუსეთს “ჩამორჩენილი იმპერია” უწოდა. შეიძლება გოგებაშვილისეულ რუსეთის ამგვარ შეფასებაში ერთგვარი „გულდაწყვეტაც“ ამოვიკითხოთ: რომ საქართველოს დამპყრობელშიც არ გაუმართლა და ისტორიამ უდისციპლინო და ჩამორჩენილი იმპერიის ნაწილად ყოფნა მიუსაჯა.

ცხადია, ამგვარი შეფასების შედეგი არის ქართველთა მცდელობა, დაემოწაფონ „პირველწყაროს“ – ევროპას, საიდანაც უნდა მიიღონ განათლება და ვის მაგალითზეც მოაწყონ თავიანთი სამეურნეო ცხოვრება. ეს სრულიად ექსპლიციტურად აქვს გამოთქმული სერგეი მესხს:  „ყოველგვარი ცოდნისა, განათლებისა, ცხოვრების გაუმჯობესობისა და წარმატების წყარო ჯერ-ჯერობით დასავლეთი ევროპა არის. ყველა ხალხები, და მათ შორის რუსებიც, ამ წყაროს ეწაფებიან და აქედამ გამოაქვთ ყველაფერი, რაც კი საუკეთესოა, კაცის მანუგეშებელია და წინ წამწევი ამ ხალხების ცხოვრებაში… ვინ გაბედავს იმის თქმას, რომ დასავლეთი ევროპის ცხოვრების წაბაძვა და იქიდგან პირ-და-პირ მეცნიერების გადმოტანა ათას წილათ უკეთესი არ იქნება ჩვენთვის, ვიდრე სხვა რომელიმე ქვეყნიდამა? განა ყოველთვის ის წყაროს წყალი არ სჯობია, რომელიც პირ-და-პირ მიწიდამ ამოჩუხჩუხებს და განა არ იცით, რომ წყაროდამ მოშორებული წყალი ხანდისხან ისეთს რამეებს შეითვისებს გზაში, რომ შემდეგ იმის გამოყენება თითქმის შეუძლებელია? მაშ მივესალმოთ ამ ახალ მოვლინებას და გზა დაულოცოთ იმ ახალგაზრდებს, რომელნიც მიელტვიან ევროპისაკენ დედანი წყაროს დასაწაფებლად.“[20] დაახლოებით ასეთსავე მოსაზრებას გამოთქვამს სიმონ ქვარიანი, რომელიც წერს: ”ჩავხედოთ ერთათ ქართველი ერის მკვნესარე სულში, შევიგნოთ მისი ჭრილობანი, შევიგნოთ ჩვენი დღევანდელი ცხოვრება, ჩვენი ეკონომიკა, ჩვენი კულტურა, ჩავუკვირდეთ მსოფლიო ისტორიის კანონებს და ვცნოთ ქართველი ერის მეფარახათ, ჩვენი ეკონომიურ წარმატების დედა-ღერძად ევროპის მეურნეობა და მრეწველობა. ვცნოთ რუსეთისა და ჩვენი სპეციალური სკოლები ჩვენთვის უვარგისათ, ვეცადოთ გავგზავნოთ ბლომათ ჩვენი ნიჭიერი და მომზადებული ყმაწვილები ევროპაში მეურნეობის და სამეურნეო ტეხნიკის შესასწავლათ“.[21]

მაგრამ სად გადის საზღვარი ევროპასა და არაევროპას შორის? მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლისთვის ეს საზღვარი პირველ რიგში პოლიტიკური საზღვარია რუსეთის იმპერიასა და ევროპულ სახელმწიფოებს შორის. მაგრამ არსებობს უფრო მნიშვნელოვანი საზღვარი და განსხვავების უფრო მნიშვნელოვანი ინდიკატორი, ვიდრე პოლიტიკური საზღვარია. ასეთი ინდიკატორია, მაგალითად, გზები, სკოლები, განათლება, ინფრასტრუქტურა და მართვა. „…მოგვთხოვეს ბაშფორთები და ნახევარ საათის შემდეგ გაგვისტუმრეს ავსტრიის სტანციაში, რომელიც სამ ვერსტზე იქნება დაშორებული ვოლოჩინსკის სტანციაზე. კონდუკტორების მიხრა–მოხრა და ტანოვანება, ვაგზლის სიმშვენიერე, ვაგონების სიმაღლე და სიფაქიზე – ყველა ეს ცხადათ გვიმტკიცებდა, რომ რუსეთს გამოვეთხოვეთ და უცხო ქვეყნის სამზღვარზე გავედით.“[22] სხვათა შორის, საზღვრისადმი ეს დამოკიდებულება მეოცე საუკუნის ბოლომდე არ შეცვლილა. მაგალითისთვის, ცივი ომის პერიოდში „ციმბირი იწყებოდა „ჩეკპოინტ ჩარლისთან“ ბერლინის ცენტრში, აღმოსავლეთ და დასავლეთ ბერლინის საზღვარზე[23].

რა ვუყოთ ჩვენს ტრადიციებს? ეს კითხვა ისეთივე აქტუალურია მეცხრამეტე საუკუნეში, როგორც დღეს. განსხვავებით დღევანდელობისაგან მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლები ბევრად უფრო რაციონალურები არიან და ტრადიციისა და ევროპული მოდერნიზაციის დაპირისპირებაში ამ უკანასკნელის მხარეს დგანან. ტრადიციასა და მოდერნიზაციას, ქართული ცხოვრების და ევროპული ცხოვრების წესის დაპირისპირებაში ავტორები ცდილობენ, ქართული ტრადიცია არ უარყონ, მაგრამ ამ ტრადიციებს კრიტიკულად განიხილავენ და ევროპულთან/რაციონალურთან/მეცნიერულთან კონფლიქტის შემთხვევაში უპირობოდ „გონების“ – ევროპის – მხარეს დგებიან. „…ყოველს შემთხვევაში ადათსა და ჩვეულებას მხოლოდ მაშინ უნდა ვიცავდეთ შეურყევლად და პატივსა ვცემდეთ, როცა არ არის წინააღმდეგი გონებისა და სარგებლობისა. ძველი ადათის დაცვის სასარგებლოთ ხშირად მოჰყავთ, რომ ესა და ეს ადათი რამდენიმე საუკუნეა რაც დაწესებულიაო. მაგრამ ეს საბუთი ხშირად უსაფუძვლოა. ბევრი ამგვარი ადათი და ჩვეულება ადრე ყოფილა კარგი და სასარგებლო და შემდგომ რაკი გარემოება ადგილისა გამოცვლილა, გადაქცეულა უსარგებლოდ და მავნებლად და თუ აქამდის არ შეცვლილა, ამის მიზეზი ის არის, რო ეს შეცვლა ფიქრად არავის მოსვლია.“[24]

არგუმენტი ამგვარი არჩევანის სასარგებლოდ არის მეცნიერების უპირატესობა ტრადიციაზე. ტრადიცია, მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლების აზრით, არის ავტომატური და გაუაზრებელი გამეორების და არა რაციონალური აზროვნების შედეგი: „სასუქის ზემოქმედება ძველის ძველთაგანვე ჰქონია ხალხს შემჩნეული. ჩვენმა ხალხმაც იცის ეს, მაგრამ ეს ცოდნა დღესაც, როგორც ძველათ, ბნელია, უანგარიშო, მხოლოთ დაკვირვებაზე დაფუძნებული და ტრადიციით ერთის თაობისაგან მეორისათვის გადმოცემული, განათლებულს ქვეყნებში კი, ცოტათი თუ ბევრათ, დღეს უკვე შეგნებული ნამდვილათ დაფასებული, ანგარიშიანი ცოდნაა. ჩვენ ვიცით მხოლოთ, რომ სასუქი მცენარისათვის კარგია, მარგებელია და მეტი არაფერი. რისთვის, როგორ ან რით არის იგი კარგი, მარგებელი, ჩვენ ეგ არ ვიცით. ამიტომაა, რომ ჩვენ მიწის სასუქათ სხვა არა გვგონია რა სასარგებლო თუ არა „საქონლის პატივი“, რადგან დაკვირვება მხოლოთ ამ მხრივ გვქონია, და ეჭვიც კი არ შეგვპარვია, რომ სხვა რაიმესაც შესძლებიყოს მიწის გასუქება. საქმე თურმე სულ სხვანაირათ ყოფილა…“[25]

„ყოველი გაუნათლებელი ხალხი საზოგადოთ და მეტადრე ქართველი ყველა ძველებურს მაგრა ეჭიდება. ძველებურს, მამა-პაპეულს, ყოველისფერს თაყვანსა სცემს ისე, როგორც კერპს. მამა-პაპეული საზოგადო წესი, რიგი, ჩვეულება, იარაღები, როგორც სამეურნეო, ისე ყოველი საოჯახო და სახელოსნო იმას მიაჩნია ისეთ განძათ-ქონებათ, რომლის უკეთესი სხვას არავის აქვს და მაშასადამე ყოველი ცვლილება-გაუკეთესება მათი სრულიად ამაოა იმათის აზრით.“[26]

„ამ სახით სამაგალითო ფერმა რომელშიაც ხვნა-თესვა და სხვა სასოფლო ხელობა არიან დაწყობილნი საუკეთესო რიგზედ, წარმოგვიდგენს თვალსა ხილულს გამოცდილებასა. რაც უნდა ძლიერი იყოს კაცის სიყვარული ძველი წესდებულებისათვის, რაც უნდა ღრმად გაედგას იმაში ძირკვი ცრუ მორწმუნებასა, თუკი თვალით დაინახავს ახალი რიგის უმჯობესობასა, თუკი თავისივე გონებით შაიტყობს, რომ სასარგებლოა ძველი წესის გამოცვლა, მაშინ რაღა დააბრკოლებს მიბაძვაში.“[27]

მიუხედავად იმისა, რომ მოდერნიზაციას და ევროპეიზაციას მრავალი დაბრკოლებები აქვს გადასალახავი, მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი ავტორები ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი. ამ ოპტიმიზმის საფუძველს მათ აძლევთ ის, რომ კონკრეტული ტექნოლოგიური და სამეცნიერო სიახლეების შემოსვლა და მათი წარმატება ტრადიციის ინერციით მოქმედ ადამიანს გააკეთებინებს არჩევანს მოდერნიზაციის სასარგებლოდ და მას რაციონალური მსჯელობისა და მოქმედების პროცესში ჩართავს.

ტრადიციულ სოფლის მეურნეობასთან ერთად მოდერნიზაციის მთავარ დაბრკოლებად მეცხრამეტე საუკუნის ქართველ დამკვირვებლებს წარმოუდგებათ ვაჭრობა და ვაჭრობისადმი ქართველების მტრული დამოკიდებულება (რომლის არსებობაც ქართული მხატვრული ლიტერატურული ნარატივებითაც დასტურდება). ზოგადად, როგორც ევროპულ, ქართულ ფეოდალურ სისტემაშიც ვაჭრებისადმი და ვაჭრობისადმი დამოკიდებულება გამომდინარე ქრისტიანული მოძღვრებიდან პრობლემური იყო. ეს დამოკიდებულება საფრანგეთის რევოლუციამ გადალახა. მესამე წოდებამ აღიარებას მიაღწია და ვაჭრობას ჩამოშორდა უარყოფითი კონოტაცია. მაგრამ საფრანგეთის რევოლუციურ იდეებსა და რუსეთის იმპერიას შორის გაჩხერილი პროევროიპელი ქართველი დამკივრებლები მოდერნიზაციის და განვითარების მნიშვნელოვან საშუალებად მიიჩნევენ ვაჭრობისადმი ზიზღის გადალახვას და ამ საქმიანობის გაცივილურობას: „ჯერჯერობით, ვიმეორებ, საჭიროა და საკმარისია მარტო ის არსებითი ცვლილება ვიტვირთოთ ჩვენის შეხედულობისა, რომ ინდოეთის კასტების თვალით კი არა, ევროპიულად ვითვალისწინებდეთ და ვეპყრობოდეთ ვაჭრობას, ღირსეულს პატივს ვცემდეთ მისს ღირსებას, ვცდილობდეთ მისის ნაკლის გასწორებას… ეს ცვლილება მეტად ადვილი ეგონება უმეტესს ნაწილს მკითხვლებისას. ნამდვილად კი მეტისმეტად ძნელია ჩვენის საზოგადოებისათვის, რომელსაც საუკუნოების განმავლობაში დედის რძესთან ერთად შეუთვისებია სულ სხვა შეხედულობა. ჩვენს მოზარდს თაობას ათას ნაირ საგნებს და ცნობებს ასწავლიან. მათი სიუხვე და სიმრავლე პროგრამებში ალაგს როდიღა სტოვებს მოზარდის ზნეობრივის გაწრთვნისათვის. ამიტომაც მამა-პაპური შემცდარი შეხედულობა ჯაფაზე, შრომაზე, აღებ-მიცემობაზე, ვაჭრობაზე, შეუცვლელად გადადის ერთის თაობიდან მეორეში; აგრეთვე შეუცვლელად გადადის ჩვეულ უსაქმოების და მუქთა-მჭამლობის ნატვრა და ქება. ამ დედა-ბოძებზეა დამყარებული თაღი ჩვენის ერის ეკონომიურის უძლურებისა. სანამ ამ დედა-ბოძებს არ შევმუსრავთ, და მათს ადგილზე მკვიდრ საკურთხეველს არ ავაგებთ პატიოსანის შრომის თაყვან-საცემლად, მანამდე ნამდვილის წარმატებისა და განათლების მადლი ჩვენ არ გვეღირსება და არც მოგვიხდება“.[28] ვაჭრობისადმი ნეგატიური დამოკიდებულების დასაძლევად ქართველი დამკვირვებელი ქართული საზოგადოებისთვის არცთუ ისე სასიამოვნო წარსულის გახსენებასაც არ ერიდება: „ჩვენგანს ბევრს ისიც ეხსომება, რომ, არა თუ ვაჭრობა და ყიდვა-გაყიდვით თავის რჩენა, თვით საკუთარი მოსავლის გაყიდვა სამარცხვინოდ ითვლებოდა მებატონეებში. სოფლის თავადი ან აზნაური მალვით ჰყიდდა თავისს პურს, ან შეშას, ან ღვინოს, ან სიმინდს. მომაკვდინებელ ცოდვად მიაჩნდათ ეს საქმე იმათ, ვინც შინა-ყმის, მოჯალაბის, მოახლის და გლეხის გაყიდვას არ თაკილობდნენ წინად… პირველად რომ ხმა გავარდა ჩვენში, ერთს დიდ მებატონეს თუთუნი (თამბაქო) გაუყიდნიაო, მთელს საზოგადოებაში მარტო ძრახვა ისმოდა: „შეურცხვა დიდ-კაცობა, მიკიტნის ხელობას შესდგომიაო!“ როცა მოახლეებისა და შინა-ყმების გაყიდვა კანონმა აკრძალა, ჩვენმა მოწინავე წოდებამ მიწა-წყლის გაყიდვას გაუსვა ხელი, და მარტო მაშინ გაიცნო მოსავლის გაყიდვის უმანკოება, როცა თვით ეს მოსავალი იმოდენად შეუმცირდა, რომ თვითონაც საყიდელი გაუხდა.“[29]

მეცხრამეტე საუკუნის დამკვირვებლები ცხადად ხედავენ, რომ ვაჭრობისადმი დამოკიდებულების შეცვლასთან ერთად უნდა შეიცვალოს თვით ვაჭრობის კულტურაც, რომელსაც სერგეი მესხი ასე ახასიათებს: „თავის გამდიდრებისათვის, ჩვენებური ვაჭარი არაფერს არ დაზოგავს, ყველა სახსარი კარგია, ყველა გამოსადეგათ მიაჩნია. ნათესავის, ტოლ-ამხანაგის, ნაცნობისა და უცნობის მოტყუება – ყველა გამოდგება. მაგარი მაუდის მაგიერად – დამპლის შეტყუილება, კარგი ფქვილის მაგიერად – გაფუჭებულის გასაღება, მანეთში მანეთის სარგებლის აღება, ყველა ეს ვაჭრობათ, კარგ, მოხერხებულ ვაჭრობათ მიაჩნია!“[30] ვაჭრობის კულტურა მაინც შეიცვლება, რადგან ისტორიის ლოგიკა მთელი კაცობრიობის გაევროპულობაში მდგომარეობს. აღმოსავლური ქართული ვაჭრობა, რომელიც თაღლითობასა და მომხმარებლის მოტყუებაზეა დაფუძნებული, ევროპული კულტურის ზეგავლენით ტრანსფორმირდება და მომავალი მაინც ევროპულ ვაჭრობას ეკუთვნის: „…მაგრამ ერთს ვიწინასწარმეტყველებ: ამისთანა ვაჭრობას მკვიდრი საფუძველი არა აქვს. ვინც პირველი გამოჩნდება ახლანდელ ჩვენს ვაჭრებზე უფრო გონიერი, მოხერხებული და ცოტათი მაინც უპატიოსნესი ჩვენი წარმოება და ვაჭრობაც, უეჭველია, იმის ხელში ჩავარდება. „მოტყუებითა სოფელი არვისა მოუჭამია“[31]. აქ აშკარად იკვეთბა ქართველი ინტეექტუალების მცდელობა დაამკვიდრონ ევროპული ვაჭრობისა და ეკონომიკური საქმიანობის ეთოსი, რომელიც ანგლო-საქსურ ტრადიციაში ცნობილია ცნებით businesslike conduct. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ აქ სიტყვა „ვაჭრობა“ ფართო აზრითაც შეიძლება გავიგოთ და ტრადიციული ვაჭრობის კრიტიკაში შეიძლება დავინახოთ ცხოვრების და ადამიანური საქმიანობის ყველა სფეროს კრიტიკა.

თანამედროვე საქართველოშიც ევროპისადმი ნიჰილიზმს კვებავს ჩვენი ტექნოლოგიური ჩამორჩენა და შიში, რომ ჩვენ ვერასდროს გავუთანასწორდებით ევროპას. „ვარდების რევოლუციის“ დროს და რევოლუციის შემდეგი მთავრობისა და პოლიტიკური ლიდერების ერთ-ერთი მთავარი გზავნილი იყო, რომ  ჩვენ შეგვიძლია ძალიან სწრაფად დავძლიოთ უფსკრული, რომელიც არსებობს ქართულ პოსტ-საბჭოთა საზოგადოებასა და ევროპულ საზოგადოებას შორის. ამიტომ „ვარდების რევოლუციის“ მთავრობის წარმომადგენლები ხშირად უსვამდნენ ხაზს კონკრეტული პროექტების წარმატებას (მაგალითად, იუსტიციის სახლი, საპატრულო პოლიცია და სხვა) და ამით ცდილობდნენ ქართველების ნიჰილიზმი, პრობლემების ვერდაძლევის შიში გადაელახათ. მეცხრამეტე საუკუნის ქართველ დამკვირვებლებსაც კარგად აქვთ გაცნობიერებული რუსეთის იმპერიის და, შესაბამისად, საქართველოს ჩამორჩენა ევროპულ ცივილიზაციასთან და ამ ჩამორჩენის ნიადაგზე წარმოჩენილი შიშის და ნიჰილიზმის დასაძლევად ხშირად მიმართავენ შვეიცარიის წარმატებულ მაგალითს, რადგან ქართველი დამკვირვებლებისთვის შვეიცარია ლანდშაფტურად, ეთნიკურად და რელიგიურად საქართველოს მსგავსი ქვეყანაა: „რაც ევროპაში ქვეყნებია არც ერთი ისე არ ჰგავს ჩვენს მხარესა, როგორც შვეიცარია, თუ მივხედავთ მდებარეობა და საზოგადოდ ბუნების თვისებასა ისიც აქაურივით მთიანი ადგილია, დაყოფილი ხევებითა და ღელეებითა; იქაც მთის ძირებში ცხელი ადგილებია, სადაც ხეირობს ვაზი და მრავალ გვარი ხეხილი. მრავალგვარი ხალხი, განსხვავებული ერთმანეთისგან ჩამომავლობითა, სახითა, ენითა და ჩვეულებითა. ბუნება თითქო ერთია აქაცა და იქაცა, მაგრამ ხალხის მოქმედებასა, ხელოვნობასა, სარჩოსა არა აქვსთ არაფერი მსგავსება. კლდე კარიანობამ ვერ დაუშალა შვეიცარიას შემოტანა და მიღება ვერცა ერთის იმ განათლების ნაყოფებისა, რომელნიცა აქვსთ სასიქადულოდ ევროპიელებსა. როგორც სხვა ევროპიის მხარეს შვეიცარიასაც აქვს მშვენიერი შოსსები და რკინის გზები იმისთანა ადგილებში სადაც ჩვენში საფეხური გზები ძლივ მოუმსგავსებიათ. უთვალავი ფაბრიკები ამზადებენ ყოველს გვარს ევროპიულ საქონელსა. განათლება, მშვენიერი სამოქალაქო დაწყობილება შვეიცარიისა არ ჩამოუვარდება არც ერთს ევროპიის ქვეყანას. მრთელი შვეიცარიის მიწები ისეა გაკეთებული და ხმარებული, რომ იშვიათად იპოვნის კაცი გამოსაყენ ადგილსა, რომელიც არ აძლევდეს თავის შესაფერ სარგებლობასა. შვეიცარია ჰზრდის სამ მილიონს ხალხსა იმოდენა ადგილში, სადაც ჩვენში ნახევარი მილიონიც ვერ მოთავსებულა. დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენში ამ ქვეყნის მაგალითსა. ჩვენთვის ამიტომ, რომ თუ არავის დაუმტკიცებია სრული და მიუცილებელი უფლება ბუნების თვისებისა კაცის მოქმედებაზედ, უეჭველია მაინც, რომ ამ თვისებასა აქვს დიდი გავლენა მრავალგვარ საქმეზედ, მეტადრე რაც შეეხება მიწის შემუშავებასა და მასზედ დაფუძნებულ კაცის სიმდიდრესა და წარმატებასა. ბევრი ამბობს ჩვენში: ესა და ეს საქმე ამისთანა კლდე კარში არ გამოდგებაო; რაც რა მამ პაპას შემოუღია იმაზე უკეთესს ვერას მოიგონებენო: ამ გვარი ხმაურობისა მაგალითის უცოდნელობითგან წარმოდგება, სადაც არ არის სხვა უფრო უკადრისი მიზეზი. მართალი ის არი მხოლოდ, რომ ზოგ ადგილას ბევრი შრომა უნდა, ზოგან მცირე და თავდაპირველად სასოწარკვეთილება სიზარმაცის ნიშანია. შვეიცარიას ამისთანა კლდე კარშივე დაუდვია საფუძველი განათლებისა და სარჩოობის შემატებისა და თუ ასულა იმისთანა მაღალ ხარისხზედა, ჩვენ უნდა იმედი გვქონდეს, რომ კლდე კარიანობა არც ჩვენთვის შეიქმნება უძლეველ დაბრკოლებათ.“[32] ქართველ დამკვირვებლებს ასევე კარგად ესმით, რატომ მიაღწია შვეიცარიამ წარმატებას სამეურნეოსა და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ეს არის შრომის რაციონალური ორგანიზაცია, დროისადმი პროტესტანტიზმით გაპირობებული რაციონალური დამოკიდებულება და მაღალი სოციალაური კაპიტალი, რომელიც აკლია ქართულ კულტურას, მაგრამ რომლის „მითვისება“ ქართველ დამკვირვებლებს გადაუჭრელ ან გადაულახავ ამოცანად არ მიაჩნიათ.

ცხადია, მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი დამკვირვებლების პროევროპული განწყობების ფორმირებაზე ასევე დიდ ზეგავლენას ახდენდა რუსული „ზაპადნიკების“ პროდასავლური ინტელექტუალური მოძრაობა, მაგრამ განსხვავებით რუსული „ზაპადნიკობისაგან“ ქართული მედასავლეთეობა და ქართული პროევროპული აზრი პროევროპელობას რუსეთის იმპერიასთან დაშორებისათვის, რუსეთის ჩამორჩენილობის დემონსტრირებისათვის და საკუთარი ნაციონალური იდეის ფორმირებისთვის იყენებდა.

მეცხრამეტე საუკუნის პრესის და ამ პრესაში განხილული პრობლემების გაცნობისას მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს შთაბეჭდილება, რომ საქართველო ერთგვარ მოჯადოებულ წრეზე ტრიალებს. თუ არ ჩავთვლით ქვეყნის მიერ მოპოვებულ პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას, დღესაც საქართველოს იგივე პრობლემები აქვს, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნის დამკვირვებლებმა გამოკვეთეს. ამ არცთუ მცდარ შთაბეჭდილებას თავისი საფუძველი აქვს. კერძოდ, ეს საფუძველი უნდა ვეძებოთ იმაში, რომ მეცხრამეტე საუკუნეში გაჩენილი ეროვნული იდეა და კულტურული, პოლიტიკური და სოციალური პრობლემების გადაჭრის ხშირად ერთმანეთს დაპირისპირებული იდეების (მემარცხენე, მემარჯვენე, ლიბერალური და კონსერვატული) სპონტანური განვითარება, რაც 1918 წელს უნდა მოჰყოლოდა, საბჭოთა ოკუპაციამ გაყინა, რამაც პროლემების კონსერვაცია განაპირობა. 1991 წელს ჩვენ ეს პრობლემები გავალღვეთ და მათ გადაწყვეტას ერთი საუკუნის დაგვიანებით ვცდილობთ. აქედან არის სწორედ დეჟავიუს ის განცდა, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნის მედიის კითხვისას გვიჩნდება. ევროპაზე დაკვირვების მეშვეობით ქართული საზოგადოება მეცხრამეტე საუკუნეში ახდენს ჯერ კიდევ კოლონიადმყოფი საქართველოს სამომავლო ადგილის განსაზღვრას მსოფლიოს პოლიტიკურსა და კულტურულ რუკაზე და ეს ადგილი არის არა ერთმორწმუნე რუსეთი, არამედ ადამიანის ღირსებაზე ორიენტირებული ევროპა. ამიტომ სულაც არ არის გასაკვირი მეცხრამეტე საუკუნის ქართველ ინტელექტუალთა ერთსულოვანი პროდასავლურობა. ჩვენ ვერ შევადარებთ თანამედროვე საზოგადოებისა და მეცხრამეტე საუკუნის საზოგადოების დამოკიდებულებებს ევროპისადმი, თუმცა შეგვიძლია თანამედროვე და მეცხრამეტე საუკუნის მედიების კონტენტის შედარება და აქედან გარკვეული დასკვნის გამოტანა: მეცხრამეტე საუკუნის მედიის კონტენტი ბევრად უფრო პროევროპულია, ვიდრე თანამედროვე საქართველოს მედიის კონტენტი.

ემზარ ჯგერენაია, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, Nova Societas-ის დამფუძნებელი

გიორგი საბანაძე, Nova Societas-ის აღმასრულებელი დირექტორი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტი

[1] ჯამბაკურ–ორბელიანი, ალექსანდრე. 1861. ქართველების ძველი დრო. ცისკარი, ნოემბერი

[2] ჟვანია, ზურაბ. 1999. სიტყვა ევროპის საბჭოს გენერალური ასამბლეის 1999 წლის 27 იანვრის სხდომაზე ქ. სტრასბურგში. საქართველოს რესპუბლიკა. 29 იანვარი

[3] ზურაბ ჟვანია საქართველოს დამოუკიდებლობის დაცვასა და განმტკიცებას, რასაც, მისი აზრით უზრუნველჰყოფდა საქართველოს ევროპული ინტეგრაცია, მისი თაობის პრივილეგიად მიიჩნევდა. იხ. ჟვანია, ზურაბ, „ჩვენი თაობის პრივილეგია“ : ლექციების კურსი; ზურაბ ჟვანიას სახელ. საქ. საზ. საქმეთა ინ-ტი (GIPA). – მე-2 გამოც. – თბილისი, საარი, 2006

[4] ეს ცნება პროფესორმა გია ნოდიამ გამოიყენა რადიოგადაცემაში „ევროპედია“ 2016 წელს

[5] შევარდნაძე, ედუარდ. 1983. ამხანაგ ე. ა. შევარდნაძის სიტყვა. კომუნისტი. 30 ოქტომბერი; პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ ედუარდ შევარდნაძის ამ იდეოლოგიურად მოტივირებულ სიტყვაში ცივილიზატორული ფუნქცია აკისრია არა რუსეთს, არამედ ევროპას.

[6] მაჭავარიანი, მუხრან. სულხან-საბა ორბელიანი. (თბილისი: პირველი სხივი : თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტთა ლიტერატურული წრის ალმანახი, 1951) 40-41

[7] ჟორდანია, ნოე. 1918. საქართველოს სოციალ–დემოკრატიის წერილი საერთაშორისო სოციალისტური ბიუროსადმი მიწერილი. ერთობა. 3 ნოემბერი

[8] ჟორდანია, ნოე. 1918. საქართველოს პარლამენტის სადღესასწაულო სხდომა. ერთობა. 4 დეკემბერი

[9] ჟორდანია, ნოე. 1918. საქართველოს პარლამენტში საქართველოს დამოუკ. დღესასწაული I ქრისტეშობისთვე. საქართველო. 4 დეკემბერი

[10] ჟორდანია, ნოე. 1920. დამოუკიდებელი საქართველო. დღესასწაული. საქართველო. 16 იანვარი

[11] შევარდნაძე, ედუარდ. 1976. ედუარდ შევარდნაძის სიტყვა საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის XXV ყრილობაზე. კომუნისტი, 27 თებერვალი

[12] მესხი, სერგეი. 1874. ქართველი ევროპაში : (ხამი მოგზაურის შენიშვნები და ფიქრები). დროება. 4 იანვარი, 11 იანვარი, 18 იანვარი

[13] ევროპული კულტურის ორი მთავარი ნიშანი არის უნივერსალური მნიშვნელობა და ვარგისიანობა – მიუთითებდა გერმანელი სოციოლოგი მაქს ვებერი. იხ. ვებერი, მაქს. ნარკვევები რელიგიის სოციოლოგიის შესახებ (თბილისი: საგამომცემლო სახლი „მარსი“, 2004) გვ. 8

[14] ჯამბაკურ–ორბელიანი, ალექსანდრე. 1861. ქართველების ძველი დრო. ცისკარი, ნოემბერი

[15] ლომინაძე, ბესარიონ. 1905. სახალხო განათლება შვეიცარიაში. ცნობის ფურცელი. 28 ივლისი

[16] ქვარიანი, სიმონ. 1897. რა გვარი ცოდნა უფრო გვეჭირვება ქართველებს. მეურნე. 15 ივნისი

[17] ყიფიანი, დიმიტრი. 1864.  ჩვენი ნაცარ ქექიები. ცისკარი. იანვარი

[18] მამაცაშვილი, კონსტანტინე. 1868. რამდენიმე ცნობა საქართველოზე : (თარგმანი კონსტანტინე მამაცაშვილის სტატიისა). დროება. 19 ივლისი

[19] ი. გოგებაშვისა და ა. ვედენსკის დისკუსია იხილეთ: Гогебашвили, Я.. 1877. Тифлис, 26 сентября.  Тифлисский Вестник. 27 სექტემბერი.; Гогебашвили, Я.. 1877. Тифлис, 27 сентября.  Тифлисский Вестник.  28 სექტემბერი.; Введенский, А.. 1877. К вопросу о будущей колонизации Абхазии. Кавказ. 15 ოქტომბერი;  Гогебашвили, Я., 1877. Тифлис, 5 ноября. Тифлисский Вестник. 6 ნოემბერი; Гогебашвили, Я., 1877. Тифлис, 7 ноября. Тифлисский Вестник. 8 ნოემბერი; Гогебашвили, Я., 1877. Тифлис, 8 ноября. Тифлисский Вестник. 9 ნოემბერი;  Гогебашвили, Я., 1877. Тифлис, 9 ноября. Тифлисский Вестник. 10 ნოემბერი; Гогебашвили, Я., 1877. Тифлис, 11 ноября. Тифлисский Вестник. 12 ნოემბერი

[20] მესხი, სერგეი. 1872. საქართველო: ახალი მიმართულება ჩვენი ახალ–თაობისა. დროება. 20 ოქტომბერი

[21] ქვარიანი, სიმონ. 1897. რა გვარი ცოდნა უფრო გვეჭირვება ქართველებს. მეურნე. 15 ივნისი

[22] ცხვედაძე, ნიკო. 1878. მოკლე შენიშვნები სამზღვარგარეთიდამ. ივერია. 10 აგვისტო, 17 აგვისტო, 24 აგვისტო, 31 აგვისტო, 7 სექტემბერი, 5 ოქტომბერი, 19 ოქტომბერი, 26 ოქტომბერი

[23] Applebaum, Anne. Iron Curtain. The Crushing of Eastern Europe 1944-1956. (New York: Anchor Books, 2013) p. 413

[24] გუთნის დედა. 1863. ხელთ მძღვანელი მიწის მოქმედისა. 15 იანვარი

[25] ნანეიშვილი, ალექსანდრე. 1897. სასუქის მოვლა–მომზადება საფრანგეთში. მეურნე. 14 სექტემბერი

[26] ჯანდიერი, ვლადიმერ. 1883. წერილი რედაქტორთან. დროება. 18 მაისი

[27] სერებრიაკოვი [ოქრომჭედლიშვილი], ივანე. 1862. აშენება ორისა ფერმისა კავკაზიისა მხარესა. გუთნის დედა. 1 იანვარი

[28] ნიკოლაძე, ნიკო. 1894. შინაური მიმოხილვა : საქონლის გამზიდავი ვაჭრობა. მოამბე. დეკემბერი

[29] იქვე

[30] მესხი, სერგეი.1874. ჩვენებური ვაჭრები და ვაჭრობა. დროება. 22 ნოემბერი

[31] იქვე

[32] გუთნის დედა. 1863. შვეიცარიის ყველის გაკეთება. 15 ივნისი