ისტორიულ ფაქტებთან ნაცნობობა, ცალკეული თუ გლობალური მნიშვნელობის მოვლენების გააზრება უპირველესად დაკავშირებულია სივრცესა და დროში ლოკალიზაციასთან. ეს ერთ-ერთი უმთავრესი პირობაა მოსწავლეთა მიერ ისტორიული პროცესების გააზრებისა და შემეცნებისათვის, რომელი უნარ-ჩვევაც ძირითადად მოსწავლეთა მიერ კარტოგრაფიის (მეცნიერება ობიექტური სინამდვილის საგნებისა და მოვლენების კონკრეტული სივრცის და მისი დროის მიხედვით ცვალებადობის შესახებ) ცოდნასა და უნარებს ეყრდნობა.
კლასიდან კლასში გადასვლასა და ასაკის ზრდასთან ერთად რთულდება სივრცითი ლოკალიზაციის მასშტაბები, რუკასთან შესასრულებელი სამუშაო, თუმცა იზრდება მოსწავლეთა მიერ სამუშაოს დამოუკიდებლად შესრულების ალბათობაც. სწავლის საფეხურების მიხედვით ამ საკითხზე მიდგომებიც განსხვავებულია: სწავლის დაწყებით საფეხურზე მოსწავლის საქმიანობა ძირითადად მოდელის მიხედვით ხდება – რუკაზე უნდა იპოვონ ესა თუ ის გეოგრაფიული ობიექტები, ქვეყნის საზღვრები ანდა სახელმძღვანელოს ფურცლებზე უნდა აღმოაჩინონ ობიექტების ადგილმდებარეობა და ა.შ.
შემდეგ ეტაპზე კი:
- მოსწავლეები მასწავლებლის მიერ სიტყვიერად აღწერილ ობიექტებს იპოვიან რუკაზე;
- ან თავისი სიტყვებით აღწერენ რუკაზე მითითებული ობიექტის ადგილმდებარეობას.
სწავლის ამავე ეტაპზე მოსწავლეები სწავლობენ რუკის გამოყენებას ისტორიული ცოდნის შეძენისთვისაც, ანუ იყენებენ რუკას, როგორც ისტორიულ წყაროს, მაგალითად, შეუძლიათ ლეგენდებსა და გადმოცმებში ნახსენები ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობის განსაზღვრა, მეომარ სახელმწიფოთა საზღვრებისა და ლაშქრობების მიმართულების დაფიქსირება, მოგზაურთა მიმართულებების განსაზღვრა და სხვ. ეს ყველაფერი ხორციელდება მასწავლებლის ხელმძღვანელობით, სახელმძღვანელოში არსებული შეკითხვებისა და დავალებების შესრულების გზით.
ძლიერი მოსწავლეებისათვის არსებობს ინდივიდუალური სავარჯიშოებიც:
- ერთმანეთს შეადარონ ცალკეული ცივილიზაციები (მაგალითად, ეგვიპტე და შუამდინარეთი) და გააკეთონ დასკვნები მათი მსგავსება-განსხვავების შესახებ.
მუშაობის შემდეგ ეტაპზე მოსწავლეები თანდათანობით გაიგებენ, რომ ამა თუ იმ ისტორიულ რუკაზე ასახულია კონკრეტული ქრონოლოგიური პერიოდის რეალობაც. მომდევნო საფეხურზე, საბაზო და საშუალო საფეხურზე, სივრცობრივი აღქმის გასააქტიურებლად მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს კითხვები: „დაადგინე, რომელი დრო (წელი, საუკუნე), პერიოდი და რომელი ტერიტორიებია ასახული რუკაზე?“ და ა.შ.
სწავლის სამივე საფეხურზე ისტორიულ რუკასთან მუშაობის შესაძლო ტიპები და დავალებები:
- რვეულში შეავსეთ ცხრილი, რომელიც შედგენილია შემდეგი რუკის – „საქართველო – VII-VIII საუკუნეებში“ (იხ. სურ.1) საფუძველზე:
| საქართველოს ძირითადი ადმინისტრაციული ერთეულები
VII-VIII სს-ში
|
იმდროინდელი საქართველოს დიდი ქალაქები
|
მნიშვნელოვანი ობიექტები
|
მეზობელი ტომები და გაერთიანებები
|
| — | —- | —- | —- |
- ისტორიულ რუკაზე მუშაობის გაადვილებისათვის ეფექტურია მრავალფეროვანი სავარჯიშოებიც, მაგალითად, ისეთი სავარჯიშოების, როგორიცაა სავარჯიშო „შევეცადოთ უფრო სწრაფად“:
- შეადარეთ ერთმანეთს ორი რუკის შინაარსი (სახელმძღვანელოს რუკა ან სხვ.), მაგალითად, „საქართველო XI ს-ის დამდეგს“ რუკას – „საქართველო XII ს.-ში“. აღწერეთ, რა ცვლილებებია მოხდა საქართველოს რეალობაში ამ ორი რუკის მიხედვით;
- ან – მოცემულ ატლასში იპოვეთ XIII ს.-ის დასაწყისის საქართველოს რუკა, მოხაზეთ ქვეყნის საზღვრები და დამოუკიდებელი მხარეები;
- ამავე რუკაზე დაყრდნობით დაადგინეთ, მონღოლეთისგან დამოუკიდებელი რომელი სამფლობელოები არსებობს ამ დროს;
- იპოვეთ დამოუკიდებელი ერთეულების ცენტრები და სხვ.
- ისტორიულ რუკაზე მუშაობა: „მსოფლიო ისტორიულ ატლასში“ იპოვეთ რუკა – „რუსეთი XVII ს.-ის 40-იან წლებიდან XVIII საუკუნის დამდეგამდე“, ან გამოიყენეთ ინტერნეტსაიტი https://ru.wikipedia.org/wiki/XVII
მოცემული რუკის მიხედვით:
- აღწერეთ რუსეთის ტერიტორია XVIII ს.-ში, რომელ ზღვებზე ჰქონდა გასასვლელი მას ამ დროს?
- რუკის ანალიზის საფუძველზე აღწერეთ რუსეთის ბუნებრივი რესურსები, რომლებიც გავლენას ახდენენ ქვეყნის საზოგადოებრივ განვითარებაზე;
- დაასახელეთ და მოხაზეთ რუკაზე ის ტერიტორიები, რომლებიც XVIII ს.-ში რუსეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში შევიდა;
- იმუშავეთ ისტორიულ რუკასთან, რომელშიც ასახულია რუსეთის მიერ ოკუპირებული საქართველოს მიწები; დაადგინეთ როდის და როგორ გამოეყვნენ ისინი საქართველოს.
- „ვითამაშოთ რუკაზე“: 7-8 კლასში შესაძლებელია კარტოგრაფიული ცოდნის გამდიდრება თამაშის გამოყენებით. მაგალითად, თამაში „შეაგროვე რუკის ნაწილები“ – აგებულია საბავშვო კუბიკების მაგალითზე. თამაშის დროს რომელიმე რუკა „დანაკუწდება“, დაიყოფა ნაწილებად. მას შემდეგ კი, რაც სათანადო ნაწილს იპოვიან, მოსწავლეები მასწავლებლის მითითებით რუკას ხელახლა ააწყობენ. თამაშის მიზანია: მოსწავლეებმა შეძლონ სწრაფად შეკრიბონ რუკის ნაწილები და გაამთლიანონ ის. აღნიშნული თამაში შეიძლება ჩატარდეს ინდივიდუალურად და ჯგუფურად. ასეთი თამაშისთვის ძირითადად დაზიანებული რუკები გამოიყენება, რომელზე დაწებებით პრაქტიკულად ვიღებთ ახალ რუკებს, თანაც მოსწავლეთა ხელით შემქნილს.
- რუკებს შორის გამოიყოფა სქემატური რუკებიც. მათზე მონიშნულია რუკის მხოლოდ ძირითადი ელემენტები, რომლებიც აუცილებელია ამა თუ იმ ისტორიული პროცესის აღსაწერად, მაგალითად, „ხაზართა განსახლებების რუკა“ (VII ს–ის 20-იანი წ.წ.) (იხ. სურ. 1)მოგვითხრობს:
- აღნიშნული პერიოდისთვის ხაზართა მეზობლების შესახებ;
- აღნიშნული დროისთვის ხაზართა ექსპანსიის მიმართულებებზე;
- საქართველოში ლაშქრობის მიმართულებაზე და ა.შ.
ამიტომ ამ საკითხებზე მოსწავლეთა ყურადღების გამახვილებით ვზრდით მათი ცოდნის დონესაც და პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებსაც.
სურ.1.
მოცემული მეთოდები კონკრეტული მიზნების მიღწევაში ეხმარება მოსწავლეებს და ამავე დროს საშუალებას აძლევს მასწავლებელს, შეამოწმოს მოსწავლის სივრცესა და დროში ორიენტირების ხარისხი, ცოდნა და ანალიზის უნარებიც. ამიტომ ისინი, როგორც სასწავლო მასალის ათვისების ხელშემწყობის რესურსი, საგაკვეთილო პროცესში წარმატებით გამოიყენება.
