პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ცნებების სწავლება და სწავლა

ყოველივე  ის,  რაც  სამყაროს  შესახებ ვიცით,  უკავშირდება  ცნებებს  და  მათ  შორის  არსებულ  კავშირებს.  მაგრამ  რა  არის  ცნება?  ცნება  არის  კატეგორია,  რომელიც  გამოიყენება მსგავსი  მოვლენების,  იდეების,  საგნებისა  თუ  ადამიანების  დასაჯგუფებლად. კონკრეტულ  ცნებას,  მაგალითად, “მოსწავლეს“ რომ  ვიყენებთ,  ვგულისხმობთ ადამიანთა  იმ  კატეგორიას,  რომელიც  სწავლობს  – ეს  მათი  საერთო დამახასიათებელი ნიშანია.  ასაკობრივი  განსხვავების  გამო,  ზოგი  შეიძლება იყოს სკოლის მოსწავლე, ზოგი კი – არა. ასევე  განსხვავებული  შეიძლება  იყოს სწავლის  ობიექტი  –  ეს  შეიძლება  იყოს  სპორტის  გარკვეული  სახეობა  ან რაიმე  საგანი.  თუმცა  ყველა  მაინც  ერთ კატეგორიაში – „მოსწავლე”  –  ერთიანდება. უნდა ითქვას, რომ ცნება აბსტრაქციაა, ანუ რეალურ სამყაროში არ არსებობს. ცნება გვეხმარება უზარმაზარი მოცულობის ინფორმაციის სისტემატიზაციასა და მართვაში. მაგალითად, ფერთა გამა 7.5 მილიონ სხვადასხვა ფერს მოიცავს. ფერთა კატეგორიზაცია ჯგუფებად ამ  მრავალფეროვნებასთან “გამკლავების” საშუალებას გვაძლევს.

კვლევის საწყის  ეტაპზე  ფსიქოლოგები  ვარაუდობდნენ,  რომ  არსებობს  ცნებების განმასხვავებელი მახასიათებლები. მაგალითად,  წიგნი  არის  აკინძული გვერდებისაგან  შემდგარი საგანი, თუმცა იმავეს ვერ ვიტყვით  ელექტრონულ წიგნზე.  ცნების  განმსაზღვრელი  მახასიათებლების  თეორიის  მიხედვით ჩვენ  კონკრეტულ  მაგალითებს  მთავარი  აუცილებელი  ატრიბუტების აღნიშვნის  საშუალებით ვცნობთ.

დაახლოებით 1970 წლიდან ცნების ბუნების შესახებ  არსებული  შეხედულება იცვლება.  მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ ცნებას (მაგალითად, ტოლფერდა სამკუთხედი)  კონკრეტული  მახასიათებლები  აქვს,  ამას  ვერ  ვიტყვით  ცნებათა  უმრავლესობაზე,  მაგალითად,  ინგლისური  სიტყვა-ცნება  “party“.  რა  არის  მისი  აღმნიშვნელი  ატრიბუტები?  ცხადია, პირველ  რიგში გვახსენდება  ქართული  სიტყვა  “წვეულება”,  მაგრამ  მისი  შინაარსი შეიცვლება,  თუ  ამ  სიტყვას  გამოვიყენებთ  პოლიტიკური    მოვლენის ან  სასამართლო  საქმის  მხარეთა  მიმართ.  კიდევ  ერთი  მაგალითი:  ცნება “ფრინველი”.  ფრინველები  ცხოველთა  სამყაროს სახეობაა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია  ფრენა.  მაგრამ  თუ  ამ  მახასიათებელს  დავეყრდნობით, გამოვა,  რომ  სირაქლემა  ან  პინგვინი  ფრინველია?  რა  შეიძლება  ვთქვათ თუნდაც  ღამურაზე?

პროტოტიპი და ნიმუში. მაშ,  როგორ  ვსწავლობთ  ცნებებს?  არსებობს  აზრი,  რომ  გონებაში  გვაქვს  ცნებების პროტოტიპი.  ანუ  გამოსახულება,  რომელიც  მოიცავს  თითოეული ცნების არსს. პროტოტიპი ამა თუ  იმ  კატეგორიის  საუკეთესო  წარმომადგენელია. მაგალითად, ჩრდილოეთ ამერიკაში მცხოვრებისათვის “ფრინველის” ცნების  საუკეთესო  წარმომადგენელი  შეიძლება იყოს შაშვი. ამ კატეგორიის სხვა წარმომადგენელი შეიძლება იყოს  ამ  პროტოტიპის მსგავსი  (ვთქვათ,  ბეღურა)  ანდა, ერთი მხრივ – მსგავსი, მეორე მხრივ კი – სრულიად  განსხვავებული  (მაგალითად,  ქათამი,  სირაქლემა).  ამ  კატეგორიის ჩამონათვალში  შეიძლება  იყოს  ისეთი  წარმომადგენელიც,  რომლის  შესახებაც გაგვიჭირდება  იმის  თქმა,  ეკუთვნის  თუ  არა  ის  ამ  პროტოტიპს.  მაგალითად, ტელეფონი “ავეჯია”?  ლიფტი “სატრანსპორტო  საშუალებაა”?  ზეთისხილი “ხილია?”  თავსდება  ამა  თუ  იმ  კატეგორიაში  ესა  თუ  ის  საგანი  თუ  არა, დამოკიდებულია  თავსებადობის  ხარისხზე.  მარტივად  რომ  ვთქვათ,  რომელიმე საგანი თუ მოვლენა ან, თუნდაც, იდეა უფრო კარგად ასახავს ცნებას, ვიდრე მეორე.

არსებობს  კიდევ  ერთი  შეხედულება  იმის  შესახებ,  თუ  როგორ  ვსწავლობთ ცნებებს:  გამოვყოფთ კატეგორიის წევრს ნიმუშის მიხედვით. აქტუალურ მეხსიერებაში გვაქვს  ეგზემპლარი/ნიმუში  (ვთქვათ,  კონკრეტული ფრინველი, ავეჯი და ა.შ.), რომელსაც  ვადარებთ საგანს და ამ გზით ვადგენთ მის შესაბამისობას ამა თუ იმ კატეგორიასთან. მაგალითად, პარკში ვხედავ რკინისა და ქვისაგან დამზადებულ უცნაურ სკამს, რომელიც შეიძლება შევადარო საკუთარ მისაღებ ოთახში მდგარ სავარძელს და ამის საფუძველზე დავასკვნა, შეიძლება ამ  უცნაურ  სკამზე  კომფორტულად  დაჯდომა,  თუ  ის  უფრო  “ქანდაკებაა”, ვიდრე დასაჯდომად განკუთვნილი საგანი.

პროტოტიპი,  სავარაუდოდ,  აიგება  სხვადასხვა  სახეობის/მოდელისაგან მიღებული  გამოცდილების  საფუძველზე.  ეს  ბუნებრივად  ხდება,  ვინაიდან  სხვადასხვა შთაბეჭდილება თანდათან ილექება და დროთა განმავლობაში ქმნის ტიპობრივი სავარძლის  პროტოტიპს,  ანუ  ყველა  იმ  სავარძლისა,  რომელზეც ოდესმე  ვმჯდარვართ.

ცნებები და სქემები.  პროტოტიპისა  და  სახეობის  გარდა,  ცნების  დადგენისას მივმართავთ  აგრეთვე  საკუთარ  სქემატურ  ცოდნას,  პირდაპირ  დაკავშირებულს ცნებასთან.  საიდან  ვიცით,  რომ  ფალსიფიცირებული  ფული  არ  არის “ნამდვილი” ფული,  ის  ხომ  სავსებით  აკმაყოფილებს  ჩვენთვის  ნაცნობი “ფულის” პროტოტიპსა  თუ  მოდელს/ნიმუშს?  ამ დასკვნამდე მივდივართ ამ ფულის ისტორიის საფუძველზე: ეს ფული არაკეთილსინდისიერმა ადამიანებმა დაბეჭდეს. აქედან  გამომდინარე,  ფულის  ცნება  უკავშირდება  დანაშაულს, სიყალბეს,  სახელმწიფო  ხაზინას  და  ა.შ.

იაკობ  ფელდმანის მიერ  შეთავაზებული  საბოლოო ასპექტი  ცნების  შესწავლისას  არის  სიმარტივის პრინციპი. ფელდმანის აზრით, ადამიანი ნიმუშის შესახებ უმარტივეს  კატეგორიას,  ანუ  წესს  აყალიბებს,  რომელსაც  ყველა  დანარჩენ  სახეობაზე ავრცელებს.  ზოგჯერ მარტივი წესის დადგენა ძალიან ადვილია (მაგალითად, სამკუთხედთან  დაკავშირებით), თუმცა  ზოგჯერ  დიდ  სირთულეს  იწვევს  (ვთქვათ,  ხილის  შემთხვევაში).  მაგრამ ადამიანი ყველა სახეობის ერთ ცნებაში გასაერთიანებლად მარტივ ჰიპოთეზებს ეძებს. ფელდმანის აზრით, სიმარტივის პრინციპი კოგნიტური  ფსიქოლოგიის  ერთ-ერთი  უძველესი  იდეაა: “ორგანიზმი ცდილობს  ჩასწვდეს  გარემოს  ინფორმაციის  ნაკადის  მარტივ,  უფრო  გასაგებ, ლოგიკური  თანმიმდევრობის  მქონე,  უფრო  გამოსადეგ  ფორმაზე  დაყვანის გზით”.

სწავლის  პროცესში  მნიშვნელოვანია  როგორც  პროტოტიპი,  ისე  განმსაზღვრელი მახასიათებლები/ატრიბუტები. რეალურ სამყაროში არსებული პროტოტიპებისა და  სახეობების  მაგალითზე  ბავშვები  სწავლობენ  მოზრდილთა მიერ  მიწოდებულ  უამრავ  ცნებას,  მაგრამ  თუ  სახეობა  ბუნდოვანია (ზეთისხილი  ნაყოფია?),  გადაწყვეტილების  მისაღებად  უნდა  მიმართო განმსაზღვრელ მახასიათებლებს. ზეთისხილი არის საკვები, რომელსაც ნაყოფის  შიგნით  აქვს  მარცვალი  საჭმელ  ნაწილში,  რაც  დამახასიათებელია  ნაყოფისათვის.  ამრიგად,  ზეთისხილი  უეჭველად  ნაყოფია,  მიუხედავად  იმისა, რომ  ის  არ  არის  ნაყოფის  პროტოტიპის  მსგავსი.

ცნების  სწავლის  მსგავსად,  ცნებების  სწავლებაც  მოიცავს  როგორც განმსაზღვრელ  მახასიათებლებს,  ისე  პროტოტიპებს.  ცნებების  სწავლების ერთ-ერთ  მიდგომას  ეწოდება  “ცნების  დაუფლება”.  ეს  გზა  ეხმარება  მოსწავლეს კონკრეტული  ცნების  შესახებ  აზრის  აგებაში  და  იმ  პრაქტიკული  აზროვნების უნარ-ჩვევების გავარჯიშებაში, როგორიცაა ჰიპოთეზის შემოწმება.

ცნებების  სწავლებისას  კარგი  იქნება,  თუ  ვიხელმძღვანელებთ  კარგად ცნობილი    ჭეშმარიტებით – “ასჯერ გაგონილს  ერთხელ  ნანახი  სჯობს”.  უმცროსი ასაკის მოსწავლეებთან ცნების გაცნობა ილუსტრაციების საშუალებით აადვილებს სწავლის  პროცესს.  ამასთანავე,  ისტორიიდან,  ბუნებისმეტყველებიდან, მათემატიკიდან რთული ცნებების თვალსაჩინოდ წარმოდგენა დიაგრამებისა თუ  გრაფიკების სახით სასურველია ყველა ასაკის  მოსწავლეებთან. მაგალითად,  ანდერსონისა  და  სმიტის  კვლევაში სინათლის  თვისებების  შესახებ  ტექსტის  წაკითხვისას  მოსწავლეთა  მხოლოდ 20%-მა  შესძლო  იმის  გაგება,  თუ  როგორ  ვხედავთ  საგნებს  არეკლილი  სინათლის მეშვეობით. მაგრამ ილუსტრაციის ანალიზის შედეგად, ცნების არსი მოსწავლეთა 80%-მა გაიგო.

გაკვეთილის სტრუქტურა. ცნების  სწავლებისას  გაკვეთილი  უნდა დავიწყოთ  პროტოტიპების, ანუ საუკეთესო მაგალითების, წარმოდგენით, რათა დავეხმაროთ  მოსწავლეებს  კატეგორიის  შესახებ  წარმოდგენის შექმნაში.  გაკვეთილზე  ცნება  „ნაყოფის“  წარმოდგენის  შემთხვევაში  მასწავლებელმა გაკვეთილი უნდა დაიწყოს ნაყოფის  კლასიკური  მაგალითის – „ვაშლის” –წარმოდგენით.  შემდეგ  უნდა გადავიდეს  ისეთ  ნაკლებად  ტიპობრივ  მაგალითებზე, როგორიცაა  პომიდორი  და  გოგრა.  ამ  მაგალითების  წყალობით  მოსწავლეებს შეექმნებათ  წარმოდგენა  კატეგორიის  მრავალფეროვნების  შესახებ. გარდა  ამისა,  კატეგორიის შიგნით მრავალფეროვანი  მაგალითების მეშვეობით  (იგულისხმება  ინფორმაციის  მიწოდება  იმის  შესახებ,  რომ  ნაყოფს შეიძლება  ჰქონდეს  ერთი  ან  ბევრი  თესლი,  ის  შეიძლება  იყოს  ან  არ  იყოს  ტკბილი, ჰქონდეს  სხვადასხვა  შეფერილობა  და  ა.შ.)  მათთვის  ნათელი ხდება, რომ არსებობს რელევანტური მახასიათებელი  ნიშნები.

როცა  დარწმუნდებით,  რომ  მოსწავლეებმა  გაიგეს  ცნების  არსი,  კარგი იქნება,  თუ  ჰკითხავთ, დააკვირდნენ თუ არა ისინი თავიანთი ჰიპოთეზის ჩამოყალიბებისა და  შემოწმების  პროცესს.  ანალიზი  ეხმარება  მოსწავლეებს განმაზოგადებელი  კოგნიტური  უნარ-ჩვევების  განვითარებაში:  ისინი  რწმუნდებიან, რომ  ადამიანი  პრობლემის  გადაჭრისას  სხვადასხვა  გზას  მიმართავს.

ცნებათა დაკავშირება და გავრცობა.  ცნების  არსის  წვდომის  შემდეგ  საჭიროა ამ  ცნების  გამოყენებაზე  გადასვლა,  რაც  მიიღწევა  ამ  ცნების  მაგალითების სხვადასხვა  კონტექსტში  გამოყენებით:  პრობლემების  გადაჭრის,  წერის, კითხვის,  დისკუსიის  თუ  სხვა  ნებისმიერი  აქტივობის  პროცესში.  ამ  გზით ხდება  ცნების  დაკავშირება  მოსწავლის  სქემატური  ცოდნის  სისტემასთან. ერთი  მიდგომა, რომელიც ზოგიერთ სახელმძღვანელოში  გვხვდება,  ცნობილია  “ცნების  რუკის” სახელწოდებით.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი