ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად გვიწევს რაღაცის გაზიარება ან გაყოფა. მაგალითად, შეიძლება მოგვიწიოს ტორტის, ნამცხვრის, პიცის ან სხვა საკვების გაყოფა მეგობრებთან ან ოჯახის წევრებთან. როგორ გაიგებთ, რამდენი ნაჭერი/ ნაწილი მოუწევს თითოეულს? ამ კითხვისათვის პასუხის გასაცემად, წილადები და წილადების შეკვეცის უნარი გვეხმარება. წილადების შეკვეცა მნიშვნელოვანია ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში.

რა არის წილადის შეკვეცა? წილადის შეკვეცა ნიშნავს, რომ ვიპოვოთ წილადის ტოლი წილადი, მაგრამ უფრო მცირე მრიცხველითა და მნიშვნელით. სხვა სიტყვებით, ვამცირებთ წილადის მრიცხველს და მნიშვნელს წილადის „უმარტივეს სახემდე“, უკვეც წილადამდე დაყვანით, ისე, რომ მისი  მნიშვნელობა არ შეიცვალოს.

გიზიარებთ რამდენიმე პრაქტიკულ აქტივობას, რომელიც გამოვიყენე მე-6 კლასში საკითხის, წილადების შეკვეცის შესწავლისას. მოსწავლეების აქტიური ჩართულობა მაძლევს შესაძლებლობას თამამად ვთქვა, რომ ეს აქტივობები ეფექტული, სახალისო და საინტერესო აღმოჩნდა მათთვის, შესაბამისად  საკითხის გაგების ხარისხიც გაიზარდა.

წილადების გამოყენება პიცის დაყოფის ამოცანაში

“I see my death before me, and I know there is no escape. I will be murdered, and yet no one will listen to my warnings.” /Aeschylus/

„მკლავენ, მაგრამ მიშლიან, ვუსმინო საკუთარ ხმას,
ჩემს ტანჯვას წინასწარ ვხედავ, მაგრამ ვერ გავექცევი“ —  ეს კასანდრას ხმაა, ესქილეს „აგამემნონიდან“, ხმა, რომელიც პირად თუ საზოგადოებრივ კონტექსტში ხაზს უსვამს ქალთა ტანჯვას, რაც ხშირად სულისძემძვრელ შედეგებამდე მიდის.   იფიგენია? მისი მსხვერპლშეწირვა და კოცონზე დაწვა ხომ მამამ მოიწადინა, ოღონდ კი განრისხებულ არტემისს ბერძენთა ლაშქრისთვის ტროასკენ გამგზავრების ნება მიეცა?  და როგორ ატყუებს მეფე თავის ასულს სახელოვან აქილევსზე დაქორწინების საბაბით, შემდეგ კი  საქორწინო ზეიმის ნაცვლად აქაველებს მისთვის სამსხვერპლო კოცონს ამზადებინებს?

ძველი თუ ახალი ლიტერატურიდან შეიძლება დაძებნა სხვა არაერთი მაგალითისა, რომელიც ამტკიცებს, რომ  ეს მოვლენა არახალია, ძველია და რომ ჯერ კიდევ ბერძნული ტრაგედიები ხშირად ასახავენ ქალებზე ფიზიკურსა თუ მორალურ ძალადობას, რაც იმდროინდელი საზოგადოებრივი და კულტურული რეალობის ანარეკლად შეიძლება მოიაზრებოდეს.

ზოგადადაც ცნობილია, ქალთა მიმართ ძალადობა მასშტაბური და კომპლექსური პრობლემაა არამხოლოდ საქართველოში. ბოლო წლებში  უფრო  და უფრო დიდი ყურადღება ექცევა მასთან ბრძოლას, მუშავდება საკანონმდებლო  აქტები, რატიფიცირდება კონვენციები, როგორებიცაა: საქართველოს კანონი „ოჯახში ძალადობის აღკვეთის,  ოჯახში ძალადობის მსხვერპლთა დაცვისა და დახმარების შესახებ“, „ევროპის საბჭოს კონვენცია ქალთა წინააღმდეგ ძალადობის, ოჯახში ძალადობის აღკვეთისა და პრევენციის შესახებ“ (სტამბოლის კონვენცია), კანონი „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“, გაეროს კონვენცია „ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“ და სხვა.

არსებობს ძალადობის ბევრი განმარტება. სამოქალაქო ენციკლოპედიის მიხედვით,  ძალადობაა ყოველგვარი ქმედება ან სიტყვა, რომელსაც შეუძლია ადამიანი შეურაცხჰყოს, ზიანი მოუტანოს მას ან შეულახოს კანონით მინიჭებელი ულებები. ძალადობის დროს ითრგუნება ადამიანის ნება, შელახულია მისი ხელშეუხებლობა, ღირსება, და თავისუფლება. ესენი კი ადამიანის განუყოფელი უფლებებია.  შეიძლება ძალადობდეს ერთი ადამიანი, ადამიანთა ჯგუფი ან მთელი საზოგადოება. მათი ძალადობრივი ქცევა შეიძლება ეხებოდეს მეორე ადამიანს ან სხვა ჯგუფს. ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით, ყოველგვარი ძალადობა დაუშვებელია. მას კრძალავს და სჯის კანონი (Civil ენციკლოპედიური ლექსიკონი, 2014).

მსოფლიო ჯანმრთელობის ორგანიზაციის (World Health Organization) მიერ ძალადობა განიმარტება, როგორც ფიზიკური ძალის ან ძალაუფლების გამოყენება ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის წინააღმდეგ, რომელსაც შედეგად მოსდევს ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური ზიანი, გარდაცვალება, განვითარების შეფერხება ან საერთო რესურსებისადმი ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა. ძალადობა შესაძლოა იყოს ინტერპერსონალური, საკუთარი თავის მიმართ ჩადენილი (სუიციდი და სხვა სახის თვითდესტრუქციული ქცევა) ან კოლექტიური (ომი).[1]

არსებობს ძალადობის შემდეგი ფორმები: ფიზიკური, ფსიქოლოგიური, სექსუალური, ეკონომიკური,  იძულება და უგულებელყოფა. თითოეული მათგანი მოძალადის მიერ მსხვერპლზე ზემოქმედების მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია.

„ფიზიკური ძალადობა  —  ცემა, წამება, ჯანმრთელობის დაზიანება, თავისუფლების უკანონო აღკვეთა ან სხვა ისეთი მოქმედებაა, რომელიც იწვევს ფიზიკურ ტკივილს ან ტანჯვას; ჯანმრთელობის მდგომარეობასთან დაკავშირებული მოთხოვნების დაუკმაყოფილებლობა, რაც იწვევს ოჯახის წევრის ჯანმრთელობის დაზიანებს ან სიკვდილს;

ფსიქოლოგიური ძალადობა  —  შეურაცხყოფა, შანტაჟი, დამცირება, მუქარა ან სხვა ისეთი მოქმედება, რომელიც იწვევს ადამიანის პატივის და ღირსების შელახვას;

სექსუალური ძალადობა —  სექსუალური კავშირი ძალადობით, ძალადობის მუქარით ან მსხვერპლის უმწეობის გამოყენებით; სქესობრივი კავშირი ან სექსუალური ხასიათის სხვაგვარი მოქმედება ან გარყვნილი ქმედება არასრულწლოვნის მიმართ;

ეკონომიკური ძალადობა — ქმედება, რომელიც იწვევს საკვებით, საცხოვრებლით და ნორმალური განვითარების სხვა პირობებით უზრუნველყოფის, საკუთრების და შრომის უფლებების განხორციელების, აგრეთვე თანასაკუთრებაში არსებული ქონებით სარგებლობისა და კუთვნილი წილის განკარგვის უფლების შეზღუდვას;

იძულება — ადამინის ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური იძულება, შაესრულოს ან არ შეასრულოს მოქმედება, რომლის განხორციელება ან რომლისგან თავის შეკავება მისი უფლებაა ანდა საკუთარ თავზე განიცადოს თავისი ნება-სურვილის საწინააღმდეგო ზემოქმედება;

უგულებელყოფა  — მშობლის ან/და კანონიერი წარმომადგენლის მიერ ბავშვის ფიზიკური, ფსიქოლოგიური საჭიროებების დაუკმაყოფილებლობა, საბაზისო განათლების უფლების შეზღუდვა, საფრთხისაგან დაუცველობა, დაბადების რეგისტრაციის, სამედიცინო და სხვა მომსახურებით სარგებლობისათვის აუცილებელი მოქმედებების განუხორციელებლობა მაშინ, როდესაც მშობელს ან/და კანონიერ წარმომადგენელს აქვს სათანადო ინფორმაცია, შესაძლებლობა და ხელიც მიუწვდება შესაბამის მომსახურებაზე.“ (საქართველოს პარლამენტი, 2006)

ცნობილია, რომ მთელ მსოფლიოში, ოჯახში ძალადობის მსხვერპლნი უმეტესად ქალები არიან და ქალები, როგორც წესი, განიცდიან ძალადობის უფრო მძიმე ფორმებს. ქალთა და გოგონების მიმართ ძალადობა ადამიანის უფლებების დარღვევაა. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის (WHO) შეფასებით, ყოველი მესამე ქალიდან ერთი ექვემდებარება ოჯახურ ძალადობას ცხოვრების გარკვეულ ეტაპზე. ზოგიერთ ქვეყანაში, ოჯახში ძალადობა შეიძლება ჩაითვალოს გამართლებულად ან კანონიერად დაშვებულად, განსაკუთრებით ქალის მხრიდან ფაქტობრივი ან საეჭვო ღალატის შემთხვევაში. კვლევამ დაადგინა, რომ არსებობს პირდაპირი და მნიშვნელოვანი კავშირი ქვეყანაში გენდერული უთანასწორობის დონესა და ოჯახში ძალადობის მაჩვენებლებს შორის, ნაკლები გენდერული თანასწორობის მქონე ქვეყნები განიცდიან ოჯახში ძალადობის უფრო მაღალ მაჩვენებლებს. (WHO, 2024)

ოჯახური  ხშირად ძალადობენ მაშინ, როდესაც მოძალადე თვლის, რომ მას ამის უფლება აქვს, ან რომ ეს მისაღებია, გამართლებული ან ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ამის შესახებსაუხს მოსთხოვენ. ამან შეიძლება გამოიწვიოს ძალადობის თაობათაშორისი ციკლი ბავშვებსა და ოჯახის სხვა წევრებში, რომლებსაც შეუძლიათ იგრძნონ, რომ ასეთი ძალადობა მისაღებია. ბევრი ადამიანი არ ცნობს თავს მოძალადედ ან მსხვერპლად, რადგან მათ შეუძლიათ თავიანთი გამოცდილება განიხილონ, როგორც ოჯახური კონფლიქტები, რომლებიც უკონტროლოა. ოჯახური ძალადობის ინფორმირებულობა, აღქმა, განმარტება და დოკუმენტაცია ყველა ქვეყანაში მნიშვნელოვნად განსხვავებულია. გარდა ამისა, ოჯახში ძალადობა ხშირია იძულებითი ან ბავშვთა ქორწინების კონტექსტში. (ადამიანის უფლებათა დაცვის სამდივნო, 2016). ბავშვთა ქორწინება, როგორც წესი, არის დასასრული გოგოს განათლების, მოწოდების და ცხოვრებისეული არჩევანის გაკეთების უფლებისა. კვლევები ადასტურებს, რომ გოგონები, რომლებიც ბავშვობაში ქორწინდებიან, ინტიმური პარტნიორის მხრიდან უფრო მეტი ძალადობის რისკის ქვეშ არიან, ვიდრე იმავე ასაკის გოგონები, რომლებიც მოგვიანებით ქორწინდებიან (UN Women, 2021).

ლენორ ე. უოკერმა წარმოადგინა ძალადობის ციკლის მოდელი, რომელიც შედგება ოთხი ფაზისგან. უპირველეს ყოვლისა, ძალადობაა, როდესაც დაძაბულობა იზრდება, სანამ არ მოხდება ოჯახური ძალადობის ინციდენტი. შერიგების ეტაპზე მოძალადე შეიძლება იყოს კეთილი და მოსიყვარულე და შემდეგ დადგება სიმშვიდის პერიოდი. როდესაც სიტუაცია მშვიდია, ძალადობის ქვეშ მყოფი ადამიანი შეიძლება იმედოვნებდეს, რომ სიტუაცია შეიცვლება. შემდეგ იწყება დაძაბულობა და ციკლი ისევ იწყება. ბავშვები, რომლებიც იზრდებიან ოჯახებში, რომლებშიც ძალადობაა, შეიძლება განიცადონ ქცევითი და ემოციური დარღვევები. ეს ასევე შეიძლება ასოცირებული იყოს ძალადობის ჩადენასთან შემდგომ ცხოვრებაში. ინტიმური პარტნიორისა და სექსუალური ძალადობის სოციალური და ეკონომიკური ხარჯები კი უზარმაზარია და აქვს ტალღოვანი ეფექტი მთელ საზოგადოებაში. ქალები შეიძლება განიცდიან იზოლაციას, შრომის უუნარობას, ხელფასების დაკარგვას, რეგულარულ საქმიანობაში მონაწილეობის ნაკლებობას და საკუთარ თავსა და შვილებზე ზრუნვის შეზღუდულ უნარს. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ გამოქვეყნებული შეფასებები მიუთითებს, რომ გლობალურად ქალთა 3-დან 1 (30%) მთელს მსოფლიოში განიცდიდა ფიზიკურ და/ან სექსუალურ ძალადობას ინტიმური პარტნიორის ან არაპარტნიორის სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი (WHO, 2024).  ამ ძალადობის უმეტესი ნაწილი ინტიმური პარტნიორის ძალადობაა. მსოფლიო მასშტაბით, 15-49 წლის ქალების თითქმის მესამედი (27%), რომლებიც ურთიერთობაში იმყოფებოდნენ, აღნიშნავენ, რომ ისინი განიცდიდნენ რაიმე სახის ფიზიკურ და/ან სექსუალურ ძალადობას ინტიმური პარტნიორის მიერ (WHO, 2024). ძალადობამ შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს ქალების ფიზიკურ, გონებრივ, სექსუალურ და რეპროდუქციულ ჯანმრთელობაზე და შესაძლოა გაზარდოს აივ ინფექციის რისკი ზოგიერთ გარემოში. თუმცა ქალთა მიმართ ძალადობის პრევენცია შესაძლებელია. ჯანდაცვის სექტორს აქვს მნიშვნელოვანი როლი ძალადობის ქვეშ მყოფი ქალების ყოვლისმომცველი ჯანდაცვის უზრუნველსაყოფად და როგორც შესვლის პუნქტი ქალების სხვა დამხმარე სერვისებზე გადასაყვანად, რომლებიც მათ შეიძლება დასჭირდეთ  (WHO, 2024)[2].

ძვირფასო მკითხველო, თუკი გაქვს ფუფუნება, რომ მოზარდ-ახალგაზრდობას ასწავლო, ამ კვირეულთან დაკავშირებით მაინც დაგეგმე აქტივობა,

• დაიწყე ენობრივი ძალადობის ფორმებით, რადგან ენის ფარდობითობის თეორიის თანახმად, ენა განსაზრვრავს და აყალიბებს ადამიანების აზროვნების და, სესაბამისა, მოქმედების ტიპს.
• მოიპოვე, შეკრიბე, აღწერე და დაახარისხე ქალების მიმართ გინების გამოხატვები
• დაიხმარე ლიტერატურა, Chart GPT, პროფესიონალი ფსიქოლოგები და ნუ მოგერიდება, ღიად ისაუბრე მოზარდებთან გინების ფსიქოლოგიური წანამძღვრების შესახებ.
• და ერთად, თუნდაც საჯარო სივრცეებში დაგმეთ ქართულ ენაში ასე სულისშემძვრელად გავრცელებული გინების ფაქტები.
• მოწაფეებს მოაკვლევინე, შემდეგ კი მიმოიხილე ძალადობის შემთხვევები.

სულ ბოლოს კი განსაჯე, გაითამაშე,  შეაფასე,  რათა მართებულად იფიქრონ და სამართლიანი აზრი ჩამოუყალიბდეთ თითოეულ ფაქტთან დაკავშირებით.

ეს ყველაფერი ახლა ჰაერივით გვჭირდება!

[1] გუნია, ა. (2011). ლექსიკონი–ცნობარი სოციალურ მეცნიერებებში. http://dictionary.css.ge/content/violence

[2] გიორგი კვირიკაშვილი, ოჯახში ძალადობის თანამედროვე სტატისტიკური ტენდენციები საქართველოში, სამაგისტრო ნაშრომი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2024.

„ვუყურებდი მხიარულ, მზიან ყვავილს და არა მჯეროდა, რომ მარიტა აღარ ამშვენებს დედამიწას! არც ის მეჯერებოდა, რომ ამ მტვერსა და ნაგავში ასეთი ბრწყინვალე ყვავილიანი ხე ამოსულიყო თავისით!“

/გიორგი ლეონიძე/

იმიტომ, რომ ქალია — ეს სიტყვები მე არ მეკუთვნის, ქალთა მიმართ გამოვლენილი ძალადობის ამსახველი არაერთი ფაქტით დგინდება, რომ  გენდერის ნიშნით, დისკრიმინაციის მოტივით, მამაკაცის უპირატესი მდგომარეობის წარმოჩენის სურვილით, რადგან თვლიან, რომ ქალებს არ აქვთ ურთიერთობის ცალმხრივად უარყოფის უფლება, ამიტომ უსიტყვოდ უნდა შეასრულონ ნათქვამი და შეათანხმონ  თითოეული ნაბიჯი, ქალებს მიიჩნევენ პირად საკუთრებად,  იმიტომ, რომ ქალები არიან, სისტემატურად ამცირებენ, აკონტროლებენ, ფსიქოლოგიურად და ფიზიკურად ძალადობენ მათზე, ტანჯავენ, აუპატიურებენ, სცემენ და დაუნდობლად კლავენ კიდეც… ჩვენდა სამწუხაროდ, არცთუ  იშვიათად.

25 ნოემბერი ქალთა მიმართ ძალადობის აღმოფხვრის საერთაშორისო დღეა, თუმცა ამ დღემდეცა და ამ დღის შემდეგაც ყველას გვმართებს დაფიქრება, რა იწვევს ჩვენში ამდენ ძალადობას ან როგორ შეიძლება ამ საშინელებისაგან თავდაცვა და გამოჯანმრთელება.

„ქალთა მიმართ განხორციელებული ნებისმიერი სახის ძალადობა მიუღებელია. შემაძრწუნებელია მკვლელობის ყველა შემთხვევა, მაგრამ როდესაც ქალს კლავენ, იმიტომ რომ ქალია, ეს საზოგადოების პრობლემაა.

სახელმწიფოს აქტიურ ჩართულობასთან ერთად გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება განათლებას, კულტურას და საზოგადოებრივ კონსოლიდაციას.

აუცილებელია, საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება. ძალადობის პრევენციისათვის მნიშვნელოვანია სახელმწიფო, საზოგადოებრივი და მათ შორის, რელიგიური ორგანიზაციების ერთობლივი მუშაობა და ძალისხმევა“ – აცხადებს საქართველოს პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი[1]. იგივე გზავნილები ჟღერს სახალხო დამცველის ყოველწლიურ მიმართვებსა თუ დასკვნებში.

თუკი მასწავლებელი ხარ, მოიფიქრე, როგორ აქტივობას დაგეგმავ ერთი კონკრეტული შემთხვევის განსახილველად საკლასო ოთახსა თუ აუდიტორიაში. განსახილველი შემთხვა უამრავია: რეალური ფაქტებით დაწყებული, ბერძნული ტრაგედიებით დამთავრებული.  ამწამს Chart GPT-ს დავეკითხე, რომელია ამჟამად საქართველოში ყველაზე გახმაურებული ქალებზე ძალადობის შემთხვევა-მეთქი, მან უცებ სამი გვერდი მოიძია და მიპასუხა, რომ ამჟამად საქართველოში ქალთა მიმართ ძალადობის პრობლემები კვლავ მწვავე საკითხია. ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი შემთხვევა ეხება ფემიციდს, რომლის დროსაც ყოფილი პარტნიორები ან ახლობლები ქალებზე ძალადობენ, რაც ხშირად სახელმწიფო ინსტიტუტების არასაკმარისი რეაგირების გამო ხდება. მაგალითად, მსგავსი შემთხვევა 2022 წელს თბილისში მოხდა, როდესაც ყოფილმა მეუღლემ ქალი საჯარო სივრცეში დაჭრა მისი არასრულწლოვანი შვილის თანდასწრებით, რამაც საზოგადოების მძაფრი რეაქცია გამოიწვია. ასეთი შემთხვევები ხშირად გამოწვეულია ქალთა მიმართ ძალადობის პრევენციის მექანიზმების არასრულყოფილებით, მათ შორის, პოლიციის და სასამართლოს მხრიდან არასათანადო რეაგირებითო. არასამთავრობო ორგანიზაციები მუდმივად მუშაობენ ამ საკითხების გამოსწორებაზე და ცდილობენ ფემიციდის შემთხვევებზე ინფორმაციის გავრცელებასა და შესაბამისი ზომების გატარებას​ო და საკითხის დაკონკრეტებაც შემომთავაზა.

თეორიულ ნაწილში ვეთანხმები, თუმცა რაც შეეხება ფაქტს, ფემიციდის ბევრად უფრო ახალი და შემზარავი ფაქტები გაგვაჩნია. მაგალითად, ამგვარი: ნიკოლოზ ლაჩაშვილმა ყოფილი ცოლი 4 ივნისს, მანქანით წაიყვანა კუკიის სასაფლაოს მიმართულებით და იქ მოკლა. შემდეგ კი კვალის დაფარვის მიზნით გვამი ავტომანქანის საბარგულში მოათავსა, სხვა ტერიტორიაზე გადაიტანა და ხევში გადააგდო. პროკურორის თქმით, მანქანაში ჯდომის დროს, მსხვერპლს ყელზე შემოახვია თოკი, მოუჭირა და გაგუდა. ამის შემდეგ, მსხვერპლი კვლავ მანქანაში ჰყავს, მოდის კუკიადან, მიდის სახლთან, ეზოსთან, მანქანაში ჰყავს გვამი. შემდეგ სხვა მანქანაში ათავსებს გვამს და აგდებს თბილისის შემოვლითი გზის მეცამეტე კილომეტრზე, ხევში. ეს არის მტკიცებულებათა განადგურების კლასიკური მაგალითი. პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების კლასიკური მაგალითი“,  — აი, ასე აღწერს ბრალდებულის მიერ ჩადენილ სავარაუდო დანაშაულს პროკურორი გია შაიშმელაშვილი 7 ივნისს, სასამართლოს დარბაზში. მის სიტყვას მდუმარედ ისმენდა ბრალდებული. დრო და დრო, ცრემლსაც იწმენდდა (ამონარიდი სქოლიოში მითითებული სტატიიდან)[2].

განიხილეთ აღნიშნული სტატია. ერთმანეთს შეადარეთ ორი მარიტას ბედი და იმსჯელეთ. მისწერეთ ღია წერილები დამნაშავეს, სამართალდამცავებს,  დაზარალებულის შვილს, ახლობლებს, ვინ იცის, მათ როგორ სჭირდებათ საზოგადოების მხარდაჭერა! მოიწვიეთ ისინი თქვენს საგანმანათლებლო სივრცეებში და ერთად ისაუბრეთ პრობლემებზე, რომლებმაც მსგავსი დანაშაულები შეიძლება გამოიწვიოს.

[1] რომელიც, ჩვენდა სამარცხვინოდ, თავადაც არაერთხელ გამხდარა ენობრივი თუ ფსიქოლოგიური ძალადობის, საჯარო დამცირებისა და შეურაცხყოფის საგანი.

[2]https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%A3%E1%83%A5%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%9D%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%92%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%AE%E1%83%9D%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90-15-%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%90-%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%90-27-%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%9A%E1%83%90-%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%99%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90/32449201.html

(ოტია იოსელიანის “მეწისქვილის ქალიშვილის” მიხედვით) 

ანბანური ჭეშმარიტებაა – პროზაული მხატვრული ტექსტი რომ კლასიკის კუთვნილება გახდეს, ის რამდენიმე კრიტერიუმს უნდა აკმაყოფილებდეს: 1. გადმოსცემდეს უკვდავ იდეას, 2. ძერწავდეს შთამბეჭდავ მხატვრულ სახეებს, 3. თხრობის მანერა და მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხები უნდა იყოს ორიგინალური და ოსტატური.

ავტორი განსაკუთრებით ფასობს, თუკი ორიგინალური ხელწერა აქვს, საკუთარ განუმეორებელ სტილს ქმნის. ოტია იოსელიანი ასეთი გამორჩეული ავტორია. მისი პროზის მახასიათებელია ფსიქოლოგიზმის ხერხი, ინტროსპექცია პერსონაჟის სულიერ სამყაროში, მოსწრებული დიალოგები და პოლილოგები, ენამახვილური მეტყველება, მოულოდნელობის ეფექტები.

ზოგადად ეპიკურ ტექსტებში ყველაზე გავრცელებული ხერხია პირველ ან მესამე პირში თხრობა. უფრო ხშირია მესამე პირში ამბის გადმოცემა, რადგან მთავარი გმირი მთხრობელად ანუ პირველ პირში გადმოცემული ამბები და მონოლოგები განსაკუთრებულ სიფაქიზესა და გულწრფელობას ითხოვს, ვერ იტანს მისხალ სიყალბეს.

ოტია იოსელიანის მოთხრობა “მეწისქვილის ქალიშვილი” თხრობის მანერის მიხედვით ნამდვილი აღმოჩენა და მწერლის საოცარი მიგნებაა. თხრობა მიმდინარეობს მეორე პირში. მსგავსი რამ სხვაგან არსად შემხვედრია. 12 გვერდზე გაშლილი არც ისე ვრცელი სიუჟეტი, სადაც გმირის მთელი ცხოვრება კალეიდოსკოპივით გაივლის მკითხველის თვალწინ. შესავალში მონადირე ბეკოს თავგადასავლის თხრობა მესამე პირში იწყება, ავტორი “ესაუბრება” გმირს, ახსენებს თავის ცხოვრებას. “გახსოვს, ბეკო?.. არა, მაინც როგორ იყო? მოიგონე!” – მიმართავს პერსონაჟს და თხრობას აგრძელებს მეორე პირში. ამის შემდეგ ფინალამდე მეორე პირის ნაცვალსახელი “შენ” ძალიან ხშირად გვხვდება… და ეს ავტორის მიმართვები პერსონაჟისადმი, საოცარი თანაგრძნობა და მის სულში ჭვრეტა უსაზღვროდ ემოციური და დამაინტრიგებელია.

პერსონაჟის დაბადება! – ნარატიულ ტექსტში ეს გადამწყვეტი გამოწვევაა. ბეკო “იბადება” მაშინ, როცა საშიშ ამინდში სანადიროდ მიდის. ბედისწერა იყო თითქოს. ავტორი დასაწყისშივე ხომ უკვე მოხუც ბეკოს ელაპარაკება? “ასე კი არ იყავი, შე კაი კაცო! თავი მჩატე გქონდა და მუხლი მაგარი… ცას რომ სვეტი გამოვარდნოდა, გეგონა, ცას ცალი ხელით დაიჭერდი”. თხრობა “უკან ბრუნდება”, ბეკოს ახალგაზრდობისკენ.  საოცრად ექსპრესიული და ეფექტურია ხელმოცარული მონადირის წარუმატებელი ნადირობა და შემდეგ გაქცევა შინისაკენ. “დრამით დარწყული” ხუთი სროლა ტყვია-წამალი უშედეგოდ გაიფლანგა, ვერც ყანჩა მოინადირა, ვერც მელაკუდა, ვერც ირემი. მერე ღამე და ნისლი ერთად ჩამოწვა მთაში. წარღვნა დაიწყო. მშიერი მგელი საკბილოს ეძებდა და ბეკო გარბოდა… “იწვა წყვდიადი და მძვინვარებდა ღამე”… ბეკო გარბოდა, მაგრამ ციცაბო დაღმართზე მომსხვრეულ ტოტს გამოედო და ხელებგაშლილი დაეშვა დაბლა, ბეჭით დაეკიდა უზარმაზარ ხეზე, ბეჭიდან თბილი სისხლი ჟონავდა.

მეორე პირში თხრობის ემოციის სიმძაფრეს წარმოაჩენს, მაგალითად, მოცემული ამონარიდი: “შენ უნდა გევლო, შენ არ შეგეძლო დგომა და მოწყდი ადგილს. შენ არ უწევდი ანგარიშს არც დაჯახებას და არც წაქცევას, შენ სიცოცხლის წყურვილი გეზიდებოდა წინ და გარბოდი, გარბოდი, სანამ ძალა გეყოფოდა. შენ უნდა გევლო, იმედი არ იყო, მაგრამ მაინც უნდა გევლო, ერთადერთი იმედი იყო ეს”. აქ ჯეკ ლონდონის ცნობილი მოთხრობის, “სიცოცხლის სიყვარულის” სიუჟეტი გვახსენდება.

ოტია იოსელიანის თხრობის ოსტატობის მასტერკლასია ხელმოცარული მონადირის თვითგადარჩენისთვის ბრძოლა და შეხვედრა ნათელთან – ეს ნათელი გახლდათ მეწისქვილის ქალიშვილი, რომელიც მიირხეოდა ნარნარით, უჩანდა ულამაზესი შიშველი წვივები, გრძელი თმები, კაბა მუხლს ზემოთ ჰქონდა, მიდიოდა მამასთან ცხელი ვახშმით ხელში. ხევის წყალი გაიარა, ბეკოსთან შეხვედრამ შეაშინა. მისი ფანარი ალეგორიულად განასახიერებს იმ ნათელს, რომლის მატარებელიც იყო ეს უზომოდ მომხიბვლელი არსება.

ძალზე ემოციურია დაჭრილი მონადირისა და მეწისქვილის ქალიშვილის შეხვედრა. ავტორმა “ვეფხისტყაოსნის” ალუზია გამოიყენა. როცა შეშინებულმა ქალმა ვინაობა ჰკითხა, ბეკომ უპასუხა: “კაცი ვარ, ადამიანი!” ეს ფრაზა თითქოს კოდურ სიტყვებად იქცა ქართულ მწერლობაში. ილიამ მას განსაკუთრებული სარკასტული მნიშვნელობა შესძინა, როცა თათქარიძეების სახით უარყოფით გმირებს ხატავდა თავის ზეპოპულარულ მოთხრობაში. აქ კი ბეკო ისეთივე სიამაყით იმეორებს ამ სიტყვებს, როგორც ავთანდილი “ვეფხისტყაოსანში”, ასმათთან შეხვედრის ეპიზოდში.

წისქვილის სცენაც საოცრად შთამბეჭდავია. წისქვილი ხომ ფიქრის, კოგნიციის, აზროვნების, სიახლის, ბარაქის სიმბოლოა. მეწისქვილე ბუზღუნა და ჭირვეული, მაგრამ გულკეთილი მასპინძელი აღმოჩნდა. ეამა დაჭრილი მონადირის გმირული ისტორიის მოსმენა. დათვთან შებმის ტყუილი ბეკომ მეწისქვილის ქალიშვილზე შთაბეჭდილების მოსახდენად თავისდაუნებურად გამოიგონა. მონადირეების მიერ შეთხზული ტყუილები ხომ საყოველთაოდ ცნობილია?

მეწისქვილის ქალიშვილისა და ბეკოს სიყვარული მადლიანი, დალოცვილი და ურღვევი აღმოჩნდა. ოჯახური ცხოვრების კალეიდოსკოპი ავტორმა ოსტატურად გადმოსცა.  ოთხი შვილი, სამი ვაჟი და ერთი ასული და  შრომა, შრომა თავდაუზოგავი, ერთგულება და ზრუნვა ერთმანეთზე.

ბეკოს ახალმა ეპოქამ მოუსწრო და  წერა-კითხვის სწავლა სავალდებულოდ გაუხადეს. ეს, სავარაუდოდ, ავადსახსენებელი საბჭოთა პერიოდია. შვილები დაიზარდნენ და მეორე მსოფლიო ომიც დაიწყო. ერთი შვილი, კოწია,  ამ ომს შეეწირა, ხოლო სვიმონიკა, გიგოლიკო და თეკლა ნასწავლი, წარმატებული ადამიანები იყვნენ, ქალაქში დამკვიდრდნენ და მშობლებისთვის ვერ იცლიდნენ. ბეკოს უბედურება ცოლის მოულოდნელი სიკვდილი იყო. ის მარტოობის კერძი გახდა. შვილები მისთვის ვერ იცლიდნენ. ნაცნობი სატკივარია! ამ თემაზე ხშირად უწერიათ რევაზ ინანიშვილს, გოდერძი ჩოხელსა და სხვა მწერლებს.

ჭრაქის ეპოქაც დასრულდა, ამასაც მოესწრო ბეკო, ელექტრონს გამოგიყვანთო, ურჩია თავმჯდომარემ, მაგრამ არ მოისურვა მოხუცმა, “მე შენ გეტყვი, შვილიშვილებს წიგნის საკითხავად დასჭირდესო”…

მოთხრობის ფინალი ნამდვილ შედევრად აქცევს ამ ნაწარმოებს. უსინათლოდ დარჩენილი ბეკო სიბერისა და მარტოობის ტრაგედიის განზოგადებული სახეა. მაღაზიაში ჭრაქი უკვე აღარ იყიდებოდა და ნოქარმა ბეკოს ნავთის ფარანი გაატანა. ავტორი ისევ მეორე პირში, შენობით მიმართავს გმირს: “ჭამე, ბეკო, ჭამე! რას იზამ ახლა, მოუკიდე ამ ფარანს, მოუკიდე დაწეულად და აგერ დირეზე მიჭედილ კარჩხაზე ჩამოკიდე, ჩამოკიდე და მიწექი. ცეცხლი ჩაქრა, ქარია, ეს უღმერთო, და წვიმს ისევ. დაწექი, ბეკო!.. დახუჭე თვალი და იქნებ დაგეძინოს!” და ყველაფერი თავიდან იწყება თითქოს… ბეკოს ცხოვრება მისტიკაში გადადის… ის ისევ ხედავს თავის უსაყვარლეს მეუღლეს, როგორც გურამ რჩეულიშვილის გენიალური გმირი, მუნჯი ახმედი ხედავდა სიბერეში თავის ლილის. სიყვარულს ხომ სიკვდილიც ვერ ერევა… ვინც გვიყვარდა, ჩვენთან რჩება სამუდამოდ…

ბეკოსთვის ისევ ბრუნდება ის ნათელი, რომელიც ანგელოზად მოევლინა და ამ დიდი სიყვარულით გულუხვად დაასაჩუქრა განგებამ. ის ისევ მოდის, მოდის, თითქოს ისევ ის სახიფათო, მაგრამ ყველაზე ბედნიერი საღამო ბრუნდება, როცა შეშინებული გოგო წისქვილის კარებზე აკაკუნებდა და ჩაძინებულ, ჭირვეულ მამას ეძახდა… აქ საოცარი რამ ხდება, თითქოს მამად ბეკო იქცევა… მოწყალე, ზეციურ მამად იქცევა კაცი, რომელმაც უძლიერესი სიყვარული გამოსცადა, იცხოვრა, იშრომა, ოფლი ღვარა, სიკეთის იდეასა და თავის დიდ სიყვარულს ემსახურა. მას თავისი უგემური მარტოობის ფინალურ წუთებში საყვარელი ქალის ხმა ჩაესმის და თითქოს მეწისქვილედ, ქალის მამად თავად იქცა, ისევე უხეშად პასუხობს საყვარელ არსებას, როგორც მაშინ მეწისქვილე… ბეკოს მამად ქცევა თითქოს პერსონაჟის განღმრთობაა.

ვფიქრობ, ოტია იოსელიანის ეს მოთხრობა გამორჩეული ნაწარმოებია იდეურადაც, სახეობრივადაც და სტილურადაც. განსაკუთრებულ ეფექტებს ქმნის თხრობის მანერა, მეორე პირში გადმოცემული ამაღელვებელი ისტორია. თითქოს ავტორსა და გმირს შორის უწყვეტი სულიერი კავშირია, მათ ესმით ერთმანეთის, გულშემატკივრობენ ერთურთს, ერთად ყვებიან ამბავს. თხრობა გარდამავალია, ემოციური, ფაქიზი, მგრძნობიარეა ავტორიცა და პერსონაჟიც, თითქოს ისინი ხელიხელჩაკიდებული მეგობრები არიან, ერთად გამოიარეს ქართველი კაცის ყოფის განზოგადებული სურათები. ეპოქებმა ჩაიარეს მათ თვალწინ და ავტორმა გამოაჩინა, როგორ გამოიყურებოდა ქართველი გლეხი ამ ეპოქების ფონზე.

უდავოდ დიდი მწერალია ოტია იოსელიანი. მისი ტექსტი ემოციების ნამდვილი საბადოა, იცის, როგორ უნდა მოახდინოს მკითხველზე ზემოქმედება, როგორ უნდა შეძრას და დააფიქროს, როგორ შეურხიოს სულის სიმები. ეს არის მოთხრობა, რომელიც გვიყვება ცხოვრებას ისე, რომ ავტორი, პერსონაჟი და მკითხველი ერთად არიან, ერთნი არიან. აქ მთავარი სიტყვაა: შენ! და მხოლოდ ამ ერთ სიტყვაში, მეორე პირის მხოლობითი რიცხვის ნაცვალსახელში ყველაზე მეტი სითბო, სიყვარული, ფიქრი და სიკეთეა კოდირებული…

ჩემს ბიბლიას ვეძახი ოთარ ჭილაძის ლექსს „ადამიანი გაზეთის სვეტში“. ადამიანურის და ადამიანობის ყოველ პლასტს, ყველა შრეს, ყველა ხმას, ყველა გზას, ყველა სათქმელს იტევს ეს ტექსტი. ყოველი ფრაზა მაგიურია, მაგრამ ეს სიტყვები: „ადამიანი უფრო მეტია, ვიდრე ჰგონია, მაგრამ აქამდე ვერ უპოვნია საბრალოს თავი და გადის მისი მოკლე ცხოვრება შურში, მტრობასა და სიძულვილში”… სულ ჩამესმის. ცხოვრების გზის ძიებაში იმდენი გამოწვევა გვაქვს, იმდენი უპასუხო კითხვა, „სად განისვენოს სულმა, სად მიიდრიკოს თავი?“ – როგორც ყველა დროის ყველაზე სევდიანი პოეტი იკითხავდა. ხსნა მხოლოდ სიყვარულშია. დღეს, როცა სიძულვილისა და აგრესიის სენით სნეულ ჩვენს საზოგადოებას ვაკვირდები, ვხვდები, რომ ერთმანეთზე ზრუნვა, ერთმანეთის დანახვა სხვადასხვა გადმოსახედიდან ჰაერივით გვჭირდება. „ღმერთი სიყვარულია“ და ყოვლისშემძლეც მხოლოდ სიყვარულია. არაფერს ისე არ შეუძლია სიცოცხლის გალამაზება, როგორც სიყვარულს.

„ეს გაზაფხული მე მოვიყვანე, რაკი შენ გსურდა, რაკი შენ ბრძანე და, რაკი ზამთრით გადაიღალე, ეს გაზაფხული მე მოვიყვანე”, – ასე ეუბნება ბესიკ ხარანაულის ლირიკული გმირი საყვარელ ადამიანს. შეუძლია კი  ადამიანს, რომ ან გაზაფხული მოიყვანოს, ან ახალი წელი უფრო ადრე შემოაბრძანოს საყვარელი ადამიანისთვის? დიახ, შეუძლია!

ჩვენმა უსაყვარლესმა პატარა ქალაქმა ხაშურმა გვაჩუქა ლიტერატურულ წრეებში კარგად ნაცნობი მამა-შვილი – მურად და თათია მთვარელიძეები. უნიკალურია ორივე მათგანის შემოქმედებითი, სამეცნიერო თუ მთარგმნელობითი საქმიანობა. რას არ იპოვით მათ ინტელექტუალურ კიდობანში? ამასწინათ ხელში ჩამივარდა 2011 წელს გამოცემული „ქართული საყმაწვილო მოთხრობების რჩეული“, რომელშიც 29 თანამედროვე ავტორის ნაწარმოები შეუტანიათ. მათ შორის არის მურად მთვარელიძის მოთხრობა „ახალი წელი ორი დღით ადრე“.  მისი მრავლისდამტევი სიუჟეტი სასიამოვნოდ გაათბობს და გააოცებს მკითხველს. აღძრავს მრავალ საფიქრალს და საუკეთესო მასალაა სინთეზირებისთვის. მოთხრობის იდეამ მომაგონა ო’ჰენრის ყველასთვის საყვარელი მოთხრობა „უკანასკნელი ფოთოლი“, რომელსაც სკოლაში აუცილებლად ვკითხულობთ საბაზო საფეხურზე. მოთხრობა გულგრილს არავის ტოვებს. მისტერ ბერმანის თავგანწირვა ახალგაზრდა მომაკვდავი მხატვრის, ჯონსის, გადასარჩენად მსოფლიოს ყველა ქვეყანაში მკითხველთა უსაყვარლესი ისტორიაა. პნევმონიით დაავადებულმა გოგონამ ვიტალური უნარები დაკარგა და სიკვდილის მოლოდინში იმას ფიქრობდა, რომ როცა მოპირდაპირე სახლის კედელზე გასული ხვიარა უსურვაზის უკანასკნელ ფოთოლს შემოდგომის ქარი გააქრობდა, ისიც მოკვდებოდა. ექიმი მის მეგობარს, სიუს ეუბნებოდა, რომ მედიცინა უძლურია, როცა პაციენტი სიცოცხლის სურვილს კარგავს.

მისტერ ბერმანი ხელმოცარული, ქოლერიკი ნატურა იყო, უკვე გალოთებული და ცხოვრებაზე ხელჩაქნეული. ის თავისი შემოქმედების შედევრის შექმნაზე ოცნებობდა და ამის შესაძლებლობა მიეცა, როცა სუსხიან საღამოს უსურვაზის რტოზე ჯონსისთვის ფოთოლი მიახატა. მართალია, ეს სიცოცხლის ფასად დაუჯდა, მაგრამ სხვისი ახალგაზრდა სიცოცხლე იხსნა. ჯონსის სიცოცხლის წყურვილი დაუბრუნდა. გოგონა თითქოს საიქიოდან მობრუნდა. ეს მხოლოდ სიყვარულსა და ზრუნვას შეუძლია. სიუს თანადგომამ და ბერმანის თავგანწირვამ ჯონსის სიცოცხლე იხსნა. ახლა თვალწინ მიდგას ჩემს მოსწავლეთა სახეები, ამ მოთხრობას როცა ვკითხულობთ. ანთებული, ცრემლებაკიაფებული თვალები, ფიქრიანი მზერა, ხშირად შვების ღიმილნარევი ცრემლები.

მურად მთვარელიძის ზემოთ დასახელებული ნოველა კარგი მასალაა ო’ჰენრის მოთხრობასთან სინთეზისთვის.  მოთხრობის მთავარი გმირია ათი წლის ლექსო. დეკემბრის მიწურულს მის ოჯახში დიდი ტრაგედია ტრიალებს. დაცლილ სოფელში, სადაც ათიოდე ოჯახიღაა დარჩენილი, დიდი თოვლი მოსულა. ახალი წელი ახლოვდება. ლექსო თვალცრემლიანი გაჰყურებს ყორანქედის წმინდა გიორგის ტაძარს და სიცხიანი, მომაკვდავი მამის გამოჯანმრთელებას შესთხოვს. მამას სიზმარში თეთრებში მოსილი ქალი გამოეცხადა და უთხრა, თუ ახალ წლამდე გაუძლებ, უთუოდ გამოჯანმრთელდებიო. კაცს ამის სწამს. თუმცა ექიმი უიმედოდ იყო, რადგან ხედავდა, რომ პაციენტს ურთულესი მდგომარეობა ჰქონდა. მხოლოდ ხვალამდე თუ გაუძლებდა მისი ორგანიზმი, ზეგ უკვე გვიან იქნებოდა. ლექსოს დედა ცხარე ცრემლებით დასტიროდა განწირულ ქმარს. ახალ წლამდე ორი დღე რჩებოდა, საბედისწერო ორი დღე და აი… მომაკვდავი ყოველ წამს კითხულობდა, ახალი წელი მალე დადგებაო?

და აი… ახალი წელი ლექსომ ორი დღით ადრე მოიყვანა… თან ისე, რომ… ინდაურიც დაკლა, შეშა მოიმარაგა, დედა გაამხნევა, საახალწლო ნუგბარის მომზადებაში შეეშველა… იმიტაცია გენიალური იყო… სოფელში პირველი თოფის ხმას კიდევ ცხრა თოფის გავარდნა მოჰყვა… ლექსოს მამა მკვდრეთით აღდგა. მან თოფი მოითხოვა. ლექსო მამას მხარში შეუდგა და ზურგი გაუმაგრა, ფეხზე დააყენა, თოფიც ასროლინა. გაოგნებული მეზობლები „მრავალჟამიერის“ სიმღერით შემოლაგდნენ ლექსოს ეზოში და ორი დღით ადრე დამდგარი ახალი წლის საგალობელი ააგუგუნეს.

ძალა საიმისო, რომ სასიკვდილოდ განწირული ადამიანი ფეხზე წამოაყენოს, მხოლოდ სიყვარულს აქვს. ო’ჰენრის მოთხრობაში მხსნელის როლი მეგობრებმა შეასრულეს, ხოლო მურად მთვარელიძის ნოველაში ეს სიმძიმე 10 წლის შვილმა იტვირთა, სოფლის იმედით, სოფლის თანადგომით. არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ იქნება ის ადამიანი, რომელიც ეცდება, რომ განსაცდელში ჩავარდნილ ადამიანს ხელი გაუწოდოს. აი, ეს გახლავთ ჭეშმარიტი სოლიდარობის, ზრუნვის, მოყვასისთვის თავდადების მაგალითები. ლიტერატურას შეუძლია, რომ გამძაფრებული ემოციებით დაგვიხატოს ის, რაც ცხოვრებაში ხშირად გვხვდება ხოლმე ან იდეაში შეიძლება შეგვხვდეს, მაგრამ რეალურ ყოფაში მის აღქმას შესაბამისი ემოციით ყოფის პროზა უშლის ხელს.

როცა საბაზო საფეხურზე მაღალ სააზროვნო უნარებზე ვმუშაობთ და ვცდილობთ, რომ ტექსტების სინთეზირების კულტურა გამოვუმუშაოთ ბავშვებს, მოცემული ორი მოთხრობა საამისოდ საუკეთესო რესურსია. ასევე შეგვიძლია პარალელები გავავლოთ ნუგზარ შატაიძის არაჩვეულებრივ მოთხრობასთან „გეგათ ოლა“. შეგვიძლია დავაკავშიროთ ეს ტექსტები ვაჟას პოემებისა და „ვეფხისტყაოსნის“ სამყაროსთან. ჰუმანიზმის მწვერვალია ავთანდილის სიტყვები იმედდაკარგული ტარიელისადმი: „შენ ვერას ირგებ, მე გარგებ, ძმა ძმისა უნდა ძმობილი!“

ჩემთვის მწერლის ოსტატობა აღმაფრთოვანებელი მაშინაა, როცა ერთი შეხედვით უწყინარ, ბანალურ ამბავს უნივერსალურ, მაგიურ ტექსტად აქცევს. მურად მთვარელიძის „ახალი წელი ორი დღით ადრე“ სწორედ ამგვარი შედევრია. მეტაფორულ ჭრილში ეს ნოველა თავად არის ახალი წელი, ახალი სიტყვა, ახალი სუნთქვა, ახალი მზერა. დოჩანაშვილს თუ დავესესხებით, შეგვიძლია ვთქვათ, მისი წაკითხვის შემდეგ ვგრძნობთ, რომ უკეთესი ადამიანები ვხდებით.

მონდომებით ვადევნებ თვალს ჟურნალ „მასწავლებლის“ ავტორის, ცნობილი ფილოლოგის – პროფესორ ცირა ბარბაქაძის წერილებს ხელოვნური ინტელექტის (AI) შესახებ. მეცნიერი მისთვის დამახასიათებელი სილაღითა და პროფესიონალიზმით აღწერს ხელოვნული ინტელექტის განუზომელ შესაძლებლობებს, საუბრობს ამ შესაძლებლობების განათლებისა და მეცნიერების სისტემაში შედეგიანად გამოყენების თაობაზე. მოხიბლული ვარ პროფესორის აღმოჩენებით, მასწავლებლებსა და ავტორს შორის მიმდინარე დისკუსიებით. მიხარია, რომ ბევრ პროფესიონალს შრომა შეუმსუბუქდება და დრო გამოუთავისუფლდება შემოქმედებითი საქმეების ბოლომდე მისაყვანად. თუმცა, ქ-ნი ცირაც აღნიშნავს და ჩვენც ყველამ შესანიშნავად ვიცით, რომ დიდ ტექნოლოგიურ ნახტომებს მნიშვნელოვანი საფრთხეებიც ახლავს თან.

არავინ აპირებს ლუდისტური მოძრაობის ჩამოყალიბებას, ტექნოლოგიების განადგურებას. გასაგებია, რომ ჩვენს მომავალზე უზარმაზარი გავლენა ექნება ხელოვნურ ინტელექტს. უბრალოდ, აუცილებელია მასთან დაკავშირებულ სირთულეებზე არ დავხუჭოთ თვალი და ოდანავ უფრო ცივი გონებით მივუდგეთ დიგიტალურ რევოლუციას, რომელიც ლამის ყოველწამიერად იკრებს ძალას.

შევეცდები თქვენი ყურადღება ჩემს დარგსა და ხელოვნურ ინტელექტს შორის ურთიერთმიმართების საკითხს მივაპყრო.

ვუპასუხოთ შეკითხვას: რა სიკეთე მოუტანა ახალმა გამოგონებამ დემოკრატიას?

დასავლური სამყაროს უამრავი პოლიტიკური ძალა რესურსების სიმცირით იტანჯება. მოკრძალებულ პარტიებს, სამოქალაქო ჯგუფებსა თუ მოძრაობებს არ აქვთ შესაძლებლობა მდიდარი სუბიექტების მსგავსი კამპანიები აწარმოონ. ხან კარგი ვიზუალური მასალის შესაქმნელად არ ჰყოფნით ფული, ხან კადრები არ ჰყავთ მონაცემთა ანალიზისთვის. დღეს ამგვარ გაერთიანებებს სულ რაღაც 18-20 დოლარად შეუძლიათ ხელოვნური ინტელექტის რომელიმე პროგრამის შეძენა. ერთი ბრძანების გაცემაა საკმარისი და პროგრამა არც თუ ისე უხარისხო პოსტერებს, აუდიოჩანაწერებს, ვიდეორგოლებს დაამზადებს, პოლიტიკური ბრძოლის ორგანიზატორებს რამდენიმე წუთში შეუძლიათ ხელში ჩაიგდონ თავიანთი მოქმედების მთავარი იარაღი – სააგიტაციო რესურსები. იმავე პროგრამისთვის მიცემული ბრძანებით ასევე შესაძლებელია უამრავი მონაცემის დამუშავება ქალაქის მოსახლეობის, უბნის გეოგრაფიის, სამიზნე ჯგუფის სტატისტიკური მახასიათებლების შესახებ. ერთი სიტყვით, ხელოვნური ინტელექტი ხელს უწყობს სუსტთა ძლიერი ინსტრუმენტებით აღჭურვას და ამგვარად თანასწორობის წისქვილზე ასხამს წყალს.

თუმცა, ჩვენ ხომ ვიცით, რომ აუდიო-ვიდეო მასალების სინთეზი ბოროტმოქმედებსაც აძლევს ხელს. აშშ-ის 2024 წლის საარჩევნო კამპანია დახუნძლული იყო ხელოვნური ინტელექტის მიერ შექმნილი ყალბი ცნობებით. დავაზუსტოთ! ჩვენ არ ვსაუბრობთ პროპაგანდისტული მიზნით დამზადებულ შარჟებზე, ე.წ. „მემებზე“ და სხვა მსგავს საშუალებებზე. დემოკრატიას საფრთხეს უქმნის ხელოვნური ინტერელქტის საშუალებით შექმნილი Deepfake. მაგალითად, წლის დასაწყისში ნიუ ჰეფშირის შტატის ზოგიერთ საგრაფოში მცხოვრებთა ტელეფონებზე უცნაური ზარის ხმა გაისმა. ახალი ინგლისის მოქალაქეებს პრეზიდენტმა ბაიდენმა დაურეკა და თხოვა არ მიეღოთ მონაწილეობა შტატის წინასწარ კენჭისყრაში. ადგილობრივთა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა ე.წ. რობოქოლი დემოკრატთა წინასაარჩევნო სტრატეგიის ნაწილად მიიჩნია და პრეზიდენტის თხოვნას დაემორჩილა. მოგვიანებით გაირკვა, რომ დემოკრატებს ასეთი სააგიტაციო მასალა არ დაუმზადებიათ. ბაიდენის ყალბი ზარით მოქალაქეთა თავისუფალ ნებაზე ზემოქმედება სცადეს.

AI-ის იარაღებს მონდომებით იყენებს აშშ-ის არჩეული პრეზიდენტი დონალდ ტრამპი. მისი ყველაზე თვალსაჩინო მანიპულაცია ტეილორ სვიფტს უკავშირდება. რესპუბლიკელმა თავის გვერდზე არაერთი ყალბი ფოტო გაავრცელა, სადაც პოპ მომღერალს ტრამპის მხარდამჭერი მაისური აცვია, კონსერვატიულ დროშას აფრიალებს, ახურავს კეპი წარწერით Make America Great Again. არადა, მოზარდი თაობის კერპი კამალა ჰარისის ღია გულშემატკივარი გახლდათ.

გერმანიაში ხელოვნური ინტელექტით დამზადებულ სააგიტაციო მასალას ჩვენთვის ნაცნობი ფორმა აქვს. ალბათ, ზოგიერთ თქვენგანს მაინც ახსოვს 2010 წელს საქართველოს ერთ-ერთი ტელევიზიით გასული გადაცემა „იმიტირებული ქრონიკა“. საგანგებოდ დამონტაჟებული, გამოგონილ ამბებზე დაფუძნებული საინფორმაციო გამოშვება მოსახლეობას რუსეთის მიერ საქართველოს ანექსიის, ხელისუფლების დამხობის, სატრანსპორტო კომუნიკაციების დაბომბვისა და პრეზიდენტის ლიკვიდაციის შესახებ მოუთხრობდა. მაშინ ამ გადაცემის მომზადებას მთელი თვე დასჭირდა, ცალკე დაიწერა სცენარი, ცალკე გამოიყო ჯგუფი, რომელმაც კადრები შეარჩია არქივიდან, ხმების მონტაჟმაც უამრავი დრო წაიღო. დღეს, რომელილმე გერმანელ ულტრამემარჯვენეს შეუძლია AI-ის პროგრამაში ჩაწეროს: „ვიდეო უნდა აღწერდეს არალეგალურ მიგრანტთა ძალადობრივ ჯანყს რომელიმე ტიპურ, საქსონიურ პატარა ქალაქში“, ველში ატვირთოს რამდენიმე ფოტო, რამდენიმე პოლიტიკოსის აუდიო-ვიდეო ჩანაწერი და სულ რამდენიმე წუთში „იმიტირებული ქრონიკის“ აღმოსავლეთ გერმანული ვარიანტიც მზად არის. სულ რამდენიმე თვის წინ ასეთი ვიდეოებით დაიბომბა ევროპის უმდიდრეს ქვეყანის სოციალური ქსელები, ტელევიზორს აღარც იქ უყურებენ.

წარმოიდგინეთ, რა მოგველის, როცა AI განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე გადაინაცვლებს.

ერთი სიტყვით, მომავალში რეალობასა და სინთეზურ სიმულაციას შორის ზღვარი რომ არ წაიშალოს, მოსწავლეთა შორის სასწრაფოდ უნდა დავიწყოთ ხელოვნური ინტელექტის შესახებ ცოდნის გავრცელება. ყველამ უნდა იცოდეს ხელოვნული ინტელექტით შექმნილი სიყალბის ნამდვილი ცნობებისგან განსხვავება, თორემ დემოკრატიას ტექნოლოგიური საფრთხეც ემუქრება.

ქართულ ინტერნეტსივრცეში ხელმისაწვდომია სასარგებლო, საჭირო და მრავლისმთქმელი ვებ-გვერდი სახელწოდებით – საგარეო დახმარების ინფორმაციული მართვის სისტემა. პორტალი შექმნილია საქართველოს მთავრობის მიერ და მიზნად ისახავს  საგარეო დახმარების ეფექტურობის ზრდასა და საერთაშორისო დონორების მხრიდან გაწეული დახმარების შესახებ საზოგადოების ინფორმირებას.

პორტალზე ხელმისაწვდომია სრული ინფორმაცია ყველა იმ საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციისა თუ სახელმწიფოს შესახებ, რომლებიც წლების განმავლობაში ეხმარებოდნენ საქართველოს (მთავრობას, სპორტულ ფედერაციებს, სააგენტოებსა და ა.შ.) სხვადასხვა  მიმართულებით.

რატომ დავინტერესდი აღნიშნული ვებ-გვერდით?

ამას წინათ, ერთმა კოლეგამ შემომჩივლა. „რატომ შემცირდა საინტერესო პროექტების რაოდენობა? ტრენინგები აღარ იგეგმება? ორი წელია არსად ვყოფილვარო“. დაივიწყე გასვლითი წვრთნები – მივუგე მშვიდად.

წლების განმავლობაში, საერთაშორისო დონორები  ორგანიზაციები განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროსთან თანამშრომლობით მსხვილ და მასშტაბურ პროექტებს ახორციელებდნენ. გარდა ამისა, მრავლად იყო მცირე პროექტები, რომელთა პირდაპირ ბენეფიციარებს სკოლები, მასწავლებლები და მოსწავლეები შეადგენდნენ.

ზოგადი განათლების სისტემის განვითარება, მასწავლებლებისა და სკოლის ლიდერების გადამზადება, სწავლების თანამედროვე მეთოდების დანერგვა, ინფრასტრუქტურის მოწესრიგება, ტექნოლოგიური ბაზის შევსება და კიდევ მრავალი სხვა წლების განმავლობაში საერთაშორისო დონორების მხარდაჭერის ძირითადი მიმართულება იყო.

სტატიაში მიმოვიხილავ ბოლო ათი წლის განმავლობაში, გაეროს, ევროკავშირის, ამერიკის შეერთებული შტატების (USAID), ევროპის საბჭოს და სხვა დონორების მიერ საქართველოში, ზოგადი განათლების მიმართულებით, მხარდაჭერილ პროგრამებსა და მასშტაბურ პროექტებს.

ათასწლეულის გამოწვევის ფონდი

ეკონომიკური ზრდისა და სიღარიბის შემცირების ხელშეწყობის მიზნით აშშ-ის ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაციამ (Millennium Challenge Corporation – MCC) საქართველოს 140 მილიონი აშშ დოლარის ოდენობის ფინანსური დახმარება გამოუყო.

2013 წელს ხელმოწერილი შეთანხმების შედეგად განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროსთან თანამშრომლობით, მიღებული რესურსი სამი მიმართულებით დაიხარჯა:

1. ზოგადი განათლება;
2. პროფესიული განათლება;
3. უმაღლესი განათლება.

სკოლების მოვლა-პატრონობისთვის 76 მილიონი აშშ დოლარის ოდენობის რესურსი დახარჯა. თანხის ძირითადი რესურსი სკოლების რეაბილიტაციას, ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებას, კომპიუტერული და საბუნებისმეტყველო ლაბორატორიების მოწყობას მოხმარდა.

ქვეპროგრამის ფარგლებში დაიწყო საჯარო სკოლების მასწავლებლებისა და დირექტორების პროფესიული განვითარებაზე ზრუნვა.

USAID სამოქალაქო განათლების პროგრამა

USAID-ის სამოქალაქო განათლების პროგრამა წარმოადგენს მრავალკომპონენტიან პროექტს, რომელიც დაფინანსებულია ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს USAID-ის მიერ. პროგრამა ხორციელდება ამერიკული ორგანიზაცია PH International მიერ. პროგრამას  მხარს უჭერს საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო.

პროექტის მიზანია მაღალი მოქალაქეობრივი შეგნების, სამოქალაქო პროცესებში ჩართული ახალგაზრდების აღზრდა. პროგრამა ითვალისწინებს ტექნოლოგიების დანერგვას სამოქალაქო განათლების სწავლა-სწავლების პროცესში, სკოლაში დემოკრატიული კულტურის განვითარების ხელშეწყობას, ბიზნესისა და სკოლების დაკავშირებას.

პროგრამაში ჩართულია 184 სკოლა მთელი საქართველოს მასშტაბით. მისი ამოქმედებიდან დღემდე უამრავმა მოსწავლემ, მასწავლებელმა თუ სკოლამ მიიღოო პირდაპირი სარგებელი. მოსწავლეებმა განივითარეს აქტიური მოქალაქეობის, პროექტებზე მუშაობისა და მართვის, ტექნოლოგიური და სხვა მნიშვნელოვანი უნარები.

მოეწყო ისეთი კონკურსები, როგორებიცაა: მცირე გრანტების კონკურსი, დემოკრატიული სკოლა, ლიდერი სკოლა, მოსწავლეთა და მასწავლებელთა ოლიმპიადები და ა.შ. ქვეყანაში შექმნილი გარემოების გამო, ამ ეტაპზე პროგრამამ მუშაობა შეაჩერა საჯარო სექტორთან და მხოლოდ მოსწავლეების იდეების მხარდაჭერას განაგრძობს.

დემოკრატია იწყება სკოლაში  (პირველი და მეორე ფაზა)

„დემოკრატია იწყება სკოლაში“ ხორციელდება ევროპის საბჭოს მიერ, საქართველოს განათლების, მეცნიერებისა და ახალგაზრდობის სამინისტროსთან და მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნულ ცენტრთან თანამშრომლობითა და შვეიცარიის განვითარებისა და თანამშრომლობის სააგენტოს (SDC) ფინანსური მხარდაჭერით.

პროექტი მიზნად ისახავს ახალგაზრდების მონაწილეობის გაზრდას სოციალურ, პოლიტიკურ ცხოვრებაში და სკოლასა და ადგილობრივ თემში გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მოსწავლეების მონაწილეობის მხარდაჭერას.

პროექტის პირველ ეტაპზე ჩართული სკოლის წარმომადგენლებს ჩაუტარდათ თემატური ტრენინგები, სემინარები. მოეწყო კონფერენციები, საზაფხულო ბანაკები, საერთაშორისო ვიზიტები, როგორც მოსწავლეებისთვის, ასევე სკოლის წარმომადგენლებისთვის.

G-PriEd  და USAID-ის ზოგადი განათლების პროგრამა

ზოგადი განათლების სისტემაში ბევრი ძირეული ხარვეზია. ამაზე ბევრი დაწერილა და თქმულა. სწავლა-სწავლების ამაღლების მიმართულებით განხორციელებული რეფორმებიდან ერთ-ერთ წარმატებულ პროექტად G-PriEd, იგივე საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი ითვლება.

განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ვებ-გვერდზე გავრცელებული ინფორმაციის თანახმად, აშშ-ს განვითარების სააგენტოს დაფინანსებულ პროექტში ჩართული იყო 585 საჯარო სკოლა (საქართველოს სკოლების 28%) და 121 000 მოსწავლე. პროექტის ფარგლებში 7,944 მასწავლებელი (უმეტესობა დაწყებითი საფეხურის) გადამზადდა.

პროექტის ძირითად ღირებულებას წარმოადგენდა ის, რომ შეიქმნა სკოლის ბაზაზე  პროფესიული განვითარების მოდელი და შეიქმნა საგანმანათლებლო რესურსები მასწავლებლებისა და მოსწავლეებისთვის.

პროგრამის დასრულების შემდეგ, გაგრძელდა ახალი სახელით. USAID-ის ზოგადი განათლების პროგრამის ფარგლებში შეიქმნა პორტალი ჩემი სკოლა.

რა გველის მომავალში?

საგარეო დახმარების ინფორმაციული მართვის სისტემაში მოძიებული ინფორმაციის თანახმად, 2024 წლის 20 ნოემბრის მდგომარეობით, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს (სხვა უწყებებთან თანამშრომლობით) აქვს ხუთი მიმდინარე პროექტი, რომელთა ჯამური დაფინანსება შეადგენს 540 მილიონ აშშ დოლარს, ხოლო უკვე დასრულებული პროექტების ღირებულება 190 მილიონ აშშ დოლარს აღემატება.

საქართველოში დემოკრატიული გარემოს გაუარესების კვალდაკვალ, დონორი საერთაშორისო ორგანიზაციები, მეგობარი და პარტნიორი ქვეყნები ნელ-ნელა შეამცირებენ სამთავრობო ორგანიზაციების დაფინანსებას. ის სიკეთეები, რითაც ვსარგებლობდით მასწავლებლები, დირექტორები და რაც მთავარია მოსწავლეები ეტაპობრივად გაქრება და ვეღარ ვისარგებლებთ. სკოლების რეაბილიტაციის, აღჭურვის თუ მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების პროგრამები მთლიანად მხოლოდ საბიუჯეტო დაფინანსებაზე იქნება ჩამოკიდებული.

განვითარებადი ქვეყნების შემთხვევაში კი – ანუ ისეთ ქვეყნებში, როგორიც საქართველოა – „ბიუჯეტი განათლებისთვის ვერასოდეს იცლის“. როგორც რიგითი მასწავლებელი, ვისურვებდი არათუ ვკარგავდეთ მსგავს შესაძლებლობებს, არამედ გვქონდეს უნარი ვაცნობიერებდეთ „ნაჩუქარ სიკეთეებს“ და ვიყენებდეთ ყოველივეს ჩვენი შვილების მომავალი კეთილდღეობისთვის. ჩვენი არასწორი გადაწყვეტილებები დღეს, ხვალ ხელს შეუშლის მომავალი თაობებს – რომ იყვნენ პროგრესულები, მიიღონ სასურველი განათლება და შეძლონ განვითარებადი ქვეყანა აქციონ განვითარებულ ქვეყნად.

2018 წელს, როცა პირველად ვესტუმრე სკოლას საზღვარგარეთ (დანიაში). ჩემი მასპინძელი სკოლებში ვიზიტებისას მაფრთხილებდა, უნებართვოდ არ გადამეღო ფოტოები ბავშვებისთვის. თანამედროვე ქართულ რეალობაში მსგავსი მიდგომა უცხოა – სკოლები, საბავშვო ბაღები, მასწავლებლები თუ მშობლები ხშირად აზიარებენ (ვაზიარებთ) არასრულწლოვანი მოსწავლეების, შვილებისა თუ აღსაზრდელების ფოტოებს.

თანამედროვე ყოველდღიური ყოფა სოციალურ ქსელებთან მჭიდროდაა  დაკავშირებული. ვათვალიერებთ  მეგობრების  ფოტოებს, ვეცნობით სიახლეებს და ა.შ. თითოეული მომხმარებელი  ვირტუალურ სამყაროში საკუთარ ციფრულ ნაკვალევს ტოვებს. რამდენჯერ აღმოგიჩენიათ საკუთარი თავები სხვების მიერ გაზიარებულ ფოტოებში? რამდენჯერ მოგსვლიათ მონიშვნა (Tag) ასეთ ფოტოებზე?

სოციალურ ქსელებში პირადი უსაფრთხოების დაცვა თანამედროვე სამყაროს ერთ-ერთ გამოწვევას წარმოადგენს. როგორ დავაინტერესოთ ჩვენი მოსწავლეები მათი  ციფრული ნაკვალევით? რა საფრთხის მატარებელი შეიძლება იყოს ფოტოების გაზიარება და მონიშვნა?  რა მოხდება, თუ მათ არ სურთ მონიშვნა ან მათი ფოტოების საჯაროდ გაზიარება?  ამ და სხვა კითხვებზე პასუხების მიღებაში  სტატია დაგვეხმარება. მოცემული აქტივობები  წაახალისებს მოსწავლეებს, გაიაზრონ პასუხისმგებლობა –  რა გავლენა შეიძლება მოახდინონ საკუთარი თუ სხვების ციფრულ უსაფრთხოებაზე.

გაკვეთილის/აქტივობის მიზნები:

• განსაზღვროთ ციფრული ნაკვალევის და ციფრული რეპუტაციის მნიშვნელობა;
• შევქმნათ კითხვების სია, რომლებიც უნდა დავუსვათ საკუთარ თავს – სხვა ადამიანების სურათებისა ან/და ინფორმაციის გამოქვეყნებამდე.

გაკვეთილი/აქტივობა დავიწყოთ კითხვებით:

• როგორ ფიქრობთ რა არის ნაკვალევი? სად ვტოვებთ კვალს ყოველდღიურად?
• თქვენი აზრით რა არის ციფრული ნაკვალევი? სად და რა სახით ვტოვებთ ციფრულ ნაკვალევს?
• რა არის რეპუტაცია?
• როგორ განმარტავდით ციფრულ რეპუტაციას? რა კომპონენტებისგან შედგება ის?

პასუხები დავაფიქსიროთ დაფაზე/ქაღალდზე.  შემდეგ კი  გავაცნოთ განმარტებები.

ციფრული ნაკვალევი – ონლაინ ინფორმაცია  პიროვნების შესახებ, რომელიც გამოქვეყნებულია ამ ადამიანის ან სხვების  მიერ, განზრახ თუ უნებლიეთ. აღნიშნული ასევე მოიცავს თქვენს მიერ მონახულებული ვებსაიტებისა და გაგზავნილი ელ. ფოსტის წერილების შესახებ ინფორმაციას. ციფრული ნაკვალევის ოდენობა ჩვენი აქტიურობის კვალდაკვალ იზრდება.

ციფრული რეპუტაცია –  მოკლედ ეს არის სოციალური ქსელის მომხმარებლების აზრები და შეხედულებები, რასაც განსაზღვრავს ის თუ რას ხედავენ/კითხულობენ ინტერნეტში (სოციალური მედია, საჯარო ინფორმაცია, ფოტოები და ა.შ.) თქვენს შესახებ.

Sharenting – დამკვიდრებული პრაქტიკა, როდესაც მშობლები, აღმზრდელები/მასწავლებლები ან ნათესავები, აზიარებენ ინფორმაციას თავიანთი არასრულწლოვანი შვილების  შესახებ სოციალურ ქსელებში.  ეს შეიძლება იყოს ფოტოები, ვიდეოები, პირადი ისტორიები და სხვა დეტალები ბავშვის ცხოვრების შესახებ.

აჩვენეთ ვიდეო „რატომ არ მოსწონთ ბავშვებს მშობლების მიერ მათი ფოტოების გაზიარება“  და შემდეგ დასვით სადისკუსიო კითხვა  – რა დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვს მშობლების მიერ თქვენი  (ბავშვების) პოსტების, ფოტოების და ვიდეოების გაზიარებას ონლაინ სივრცეში? ჩამოწერეთ პასუხები დაფაზე. ყურადღება გაამახვილეთ მოსალოდნელ საფრთხეებზე.

ფოტო (საფრთხეები)

მინი ლექცია ციფრულ უსაფრთხოებაზე და ციფრულ რეპუტაციაზე

როდესაც თქვენ (მშობელი, მასწავლებელი, ნათესავი) აქვეყნებთ ფოტოს, რომელიც მოიცავს სხვას, ან მონიშნავთ ვინმეს პოსტში, თქვენ ამატებთ (ზრდით ინფორმაციას) ამ ადამიანის ციფრულ კვალს. ციფრული ნაკვალევი გულისხმობს ყველა ინფორმაცია ინტერნეტში პიროვნების შესახებ, რომელიც გამოქვეყნებულია ამ ადამიანის ან სხვების მიერ, განზრახ თუ უნებლიედ.

ციფრული კვალი დიდხანს (შიგთავსის წაშლამდე) რჩება ინტერნეტში. საჯარო პოსტებსა და ფოტოებს ნახულობენ ეცნობიან უცხო ადამიანები. არსებობს  არაკეთილსინდისიერი  ადამიანების მიერ, გამოქვეყნებული ინფორმაციის სხვა დანიშნულებით გამოყენების რისკები.

თანამედროვე ტექნიკის შესაძლებლობები საფრთხეებს უფრო მასშტაბურს ხდის.  თქვენ გამოქვეყნებული და შემდეგ  წაშლილი შიგთავსიც კი შეიძლება იყოს აღბეჭდილი ეკრანის ანაბეჭდში, ან გადმოწერილი და შენახული სხვების მიერ.

შესაბამისად, მინი ლექციის შემდეგ, სთხოვეთ მოსწავლეებს ჩამოთვალონ ის საფრთხეები, რომლებიც შეიძლება დადგეს თუ არ მივაქცევთ ყურადღებას ციფრულ ნაკვალევს და ინტერნეტ უსაფრთხოებას.

საფრთხეები:

• ყალბი მომხმარებლების (Fake account) შექმნა თქვენი ფოტოების გამოყენებით;
• ვიდეო მანიპულაციის საფრთხე (Deep fake);
• პირადი და პერსონალური მონაცემების გასაჯაროება;
• ფოტოებისა და სხვა ინფორმაციის არაკეთილსინდისიერი გზებით გამოყენება;
• ფოტო ფაბრიკაცია;
• კომენტარებით მანიპულაცია;
• შანტაჟი;
• კიბერ ბულინგი.

სასკოლო ეთიკა

მნიშვნელოვანია, რომ საგანმანათლებლო დაწესებულებებმა უნებართვოდ არ გამოაქვეყნონ არასრულწლოვანი მოსწავლეები ფოტოები სოციალურ ქსელებში. ამისათვის, სკოლებმა სასწავლო წლის დასაწყისში, მშობლებთან უნდა გააფორმონ შეთანხმება. ამ შეთანხმების მიხედვით, მშობლები ინფორმირებულები და თანახმანი არიან, იმის შესახებ, რომ სასწავლო წლის განმავლობაში, მათი შვილის ფოტო შეიძლება გამოქვეყნდეს სკოლის სოციალური მედიის გვერდზე.

კითხვები თვით შეფასებისთვის

მნიშვნელოვანია მოსწავლეები დავაფიქროთ საკითხის სერიოზულობაზე. სთხოვეთ  ინდივიდუალურად ან ჯგუფურად ჩამოწერონ ის კითხვები, რომლებსაც დაუსვამდნენ საკუთარ თავებს, მასწავლებლებსა  თუ მშობლებს ინფორმაციის/ფოტოს გამოქვეყნებამდე. შეგიძლიათ დაეხმაროთ კითხვების სრულყოფაში.

სავარაუდო კითხვების ჩამონათვალი:

• რას და სად ვაქვეყნებ?
• ვინ ნახულობს შიგთავსს?
• შეიძლება ეს იყოს ჩემთვის ან სხვისთვის საზიანო?
• ვთხოვე მეგობარს, მასწავლებელს ნებართვა გამოქვეყნებაზე?
• ხალხის მონიშვნის ნებართვა ვითხოვე?
• მაშინაც კი, თუ მე არ ვფიქრობ, რომ რაღაც საზიანოა, შესაძლებელია თუ არა ვინმეს არ მოეწონოს?
• თავს კომფორტულად ვიგრძნობდი, თუ ვინმე დაუკითხავად გამოაქვეყნებდა ინფორმაციას ჩემს შესახებ?
• რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს პიროვნების შესახებ ინფორმაციის უნებართვოდ გაზიარებას?
• როგორ გავლენა შეიძლება იქონიოს გაზიარებულმა ინფორმაციამ ჩემი/სხვა პირის ციფრულ რეპუტაციაზე?
• შეიძლება ინფორმაცია იყოს შეურაცხმყოფელი ონლაინ საზოგადოების ზოგიერთი წევრისთვის?

გაკვეთილის/აქტივობის ბოლოს სთხოვეთ მოსწავლეებს მოამზადონ საინფორმაციო ტიპის პოსტერები, ციფრულ ნაკვალევზე. მომზადებული რესურსები გამოაკარით სკოლის საინფორმაციო სტენდებზე.

როდის მთავრდება ბავშვობა?

იქნებ მაშინ, როცა უკვე აღარაფერია იდუმალი მეზობელი კორპუსის ლურჯფარდიან ფანჯარაში, არასდროს რომ არ გაღებულა.

ან იქნებ მაშინ, როცა კორპუსის წინ მდგარი თუთის ხე მხოლოდ ხეა და არა – სანუკვარი და მიუწვდომელი მიზანი, ზედ აძრომას რომ გეგმავ, დედას რომ ეუბნები – შენ ხომ იცი, მეც მასწავლე ხეზე ასვლაო. ან იქნებ მაშინ, როცა დედას მონათხრობი – ლეღვის ხეზე როგორ ადიოდა, იმ ძველ, გამოუცნობ მნიშვნელობას კარგავს?

როდის მთავრდება ბავშვობა?

იქნებ მაშინ, როცა სიკვდილის არსებობას აღიარებ, როცა სიკვდილს, როგორც ნამდვილ დანაკლისს, ისე განიცდი, ისეთ დანაკლისს, შენც რომ გაკლდება. ან იქნებ მაშინ, როცა მეგობრის ბაბუის კი არა, მამის პანაშვიდზე გიწევს მისვლა?

როდის მთავრდება ბავშვობა?

იქნებ მაშინ, როცა უეცრად ამჩნევ, რამდენ ადამიანს უჭირს შენს ქალაქში, როცა ვეღარ არიდებ თვალს შენს მეზობელს, ნაგვის ურნაში რომ იქექება, მწირი პენსიით კი „ნაბეღლავს“ ყიდულობს? ან იქნებ მაშინ, როცა სიცივეში, თოშში მჯდომი ბებოსგან შეიძენ ყვავილს, ასანთს, ლიმონს, მიწის თხილს, მზესუმზირას – ერთი სიტყვით, ყველაფერ იმას, რაც არ გჭირდება?

როდის მთავრდება ბავშვობა?

მაშინ ხომ არა, ქვეყნის გასაჭირი შენი პირადი გასაჭირი რომაა და ქვეყნის სიკვდილის შემყურე შენც რომ კვდები? ან იქნებ მაშინ, როცა ისტორიას კი აღარ სწავლობ, როგორც სასკოლო საგანს, არამედ მისი შემსწრე ხარ და თავად ქმნი?

ან იქნებ მაშინ მთავრდება, სოფელში ჩასულს რომ შემოგეგებება სოფლის სახლის ყველა კუთხე, ყველა კუნჭული რომ გაუჟღენთია თავისი სურათებით, თავისი გემოებით, თავისი სურნელით?

ან იქნებ მაშინ მთავრდება, როცა დგახარ მშობლიურ მიწაზე და იცი, რომ ეს უკანასკნელია. სუნთქავ მშობლიური მიწის ჰაერს და იცი, რომ ეს უკანასკნელია. ხედავ მშობლიური მიწის ცას და იცი, რომ ეს უკანასკნელია? იმიტომ, რომ მორჩა – წაგართვეს სამშობლო და ახლა სხვაგან უნდა ეძებო სახლი.

ან იქნებ მაშინ, როცა დადგება ყვითელი შემოდგომა და შენ აღარ მოგინდება ჩამოცვენილ ფოთლებში გაშრიალება და თამაში. აღარ მოგინდება კი არა, თავში აზრადაც არ მოგივა, რომ ასე მოქცევა შეიძლება.

ან იქნებ მაშინ, როცა ამჩნევ, რომ ძალიან გაწუხებს სიცივე, სიცხე, შიმშილი და წყურვილი და რომ არცერთი საქმე არაა ისეთი, ეს წუხილი დაგავიწყოს.

როდის მთავრდება ბავშვობა?

როცა დროშაშემოხვეული დგახარ და ძველზე ძველ სიმღერას მღერი, როცა იცი, შენშია ძალა, როცა სასოწარკვეთას იმედში მალავ და შიში გულადობაში მიიჩქმალება, მაშინ; მაშინ ისიც იცი, რომ დამთავრდა ბავშვობა. და ეს ყველაზე მშვენიერი, ყველაზე სანატრელი დასასრულია. ან იქნებ პირიქით – შეხვედრაა? ყველაფერ იმასთან, რასაც სკოლაში გასწავლიდნენ: ლექსად, მოთხრობად, სახელმძღვანელოს პარაგრაფად?

ახლა, როცა ამას ვწერ, ოქტომბერი იწურება. და არ ვიცით, რას მოგვიტანს შემდეგი თვე. იქნებ ასეთი ფიქრებია ბავშვობის დასასრული? როცა დროის მდინარებას მიაყურადებ, მისი ნაწილი ხდები?

ან იქნებ მაშინ მთავრდება ბავშვობა, როცა შვებით იტყვი: „გავიარეთ. გავიმარჯვეთ. ბრძოლა დასრულდა“.

და ხმალ და ცეცხლგამოვლილი,

ქვესკნელს მომრევი შიშის,

ახედავ მწვანე გორაკებს,

ათასჯერ ნანახს ძილში[1].

[1] „ჰობიტი“, ლექსები თარგმნა ციცო ხოცუაშვილმა.