გააღეთ საკანი, ის გველოდება
სეანსი გვაქვს ჩანიშნული,
კურნავს სიცილით.
გააღეთ კარი. მელოდებიან.
მოსამართლემ აიცილა მისი სიცილი,
პროკურორმა აიცილა მისი სიცილი,
ცრუ მოწმეებმაც აიცილეს მისი სიცილი,
ერთხმად დასთანხმდნენ უკურნებელ ავადმყოფობას.
სიცილი მაინც გამოძვრება ყველა საკნიდან,
სიმართლე მაინც გამოძვრება ყველა საკნიდან,
არ დამარცხდება.
/ნატო ინგოროყვა/
სად სად და იმგვარ დროებაში, როგორშიც ჩვენ გვიწევს ცხოვრება, ზოგჯერ პოეზიის ჩეროს სჯობია შეაფარო თავი, სული მოითქვა. თუმცა ცხოვრებისა არ იყოს, გადასატანი ამბები აქაც ბევრია. ანჟანბემანს ვგულისხმობ.
ლექსთმცოდნეობის ამ ძალიან საინტერესო საკითხის მოსაკვლევად საჯარო ბიბლიოთეკაში მომიხდა ჩასვლა. განცდა მქონდა, რომ კარგა ხნის უნახავ პოეტსა და მეცნიერს შევხვდი, გამორჩეულ პედაგოგს, საჯარო ბიბლიოთეკის მესამე სართულზე ჩამოვსხედით (მე — სკამზე, ის — მაგიდაზე, ჩვეულებისამებრ). ანჟანბემანზე მინდოდა ფიქრი, მასავით ხომ ლექსწყობის ამ საკითხში ვერავინ გამარკვევდა. ჩემს შეკითხვაზე პასუხიც მივიღე და დასაბუთებაც, ქართული ფოლკლორული ლექსწყობის კომპარატივისტული გადააზრებით და წამოვედი მადლიერი.
ვინც ჯერ კიდევ არ იცის, ვეტყვი, რომ კომპარატივისტიკა ისტორიულ-შედარებითი მეთოდია ლიტმცოდნეობასა და ენათმეცნიერებაში, ამ საგნებს ჩვენ ბატონი მიხეილ ქურდიანი გვასწავლიდა და დღეს სწორედ მისივე წიგნად გამოუცემელ სადოქტორო დისერტაციაში გადავამოწმე ენათა ნათესაობის დონეებზე მოძიებული თუ აღდგენილი ესა თუ ის სალექსო ვარიაცია. აქვე უნდა ითქვას, ანჟანბემანს მის ვრცელტანიან ნარკვევში ცალკეული თავი არ ეთმობა, მხოლოდ ერთგან ამბობს, „ორსტრიქონედი ერთი სრული სამეტყველო პერიოდია (წინადადება, ფრაზა) და ამას ანჟანბემანიც (გადატანაც) ადასტურებს, რომელიც, როგორც ქართულ ლექსმცოდნეობაში დამკვიდრებული თვალსაზრისის საწინააღმდეგოდ ემპირიული მასალა ცხადყოფს, არსებობდა ყოველთვის, საერთო ქართველურ დონეზეცო. სწორედ ორსტრიქონედის შიგნით რეკონსტრუირებადი სისტემის ფარგლებში და პირველი ორსტრიქონედის გარდა, ვერ გადალახავდა რითმით მონიშნულ მიჯნასო[1].
რა იყო დამკვიდრებული თვალსაზრისი და რა მაეჭვებდა? განსაზღვრებით დავიწყოთ.
გადატანა, ანუ, ანჟანბემანი (enjambement) პოეტური გამოსახვის ხერხად მიიჩნევა და მოიაზრებს წინადადების ნაწილის გადატანას ტაეპიდან ტაეპში. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ლექსის ინტონაციურ-ფრაზობრივი და მისი მეტრული დაყოფა არ ემთხვევა ერთმანეთს. ანჟამბემანი ხელს უწყობს ცალკეული სიტყვების გამოკვეთას, აძლიერებს მეტყველების ექსპრესიულობას, ლექსში შეაქვს სასაუბრო ინტონაცია.
აკაკი გაწერელიაც ამავეს ამბობს. მისი თქმით, სილაბურ-ტონური სისტემის ლექსთწყობაში ლექსის ერთ-ერთ რიტმულ განმსაზღვრელად ითვლება სტროფის ჩარჩოში რიტმის სინტაქსური ზეგავლენის შემთხვევები. ყველაზე თვალსაჩინო მომენტს ამ მხრივ წარმოადგენს ე. წ. ანჟანბემანი (გადატანა), რომელიც გულისხმობს ლექსის ამა თუ იმ ტაეპის დასასრულს გადატანას მიმდევნო ტაეპში, რაიც ინტონაციურ კონფლიქტს ,,სწევს მეტრსა და ტაეპის სინტაქსურ დაბოლოებას შორის. მაგრამ ქართულ კლასიკურ ლექსში XIX საუკუნემდე ანჟანბემანის არცერთი შემთხვევა არაა ცნობილიო. მკვლევრის თქმით, ქართველ რომანტიკოსებამდე ქართულ ლექსში ტაეპის სინტაქსური დაბოლოება ზუსტად ემთხვევოდა მეტრის აქცენტურ დასასრულს. მხოლოდ ნიკოლოზ ბარათაშვილმა შეარყია პირველად ეს კონსერვატიზმიო.
მკვლევარს მაგალითად შემდეგი სტროფები მოჰყავს:
„თვითონ მეფენიც უძლეველნი, // რომელთ უმაღლეს ამაო სოფლით არღა არის სხვა რამ დიდება, // ჰშფოთვენ და დრტვინვენ და იტყვიან: // „როდის იქნება, ის სამეფოცა ჩვენი იყოს“, // და აღიძვრიან იმავ მიწისთვის, // რაც დღეს თუ ხვალ თვითვე არიან“.
და იქვე დასძენს, ამის მსგავსი არაფერია ქართულ ლექსში XIX საუკუნემდე, რის გამოც ანჟამბემანის საკითხს ვრცლად ვერ შევეხებით წინამდებარე მონოგრაფიაშიო[2].
არადა, იმავე მონოგრაფიაში აკაკი გაწერელია რუსთველისეულ ტროფებს ინტონაციური თვალსაზრისით განმარტავს და მათ ანჟანბემანს, ანუ, გადატანას სულაც არ უკავშირებს. მას საანალიზოდ რუსთაველის შემდეგი სტროფები მოაქვს: „ვინ დამბადა, შეძლებაცა… ვინ არს ძალი უხილავი… ვინ საზღვარსა დაუსაზღვრებს იგი გახდის წამის ყოფით ერთსა ასად, ასსა ერთად!“
ან ეს: „თუ საწუთრომან დამამხოს, ყოველთა დამამხობელმან… ვერ დამიტიროს მშობელმან, ·და ვერცა მისანდობელმან, –– მუნ შემიწყალოს თქვენმავე გულმან მოწყალე მლმობელმან!“ — თუმცა, აი, რას ასკვნის: პირველ შემთხვევაში ტაეპების დასაწყისი სიტყვებია გაძლიერებული „და მეოთხე ტაეპი უშუალო დასკვნას წარმოადგენს, მეორე შემთხვევაში კი ტაეპთა ბოლო სიტყვების სინტაქსური ერთფეროვნება მჭიდრო კავშირს ამყარებს მათ შორის და სტროფს ერთი მთლიანი წინადადების სახეს აძლევს. ყოველივე ზემოთ თქმულის საფუძველზე, ქართულ კლასიკურ ლექსში ინტონაციის ანუ ტონის ცვალებადობის (მახვილების გაძლიერება, ტემპის შენელება თუ აჩქარება და სხვ.) ზეგავლენა ვრცელდება უმთავრესად ანაკრუზის უბანზეო (იცვლება მეტრული რიგი მახვილებისა: მეტწილად ერთმახვილიანი და ერთმარცვლიანი სიტყვები იკავებენ ორ- და მეტმარცვლოვან სიტყვების ადგილს).
როგორც ვხედავთ, აქ გადატანას სრულიად არ ახსენებს, არადა, ფაქტია, გვაქვს.
ანჟანბემანს უფრო ვრცლად მიმოიხილავს მედეა ციქურიშვილი ჟურნალ „ცისკარშიც“ (1991, 11-12) გალაკტიონის პოეზიის მაგალითზე. სურ.1.
მკვლევარს საანალოზოდ გალაკტიონის არაერთი მშვენიერი ფრაზა მოჰყავს, თუმცა ის, რომ ეს ძველი მოვლენაა, არსად ახსენებს. მხოლოდ გალაკტიონის ტაეპების ანალიზით შემოიფარგლება.
მაგრამ, საბედნიეროდ, არსებობს ფრანგი ენათმეცნიერის, ჟან კოენის წიგნი — „პოეტური ენის სტრუქტურა“, რომელშიც მითითებულია, რომ ანჟანბემანი მე-17 საუკუნემდე საკმაოდ გავრცელებული იყო და ამის შესახებ პიერ დე რონსარი მიუთითებსო. მისი „პლეადის“ წინასიტყვაობაში კი ვკითხულობთ: „ახალგაზრდობაში ანჟანბემანი მიუღებლად მიმაჩნდა ჩვენი პოეზიისათვის, მაგრამ კარგი ბერძენი და რომაელი ავტორების წაკითხვის შემდეგ საწინააღმდეგო აზრი გამიჩნდა“-ო. მე-17 საუკუნეში ბუალოს ცნობილი სიტყვებით — „სტანსები პაუზებზე სასიამოვნოდ ჯდება,// ვეღარ ბედავს ტაეპი სხვა ტაეპში გადასვლას.“// — აიკრძალა ანჟანბემანის ხმარება. უფრო მოგვიანებით, რომანტიკოსების ეპოქიდან მან აღიდგინა უფლებები და ზოგჯერ სისტემატიურადაც გამოიყენებოდა, მაგალითად, მალარმეს „ჯეროდიადეში“-ო.
ანჟაბემანს ჟ. კოენი განიხილავს, როგორც დაპირისპირებას ტაეპების მეტრულ და სინტაქსურ დაყოფას შორის, როცა ერთმანეთს აღარ ემთხევა მეტრული და სემანტიკური პაუზები. ამავე დროს ანჟანბემანი მას მიაჩნია მეტრულ-სინტაქსური კონფლიქტის ერთ კერძო შემთხვევად სხვა მრავალთა შორის, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავდებიან ინტენსიურობით. კონფლიქტის მოსახსნელად მეტრული პაუზა ზუსტად უნდა დაემთხვეს სემანტიკურ პაუზას. მაგრამ არც ერთ ფრანგულ ლექსში ემთხვევა ამგვარად, მაშასადამე კლასიცისტებმა შესძლეს აღნიშნული დაპირისპირების მინიმუმამდე დაყვანა და არა — მოხსნაო. ფრანგული პოეზიის ისტორიაში დასტურდება ამ კონფლიქტის ზრდა კლასიციზმიდან რომანტიზმამდე და რომანტიზმიდან სიმბოლიზმამდე, რაც იმით გამოიხატება, რომ ანჟანბემანი არღვევს მეტად მყარ გრამატიკულ კავშირებს: არსებით სახელსა და ეპითეტს შორის, კავშირსა და მომდევნო სიტყვას შორის, არტიკლსა და არსებით სახელს შორისო. როგორც კოენი ამბობს, პოეტები მართლაც მიხვდნენ, რომ კონფლიქტი მეტრსა და სინტაქსს შორის თვით ლექსის არსებაშია ფესვგადგმულიო[3].
ზოგადად, მიჩნეულია, რომ არსებობს ტაეპური და სტროფული გადატანა. გამოყოფენ ტაეპური ანჟამბემანს, რომელიც სხვადასხვა ხასიათისაა: ა) ფრაზა ავსებს პირველ ტაეპს და მთავრდება მეორის დასაწყისში: „შორეული ქალის ეშხი// მოვა… მაგრამ როდის?(გ. ტაბიძე).
ბ) ფრაზა იწყება ტაეპის ბოლოს და ავსებს მეორე ტაეპს: „ბაღში გავედი… იქაც ბილიკზე //ფენილი იყო ფოთოლი რბილი (გ. ტაბიძე).
გ) ფრაზა იწყება პირველი ტაეპის ბოლოს და მთავრდება მეორე ტაეპის დასაწყისში:
„მივედი სახლში. ქორწილი გაჩაღებულა, მღერიან“ (ვაჟა–ფშაველა).
დ) იშვიათია ისეთი ანჟამბემანი,როდესაც ტაეპიდან ტაეპში გადატანილია სიტყვის ნაწილი (დამარცვლის წესით): „არაფერი! სტყუი! მაშ და– //ლალის ბეწვ–ბუსუსი…// გვერდზე რისთვის ათამაშდა?!//ჰოდა, სუ! სუ! სი- //ტყვა არ თქვა“ (ი. გრიშაშვილი.
სტროფული ანჟამბემანი სხვადასხვა ხასიათისაა:
ა) მთელი სტროფის აზრობრივ-ფრაზეოლოგიური კომპოზიცია სრულდება მომდევნო სტროფის პირველ ტაეპში: „შავს ენას და შავსა გულს // აფარებენ თეთრ კბილებს // არა! გიჯობს რომ მიჰყვე //შენ იმ მამულიშვილებს. // შენ იმ მამულიშვილებს, //ქვეყნისთვის რომ ყოველდღე // ოფლში იწურებიან // და, ვით ბნელში ვარსკვლავი // ისე ჩუმად ჰქრებიან!.. (ა. წერეთელი).
ბ) მთელი სტროფი აგებულია ანჟამბემანის პრინციპზე: „ძარღვებს თანდათან // ეს უცნაური//წეწდა, არღვევდა//აურზაური.//ზღვა ხმაურობდა. (გ. ტაბიძე).
ვერ მოვითმინე და ელმეგობარს ვკითხე, რა მიგაჩნია ანჟანბემანის კოგნიტიურ საფუძვლად-მეთქი. აი, რა მიპასუხა: 1. ანჟანბემანი ქმნის ინფორმაციულ დაძაბულობას (Suspended Closure) — გონება ელოდება წინადადების დასრულებას, მაგრამ სტრიქონი წყვეტს მას მოულოდნელად. ეს აყოვნებს “დასასრულის” კოგნიტურ მოდელს და ზრდის ყურადღებას. გონება ავტომატურად ცდილობს სტრუქტურული მთლიანობის აღდგენას. უკავშირდება Gestalt-ის პრინციპს — სურვილს, რომ აღვიქვათ მთლიანი, დასრულებული ერთეულიო.
- ანჟანბემანი აყოვნებს წინადადების „დასრულებას”, რაც გონებას აიძულებს, გადაანაწილოს დროითი რესურსები. ჩვენ გვიწევს წაკითხული სტრიქონის დროებით „დარჩენა მეხსიერებაში“, რათა შევავსოთ აზრი შემდეგ სტრიქონში. ამას კოგნიტურ მეცნიერებაში working memory load ეწოდებაო.
- გონება მუდმივად ჭვრეტს, რა მოჰყვება შემდეგ. ანჟანბემანი ხშირად არღვევს ამ მოლოდინს — ეს ქმნის „პროგნოზულ შეცდომას”(Prediction Error-ს), რაც იწვევს ინტერესს და ამახსოვრებს სტრიქონსო.
- ანჟანბემანი მუშაობს ასევე ფონოლოგიურ დონეზეც. რადგან პაუზები და ხაზის გადანაწილება ქმნიან მუსიკალურ ეფექტს, გონება ამ მეტრულ ხარვეზებზე სმენით რეაგირებს — და ცდილობს მათ მულტიმოდალურ „დამუშავებას”, როგორც რიტმის და ინტონაციის ნაწილისასო.
- ამბივალენტურობა და მეტაფორების ინტეგრაცია — ანჟანბემანი ხშირად გამოიყენება მულტიმნიშვნელოვნების წარმოსაჩენად. როდესაც სიტყვა გადადის შემდეგ სტრიქონში, ის შეიძლება წაკითხვის მომენტში დროებით სხვა მნიშვნელობით აღიქმებოდეს, ვიდრე საბოლოოდ. ეს იწვევს კოგნიტურ რეფრემინგს, რაც დაკავშირებულია მეტაფორული აზროვნების მექანიზმებთანო.
ამდენად, ანჟანბემანის კოგნიტურ შედეგად შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ კოგნიტურად ის: აყოვნებს აზრის დასრულებას → ზრდის ყურადღებას, მეხსიერებაში ინახავს დეტალებს; ქმნის პროგნოზის შეცდომას → ზრდის ლინგვისტურ სიამოვნებას; აძლევს ტექსტს მრავალშრიანობას → ააქტიურებს მეტაფორულ და სიმბოლურ აზროვნებასო.
ანჟანბემანი ხშირად მუშაობს ისე, რომ: დაუმთავრებელი აზრი ეძებს მეორე სტრიქონში ემოციურ ან მორალურ „დაბრუნებას“; სტრიქონებს შორის იშლება პოეტური დუმილი, რომელიც ააქტიურებს კოგნიტურ ინტერპრეტაციას; ხშირად გვაქვს პარადოქსი ან განმარტების საჭიროება, რაც ზრდის გონებრივ ჩართულობასო.
პარადოქსები, იცოცხლეთ! ისინი ხომ ჩვენი დროების განუყუფელ ატრიბუტებად იქცნენ. მაგრამ ამასაც გადავიტანთ!
სხვა რესურსები:
- “Enjambment – Definition and Examples of Enjambment”. Literary Devices. 2020-12-22. Retrieved 2021-09-05.
- “Enjambment”. www.cs.lewisu.edu. Retrieved 2021-09-05.
- Jump up to:ab c d e Preminger 359
- William R. Taylor, The Book of Psalms, The Interpreters’ Bible, volume VI, 1955, Abingdon Press, Nashville, p. 169.
[1] მიხეილ ემელიანეს ძე ქურდიანი, საერთოქართველური ვერსიფიკაციული სისტემა და ლექსწყობის ზოგადლინგვისტური თეორია, დისერტაცია ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 1998. გვ, 30.
[2] აკ აკ ი გაწერელია, რჩეული ნაწერები, ტომი III ვეტრსიფიკაცია, მერანი, თბილისი, 1981.
[3] იხ. რუსუდან თურნავა, ფორმისა და შინაარსის ურთიერთმიმართების საკითხისათვის პოეზიაში, ლიტერატურული ძიებანი №23 (ნაწილი II).
