„ხეების სუნი აღარა აქვს კედის და მე ავტირდი“.
უილიამ ფოლკნერი,
ხმაური და მძვინვარება
ორიოდ წლის წინ, ჩემი სპეციალური მასწავლებლობის ბოლო წელს, კერძო პრაქტიკით სამუშაოდ მომიყვანეს პირველკლასგავლილი გოგონა ნუშის თვალებით, ქერა თმითა და სიყვარულით სავსე გამოხედვით. არ მეტყველებდა. გაცნობისთანავე თითები, მაჯა- ხელები საგულდაგულოდ დამიყნოსა, ინტერესით მაკვირდებოდა მეცა და ჩემს სამუშაო მაგიდაზე არსებულ საგნებს, რომლებსაც აღებისთანავე ყნოსავდა და ვგრძნობდი, იმათი გემოებიც აინტერესებდა. განსაკუთრებული სიფრთხილე გახდა საჭირო კარადაში არსებული თხევადი საგნებისადმი, წამიც და წებო, ჰიგიენური სითხე და სხვა ყველაფერი, რაც თხევადი იყო, უნდოდა, პირთან მიეტანა და დაელია.
მოკლედ, აუტიზმის შემთხვევა იყო მძაფრი ყნოსვისა და გემოს შეგრძნებებით. სტატიის მომზადებაც მაშინვე მომინდა, მაგრამ დაკვირვება ვამჯობინე. ცოტა ხნის წინ კი კარგად მოაზროვნე ბიჭი გამაცნეს, თუმცა ენისა და მეტყველების თავისებური მდგომარეობით. აღმოჩნდა, რომ ყნოსვა მისთვისაც პრიმარული ფაქტორია. წინამდებარე სტატიაში სწორედ აუტიზმის იმგვარი ფორმის შესახებ ვისაუბრებ, როდესაც ყნოსვა თითქმის წამყვანი შეგრძნებაა. ზოგადად, ცნობილი ფაქტია, რომ აუტიზმის მქონე ადამიანებისთვის ხშირია სინათლის, ხმების, ტექსტურებისა და სუნების მიმართ მომეტებული მგრძნობელობა.
ეს სტატია უფრო დეტალურად განიხილავს მომეტებულ ყნოსვით მგრძნობელობას, ანუ ჩვეულებრივზე ძლიერ ყნოსვის შეგრძნებას. ასევე განვიხილავთ ყნოსვითი მგრძნობელობის ეფექტებს აუტიზმის მქონე ბავშვებში და იმას, თუ როგორ შეგვიძლია დავეხმაროთ მათ ამ სიმპტომების მართვისას.
ცოტა რამ ყნოსვითი სისტემის შესახებ
როგორც ცნობილია, ყნოსვითი სისტემა პასუხისმგებელია ყნოსვის შეგრძნებაზე. ეს სისტემა ჰაერში სხვადასხვა სუნს ცხვირისა და ცხვირის ღრუს მეშვეობით აღიქვამს და შემდეგ სიგნალებს, ანუ ინფორმაციას, უგზავნის ჩვენს ტვინს. ტვინიც ამა თუ იმ სურნელსა თუ სუნს გადაამუშავებს და აანალიზებს მათ უკვე არსებული ცოდნის საფუძველზე. ტვინი დიდ როლს ასრულებს ყნოსვითი სისტემის მუშაობისას. ჩვენი სხვა გრძნობების მსგავსად, სუნები დაკავშირებულია ჩვენეულ მოგონებებსა და ემოციებთან. შეიძლება სუნი ჩვენი ცხოვრების გარკვეულ პერიოდს ან საკვებს დავუკავშიროთ. ეს ინდივიდუალური გამოცდილებაა, რადგან ამგვარი ასოციაციები სპეციფიკურია თითოეული ადამიანისთვის და, როგორც ცნობილია, ყნოსვას შეგრძნებათა შორის ყველაზე ხანგრძლივი მეხსიერება გააჩნია.
აუტიზმის მქონე ბავშვები და მომეტებული ყნოსვის შეგრძნება
მრავალი კვლევა ჩატარდა იმის დასადგენად, აქვთ თუ არა აუტიზმის მქონე ბავშვებს გაძლიერებული ყნოსვის შეგრძნება თუ ჰიპერმგრძნობელობა. 2018 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ აუტიზმის მქონე ადამიანები, ნეიროტიპურ ადამიანთაგან განსხვავებით, ტვინის სხვადასხვა უბანს იყენებენ სუნების აღსაქმელად. რადგან კვლევებმა აჩვენა, რომ აუტიზმის მქონე ბავშვებს შეიძლება ჰქონდეთ გაძლიერებული ყნოსვის შეგრძნება, გამომდინარეობს, რომ მათ აქვთ გაძლიერებული ყნოსვითი სისტემა, რომელიც არეგულირებს ამ სუნებს. აუტიზმის სპექტრის ზოგიერთ ბავშვში უსიამოვნო სუნის აღმოჩენა შესაძლებელია უფრო დიდი მანძილიდან. ამიტომ ასეთი ბავშვის რეაქცია აუცილებლად იქნება თავის არიდება. ზოგი კი აქტიურად ეძებს ძლიერ სუნს იმ ადამიანებისგან ან საგნებისგან, რომლებიც მოსწონთ. კვლევები აუტისტ პირებში ჰიპერმგრძნობელობის უკეთ გასაგებად და მისი სიხშირის დასადგენად უცხოეთში ამჟამადაც მიმდინარეობს.
ძლიერი ყნოსვის გავლენები
ყნოსვის მიმართ ჰიპერმგრძნობელობამ შეიძლება იმოქმედოს ადამიანსა ან მისი ფუნქციონირების უნარზე. აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვმა შეიძლება შეამჩნიოს სუნები, რომელთა აღქმაც ჩვენ არ შეგვიძლია.
როგორც კვლევებმა გამოავლინა, არც ისე იშვიათი ყოფილა შემთხვევები, როდესაც მოჭარბებულ ყნოსვის შეგრძნებას თან ახლავს კომუნიკაციის უნარის დარღვევა; ამავდროულად, ჰიპერმგრძნობელობა შეიძლება გამოიხატოს უჩვეულო ქცევებით. სამყაროს განსხვავებულად აღქმა გარშემომყოფებისგან შეიძლება რთული აღმოჩნდეს აუტიზმის მქონე ბავშვისთვის ყოველდღიურ ცხოვრებაში და სოციალურ ურთიერთობებში. აუტიზმის მქონე პირთათვის ზრდასრულ ასაკში, ყნოსვითი სისტემის გამძაფრებამ შეიძლება გაართულოს ფუნქციონირება საზოგადოებრივ ადგილებში, მგზავრობისას ან — სამუშაო ადგილზე. აუტიზმის მქონე ბავშვებს შეიძლება პრობლემები შეექმნათ სხვადასხვა გარემოში.
აუტიზმის მქონე ბავშვებისთვის, რომლებსაც აქვთ ყნოსვის გამძაფრებული შეგრძნება, შეიძლება რთული იყოს სხვადასხვა კვებით დაწესებულებაში, რესტორანსა ან კაფეში წასვლა, რადგან ამ სივრცეში უამრავი სხვადასხვა სურნელია. უცნობი ადამიანების უცნობი სურნელებიდან დაწყებული, მირთმეული საკვებისა და სასმელების მრავალფეროვნებით დამთავრებული, ეს შეიძლება ზედმეტად სტიმულირებადი იყოს სუნის მიმართ ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვისთვის. ახალ რესტორანში წასვლისას გასათვალისწინებელია რესტორნის ტიპი, მისი დატვირთულობა და გარემო. ამ ფაქტორებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს იმაზე, თუ როგორ რეაგირებს ბავშვი რესტორანში ყოფნაზე.
გამძაფრებული სტიმულაციური რეაქციები
სტიმულაცია არის განმეორებადი ან უჩვეულო მოძრაობები ან ხმები, მათ შორის — ხელების ქნევა, თავის ქნევა ან რხევა. არა მხოლოდ აუტიზმის სპექტრის მქონე ადამიანებისთვის, სტიმულაცია ასოცირდება აუტიზმთან. ნეიროტიპულ ადამიანში სტიმულაცია შეიძლება იყოს ფრჩხილების კვნეტა, თმის ტრიალი ან ფეხის ქნევა. ეს ქმედებები ეხმარება აუტისტ პირებს ემოციების მართვისა და კომფორტის პოვნისთვის სენსორული გადატვირთვის დროს.
დამამშვიდებელი სურნელების საჭიროება დასამშვიდებლად ან მიჯაჭვულობის დასამყარებლად
აუტიზმის მქონე ბავშვებს შეიძლება დასჭირდეთ (მზრუნველების ან სათამაშოს) დამამშვიდებელი სურნელები სიმშვიდის შესანარჩუნებლად. ამან შეიძლება შეზღუდოს ბავშვების სხვებთან ურთიერთქმედების გზები, რადგან მათ მხოლოდ კონკრეტული სურნელები სურთ. შეიძლება ყურადღება გადაიტანონ ისეთმა სუნებმა, რომლებიც ნეიროტიპული ადამიანისთვის შეუმჩნეველია.
თუკი თქვენს საკლასო ოთახებში ამ ტიპის მოსწავლე გაჩნდება, აუცილებლად გაითვალისწინეთ სასწავლო კომპონენტში ბუნებრივი საგნების ჩართვა და მათზე ყნოსვითი დაკვირვება. გვახსოვდეს, ყნოსვით მათი უამრავი ინფორმაციის მიღება შეუძლიათ ამა თუ იმ საგნის ან მოვლენის შესახებ. ამგვარი აქტივობების მოფიქრება კი არცერთ საგანში არ უნდა იყოს რთული საქმე. მთავარია, გული გულობდეს!
ამავდროულად, უნდა გვახსოვდეს, აუტიზმის მქონე ბავშვები შეიძლება შეაწუხონ ისეთმა ქიმიურმა სუნებმა, რომლებიც შეიძლება ნეიროტიპული ტვინისთვის შეუმჩნეველი იყოს.
ძლიერმა უცნობმა სუნებმა, სუნამოებმა ან საწმენდმა საშუალებებმა შეიძლება ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვი სენსორული გადატვირთვისა და კომუნიკაციის უნარების ნაკლებობის გამო აჟიტირება გამოიწვიოს. საკლასო ოთახში აუტიზმის მქონე ბავშვს შეიძლება გაუჭირდეს ფოკუსირება, სანამ მისი ტვინი ამუშავებს სუნებს, რომლებსაც სხვა ვერავინ ამჩნევს. სენსორული ძიების მქონე ბავშვისთვის გარკვეულმა სუნებმა შეიძლება ყურადღება გადაიტანოს, როდესაც ის ცდილობს სურნელთან მიახლოებას.
ბავშვმა, შეიძლება, უარი თქვას არასასიამოვნო სურნელების მქონე სივრცეში შესვლაზე
უცნობი სურნელების მქონე ახალ სივრცეში შესვლამ, როგორიცაა მეგობრის სახლი, ექიმის კაბინეტი, მაღაზია ან რესტორანი, შეიძლება აუტიზმის მქონე ბავშვში ინტენსიური რეაქცია გამოიწვიოს. შესაძლოა, მას ძალიან აწუხებდეს ძლიერი სურნელები და ირეაგიროს სტიმულაციით (განმეორებითი ქცევა, როგორიცაა — ხელების ქნევა), სროლით ან გაქცევით.
როგორ დავეხმაროთ ბავშვს, რომელსაც აქვს ყნოსვის ჰიპერმგრძნობელობა?
აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვში ყნოსვის მიმართ მომატებული მგრძნობელობა ჩვეულებრივ, ყოველდღიურ სურნელებს ძლიერ და ინტენსიურ სურნელებად აქცევს. ისეთმა გავრცელებული სუნებმა, როგორიცაა: ცხარე საკვები, სურნელოვანი შამპუნები ან ბენზინი, შეიძლება ბავშვი დათრგუნოს. მათ შეიძლება უარი თქვან გარკვეული საკვების მიღებაზე, თავი აარიდონ გარკვეულ ადგილებს ან გამოავლინონ უჩვეულო ქცევა. ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვის დასახმარებლად უმარტივესი გზებია:
- მხოლოდუსუნოსაწმენდისაშუალებებისგამოყენება,
- სურნელოვანისანთლების, სუნამოებისდადეოდორანტებისთავიდანაცილება,
- ოთახებისკარგადვენტილაციადაცხვირზეხელსახოცისანსხვასახისდამცავისაშუალებისშეთავაზება.
სენსორული აღქმის მქონე ბავშვისთვის, თან იქონიეთ საყვარელი სურნელის მქონე ქსოვილის ნაჭერი და მოამზადეთ არომატული კერძები. როდესაც თქვენს შვილთან ერთად მუშაობთ მისი რეაქციების წყაროს დასადგენად, შეგიძლიათ შექმნათ გადაწყვეტილებები, რათა დაეხმაროთ მას თავი უსაფრთხოდ და კომფორტულად იგრძნოს.
არსებობს რამდენიმე ინსტრუმენტი და თერაპია, რომელთა გამოცდაც შეიძლება თქვენს შვილთან ერთად. ესენია: ABA თერაპია გამოყენებითი ქცევითი ანალიზი. ABA არის სტრატეგია, რომელიც შექმნილია იმისთვის, რათა დაეხმაროს ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვებს კომუნიკაციის უნარების გაუმჯობესებაში. გაწვრთნილ ABA თერაპევტთან მუშაობით, თქვენს შვილს შეუძლია ისწავლოს ენობრივი და კომუნიკაციის უნარები. მათ შეიძლება ისარგებლონ ყურადღების, კონცენტრაციის და სოციალური უნარების გაუმჯობესებით. ABA თერაპია ეხმარება მეხსიერებასა და აკადემიურ მოსწრებაში და შეუძლია შეამციროს პრობლემური ქცევები. ABA თერაპია მოქნილი და ინდივიდუალურია, რომლის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპია დადებითი განმტკიცება. გრძელვადიანი ABA თერაპიის კვლევები აჩვენებს მრავალ დადებით მიღწევას ინტელექტუალურ ფუნქციონირებაში, ენობრივ განვითარებაში, ყოველდღიურ ცხოვრებაში და სოციალურ უნარებში. სენსორული მხარდაჭერის ინსტრუმენტები სენსორული მხარდაჭერის ინსტრუმენტები არის სათამაშოები და სხვა ნივთები, რომლებიც შექმნილია ერთი ან მეტი გრძნობის სტიმულირებისთვის. ისინი მიმზიდველია აუტიზმის სპექტრის მქონე ზოგიერთი ბავშვისთვის, რადგან მათ შეუძლიათ დაეხმარონ ბავშვს სიმშვიდის შეგრძნებაში და უზრუნველყონ სასურველი სენსორული გამოცდილება, რაც არეგულირებს მათ სენსორულ საჭიროებებს. გასათვალისწინებელი დამხმარე საშუალებებია: დამძიმებული ჟილეტები ან საბნები, მოძრავი ბალიშები და ბალანსის დაფები. სენსორული დამხმარე სათამაშოები მოიცავს ფიჯეტ სპინერებს, პოპიტებს, ტყლარწს ან რბილულებს.
გვახსოვდეს, სენსორული სათამაშოს, ხელსაწყოს ან სასწავლო რესურსის არჩევისას, ჩვენს სიფრთხილეს თავი არ უნდა სტკიოდეს და დასწყის დღეებსა თუ თვეებში ყურადღებაც გაასკეცებული გვმართებს.
სოციალური ისტორიები
„სოციალური ისტორიები“ არის თხრობითი აქტივობა, რომელიც შექმნილია, რათა აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვებს დაეხმაროს სოციალურ სიტუაციებში გასარკვევად სათანადო კომუნიკაციისას. სოციალურ ისტორიებს შეუძლიათ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესონ აუტიზმის მქონე ბავშვების ურთიერთობა, როგორც თანატოლებთან, ასევე — უფროსებთან. მათ შეუძლიათ აჩვენონ და ასწავლონ, რა უნდა გააკეთონ (და რა არ უნდა გააკეთონ) სოციალურ სიტუაციებში და პრობლემების წარმოშობის დროს. სოციალური ისტორიების გამოყენებით, თქვენ აწვდით ინფორმაციას და სტრუქტურას, რათა დაეხმაროთ აუტიზმის მქონე ბავშვს სოციალურ სიტუაციებში ორიენტირებაში. სოციალური ისტორიის მაგალითი შეიძლება იყოს კომიქსების ფორმატში ან მარტივი წინადადებების სერია, რომელიც ასახავს, თუ რას უნდა ელოდოს ბავშვი და რატომ.
გამოყენებული რესურსები:
