თანამედროვე მსოფლიოში გამწვავებული კონკურენციის პირობებში ცხადია ყველა ორგანიზაცია  თუ საწარმო  ზრუნავს წინსვლასა და გაუმჯობესებაზე, რადგან ბაზარზე კონკურენცია ძალიან ინტენსიური გახდა. ამასთან, თითოეულ გადაწყვეტილებას შეუძლია შეცვალოს მთელი დინამიკა  და ხშირ შემთხვევაში  სწორედ კომპანიის გარეთ არსებული ფაქტორები განსაზღვრავს მის მომავალს. ბევრ გარე გავლენას აქვს თანაბარი გავლენა.

PEST/PESTEL  ანალიზი  რეალურად მარკეტინგული ინსტრუმენტია, რომელიც თავდაპირველად იმ გარე ფაქტორების –  პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და ტექნოლოგიური ასპექტების დასადგენად შეიქმნა, რომლებიც გავლენას ახდენენ კომპანიის ბიზნესზე. შემდგომში ამ ფაქტორებს გარემოსდაცვითი და იურიდიული ფაქტორები დაემატა. გარემოს დაცვითი ან ეკოლოგიური ფაქტორების მზარდმა მნიშვნელობამ XXI საუკუნის პირველ ათწლეულში, მწვანე ბიზნესის წახალისება გამოიწვია, რამაც კიდევ უფრო გაავრცელა PEST ანალიზის გამოყენება, მასში არსებული გარემოს კომპონენტის წყალობით.

პოლიტიკური (P), ეკონომიკური (E), სოციალური (S), ტექნოლოგიური (T), გარემოსდაცვითი (E) და ბოლოს, იურიდიული (L)  ფაქტორები   PESTEL-ის ცხრილის აბრევიატურაა.

დღეს მოქმედი ორგანიზაციები და საწარმოები ფართოდ იყენებენ   PEST/PESTEL ანალიზის ტექნიკას. იგი იძლევა მთელი გარემოს  სივრცობრივ  სურათს სხვადასხვა პერსპექტივიდან  და ხელს უწყობს პოტენციური სამომავლო მოქმედებების დიაპაზონის განსაზღვრას. გარდა ამისა, ის  ასევე გულისხმობს სტრატეგიული მართვის ღონისძიებების შექმნას.

პესტელის ცხრილის თითოეული  მიმართულება სხვადასხვა ქვეკომპონენტებისგან შედგება.

პესტელის ცხრილის გამოყენება  მეტად მოსახერხებელი ზოგიერთი  გეოგრაფიული  საკითხის შესაწავლისას. მაგალითისთვის განვიხილოთ კლიმატის ცვლილება.

მოსწავლეებს ვაძლევთ სტატიას/ტექსტს წასაკითხად ან ვაჩვენებთ ვიდეოს  კლიმატის ცვლილების შესახებ. შემდეგ კლასს ვყოფთ 6  ჯგუფად და თითოეულ ჯგუფს ვაძლევთ დავალებას: სტატიიდან ან ვიდეოდან გამომდინარე იმუშაონ ერთ რომელიმე ფაქტორზე ანუ პირველი ჯგუფი მუშაობს პოლიტიკური  მიმართულებით, მეორე  ჯგუფი – ეკონომიკური მიმართულებით და ა.შ.  პირველი  ჯგუფის ამოცანაა დაადგინოს  რა გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილებაზე პოლიტიკური ფაქტორები და/ან პირიქით – რა გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილება პოლიტიკურ ფაქტორებზე. მეორე ჯგუფი იგივეს აკეთებს ოღონდ ეკონომიკური რაკურსიდან და ა.შ.

მოსწავლეებს   თითოეული ფაქტორის გასაანალიზებლად შესაძლოა მივაწოდოთ დამხმარე კითხვები:

• პოლიტიკური ფაქტორი:

1. რა ცვლილებები მოხდა თანამედროვე პოლიტიკურ გარემოში გლობალურად და ლოკალურად?
2. როგორ შეიძლება გავლენა იქონიოს ამ ცვლილებებმა კლიმატის ცვლილებაზე და რა შედეგები მოჰყვება მას?
3. რა პოლიტიკური საფრთხეების მონიტორინგია საჭირო?

• ეკონომიკური ფაქტორი:

1. რა მდგომარეობაშია ამჟამად მსოფლიოს/რეგიონის/ ქვეყნის ეკონომიკა
2. როგორ შეიძლება ამან იმოქმედოს კლიმატის ცვლილებაზე?
3. აისახება თუ არა კლიმატის ცვლილებები ეკონომიკის განვითარებაზე და როგორ?

• სოციალური ფაქტორი:

1. როგორია დემოგრაფიული მდგომარეობა თანამედროვე მსოფლიოში, რეგიონსა თუ ქვეყანაში და რა კავშირია მოსახლეობის რაოდენობასა და კლიმატის ცვლილებას შორის?
2. როგორ ზემოქმედებს კლიმატის ცვლილება ადამაინების ჯანმრთელობაზე?
3. რა შეიძლება გაკეთდეს სოციალური ფაქტორების გავლენის  შესამცირებლად?

• ტექნოლოგიური ფაქტორი:

1. როგორ შეიცვალა ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიები? თქვენი აზრით, ეს შანსია თუ საფრთხე?
2. სარგებლობთ თუ არა იმ ტექნოლოგიებით, რომელიც ახლა ხელმისაწვდომია?
3. რამდენად და როგორ მოქმედებს ახალი ტექნოლოგიები კლიმატის ცვლილებაზე?

• გარემოსდაცვითი ფაქტორი:

1. რა გარემო ფაქტორები მოქმედებს ჩვენზე ახლა?
2. რა გარემო ფაქტორებმა შეიძლება მოახდინოს გავლენა ჩვენზე მომავალში?
3. რა გარემო ფაქტორებზე გვჭირდება მონიტორინგი?
4. გარემოს რომელ კომპონენტბზე მოქმედებს კლიამტის ცვლილება?

• იურიდიული ფაქტორების ანალიზი:

1. რომელი საერთაშორისო, ეროვნული და ადგილობრივი კანონმდებლობა, ხელშეკრულებები, კონვენციები ეხება კლიმატის ცვლილებას?
2. როგორ იმოქმედებს ეს სამართლებრივი ცვლილებები პრობლემაზე?
3. რა პოტენციური სამართლებრივი ზეწოლა შეიძლება წარმოქმნას სხვადასხვა ქვეყანაში/რეგიონში ამ კონვენციებმა და ხელშკრულებებმა?

გაკვეთილზე შეგიძლიათ გამოიყენოთ ქვემოთ მოცემული შაბლონები და ასევე ონლაინ ინსტრუმენტი MindOnMap  (https://www.mindonmap.com ). მისი Flowchart ფუნქციის დახმარებით თქვენ შეგიძლიათ გამოიყენოთ ყველა ის ელემენტი, რომელიც გჭირდებათ PESTEL ანალიზის შესაქმნელად. შეგიძლიათ გამოიყენოთ სხვადასხვა ფორმა, ტექსტი, ცხრილი, ფერები და ხაზები. გარდა ამისა, თქვენ ასევე შეგიძლიათ გახადოთ თქვენი დიაგრამა უფრო კრეატიული თემის ფუნქციის გამოყენებით. ეს ფუნქცია საშუალებას გაძლევთ შეცვალოთ დიაგრამის ფერი და გახადოთ ის უფრო დამაკმაყოფილებელი და გასაგები. ასევე, თქვენ შეგიძლიათ დაარედაქტიროთ ტექსტი საჭიროების შემთხვევაში. ინსტრუმენტი საშუალებას მოგცემთ გამოიყენოთ ტექსტის ფუნქცია ზოგადი განყოფილებიდან. ამ გზით, თქვენ შეგიძლიათ დაამატოთ ან ჩასვათ ტექსტი ანალიზის შესაქმნელად. უფრო მეტიც, MindOnMap ხელმისაწვდომია ყველა ვებ პლატფორმისთვის. ის ხელმისაწვდომია Google, Explorer, Edge, Firefox და სხვა.

რესტელის ცხრილის ნიმუშები

როალდ დალი პატარების საყვარელი მწერალია. ვის არ ახსოვს, შოკოლადის სურნელი წიგნიდან „ჩარლი და შოკოლადის ქარხანა“, ჭკვიანზე ჭკვიანი გოგონა მატილდა ან სასწაულმოქმედი ბატონი მელია.

„დიდი კეთილი გოლიათი“ – როალდ დალის კიდევ ერთი, ცნობილი და პოპულარული ნაწარმოებია, რომელიც წინა კვირას წიგნის კლუბში წავიკითხეთ.

ეს წიგნი, გარდა იმისა, რომ თავბრუდამხვევ ლიტერატურულ მოგზაურობას სთავაზობს პატარებს, ბევრ საკითხზე დააფიქრებს და ბევრ უნარსაც განავითარებინებს, მათ შორის, ლექსიკურ და გრამატიკულ უნარებს.

მივყვეთ თავიდან – როდესაც წიგნის კითხვას იწყებთ, შეიძლება იფიქროთ, ეს რა საბავშვო საკითხავიაო. წიგნი ხომ უცნაური, ჯადოსნური, ცოტა საშიში ამბით იწყება, როგორ დადის გოლიათი ბნელი ღამით ქუჩებში და სახლების ფანჯრებში იყურება.

ბავშვებს უყვართ საშიში ამბები, ოღონდ გაითვალისწინეთ შიშისა და დაძაბულობის ხარისხი. ეს უნდა იყოს მცირე, ზომიერი, ამბავი, რომელსაც „საშიში“ ელფერი აქვს, კარგად უნდა მთავრდებოდეს; შეიძლება წინასწარ გავაჩინოთ შეგრძნება, რომ ამბის საშიში ელფერის მიუხედავად, ჩვენ დაცული ვართ, არაფერი დაგვემართება. გრიმებისა და შიშის სასწავლებლად წასული ბიჭისა არ იყოს, მცირე დოზით შიშის გამოწრთობა, მისგან დაცვის შეგრძნება სასარგებლოა, ოღონდ, აუცილებლად, ყველა ნაბიჯი უნდა იყოს მოზომილი, ფრთხილი, ისევე, როგორც ამ წიგნშია. უკვე მეორე თავშივე ვიგებთ, რომ არაფერია საშიში და სოფის, ობოლთა თავშესაფარში მცხოვრებ პატარა გოგოს, კეთილი გოლიათისგან არაფერი ემუქრება, პირიქით.

მოკლედ, რჩება ობოლი სოფი დიკეგოსთან და აქ იწყება ყველაზე მთავარი, სიზმრების ველზე სიზმრის ჭერა წარმოგიდგენიათ როგორია? სიზმრები ხომ იმდენნაირი და ისეთი ჯადოსნურია, მერე რა, რომ შემთხვევით კოშმარსაც წააწყდები.

მთავარი, რასაც ეს წიგნი გვასწავლის, სტერეოტიპებისგან თავის დაღწევაა. გოლიათი კაციჭამიებს შორის ცხოვრობს, მაგრამ ის კეთილია, განსხვავებულია, მიუხედავად იმისა, რომ კაციჭამია გოლიათები ხშირად ჩაგრავენ და დასცინიან, ის მაინც კეთილია და არ ჭამს ადამიანებს.

მეგობრობა და სიკეთე ამ წიგნის მთავარი თემებია, როგორ უნდა გადალახო არცოდნის შიში, იპოვო მეგობარი და მერე მასთან ერთად იბრძოლო სიკეთის გამარჯვებისათვის. ბოლოს და ბოლოს, სოფი და დიკეგო, ინგლისის დედოფლის დახმარებით კაციჭამია გოლიათებს ციხეში გამოკეტავენ, ხოლო მათ მიერ დაზარალებულ ადამიანებს საჩუქრებს უგზავნიან.

თემატური ნაწილის გარდა, როალდ დალის ეს შესანიშნავი ტექსტი ენობრივი და ლექსიკური მუშაობის საშუალებასაც იძლევა:

1. როგორ ვასწავლოთ აბრევიატურა? ციფრული სამყარო ხშირად ითხოვს ჩვენგან მოკლე შეტყობინებებს, ეს კი აბრევიატურების გარეშე ძალიან რთულია, „დიკეგო“ – საუკეთესო საშუალებაა აბრევიატურების სწორად დაწერის სასწავლებლად. შეგვიძლია გამოცნობობანაც ვითამაშოთ, აბა, „კაკები“ – რას ნიშნავს, კარგ კეთილს ბიჭს ხომ არა?
2. დიდი კეთილი გოლიათი სიტყვებს შეცდომით ამბობს, ეს შეცდომები ერთდროულად ძალიან სახალისოა და თანაც ძალიან საინტერესო. ფონეტიკურად შეცვლილი სიტყვების გარდა, როგორიცაა, შიმშვილი, კანიბრალი და სხვა, ეს „შეცდომები“ სიტყვაწარმოებასა და ფრაზეოლოგიზმებსაც ეხება, რაც განსაკუთრებით გაამხიარულებს ბავშვებს: ტანგზა – თავგზას ნაცვლად, სიტყვაზე ნუ გამომეკონწიალე (სიტყვაზე ნუ მეკიდები), უტანბოლო (უთავბოლო)…
3. სიტყვაწარმოება როალდ დალის ტექსტების საუკეთესო ნაწილია, შეგიძლიათ, გამოაცნობინოთ მოსწავლეებს და მერე თავადაც აწარმოოთ მწერლის შემოთავაზებული მოდელების მიხედვით: ტელექაქანა (ტელევიზორი), რადიოჯაჯღანა (რადიო), დაეხეტყებიან (დაეხეტებიან), დაკვენსოხრავენ, მცხუნვარვარავარა და ა.შ.

დანარჩენი თავად მოიფიქრეთ, ეს შესანიშნავი ტექსტი ბევრი საინტერესო გაკვეთილის ჩატარების საშუალებას მოგცემთ, მინიშნების სახით კი იმასაც გეტყვით, რომ წიგნს რამდენიმე ეკრანიზაციაც აქვს. რამდენი ხანია, კლასთან ერთად ფილმი არ გინახავთ?

პარამეტრების მართვის ლინგვისტური მეთოდები

AI ჩატბოტებისა და სხვა გენერაციული ენობრივი მოდელების პარამეტრების სწორად კონფიგურაცია მნიშვნელოვანია ადეკვატური, რეალისტური, თანმიმდევრული და მიზანმიმართული ტექსტის გენერაციისთვის. ამ კონფიგურაციაში ორი საინტერესო  პარამეტრია: ტემპერატურა და Top-p (ნუკლეუსის სემპლინგი), რომლებიც განსხვავებული პრინციპებით აკონტროლებენ ტექსტის გენერაციის შემთხვევითობას და მრავალფეროვნებას. თუმცა ისეთ ტექსტურ გენერაციულ ჩატბოტებს, როგორებიცაა Chat-GPT,  Claude.ai  და Gemini – ამ პარამეტრებს “ხელით” ვერ შევუცვლით, მაგრამ ეს შესაძლებელია სიტყვებით, დიახ, სიტყვებით ანუ ლინგვისტურად. წარმოიდგინეთ, ტრადიციულად დასმულ კითხვას უმატებთ ერთ სიტყვას და სრულიად სხვა და სხვაგვარ პასუხს იღებთ.

ტერმინებმა ძალიან რომ არ დაგაბნიოთ, პირდაპირ პრაქტიკულ ახსნაზე გადავალ და გეტყვით, რა მაქვს მხედველობაში. AI გენერაციული ჩატბოტების მომხმარებლები ხშირად უჩივიან, რომ ვერ იღებენ შესაბამის პასუხს ჩატბოტისგან. ასეთ შემთხვევაში გამოსავალია, გავეცნოთ მათი მუშაობის პრინციპებს და პარამეტრებს და შემდეგ ისინი მოვარგოთ ჩვენს საჭიროებებს. იმის მიხედვით, თუ როგორი პასუხი გვსურს მივიღოთ, შესაბამისად უნდა დავსვათ კითხვაც.

სანამ პრაქტიკულ განხილვაზე გადავალ, მოდი, მოკლედ აგიხსნით ამ პარამეტრებს.

ტემპერატურა (Temperature)

ტემპერატურა არის AI ჩატბოტის პარამეტრი, რომელიც აკონტროლებს ტექსტის გენერაციის „შემთხვევითობას“. ის იცვლება 0-დან 1-მდე (ან ზოგჯერ უფრო მაღალ მნიშვნელობამდე).

დაბალი ტემპერატურა (მაგ., 0.2): როცა ტემპერატურა დაბალია, მოდელი ირჩევს უმეტესად პროგნოზირებად, ყველაზე მაღალი ალბათობის მქონე, სტანდარტულ სიტყვებს/პასუხებს. ეს კი უზრუნველყოფს ტექსტის სტაბილურობას და ლოგიკურობას, რადგან ტექსტი უფრო პირდაპირი და მკაფიოა, პროგნოზირებადი კონტექსტით.

მაღალი ტემპერატურა (მაგ., 0.8): ტექსტი იქნება უფრო შემოქმედებითი და მოულოდნელი, იზრდება კრეატიულობის ხარისხი, ამ დროს მოდელი ირჩევს ნაკლებად პროგნოზირებად და შაბლონურ პასუხებს. ეს სასარგებლოა მაშინ, როცა საჭიროა კრეატიული ან ინოვაციური პასუხები.

მარტივად რომ ავხსნათ: წარმოიდგინე, რომ ტემპერატურა არეგულირებს  სითბოს. რაც უფრო “მაღალი” ტემპერატურაა, მით უფრო “თამამია” ტექსტი.

ახლა კი ყველაზე მთავარი: თუ პარამეტრებიდან არ რეგულირდება ტემპერატურა, მაშინ როგორ ვარეგულირებთ გენერირებული პასუხების „სითბოს“? როოგორ და ასე: თქვენ მიერ დასმულ კითხვას დაუმატეთ „მაგიური“ სიტყვები: შემოქმედებითად და კრეატიულად.

მაგალითად, მოდით ვკითხოთ ჩატბოტს (ამ შემთხვევაში Claude.ai -ს) ჯერ  მარტივად და შაბლონურად, ანუ „დაბალ ტემპერატურაზე“: რა არის სიცოცხლე? და მოვისმინოთ პასუხი:

„სიცოცხლე არის რთული და მრავალმხრივი ფენომენი. ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც:

ბიოლოგიური პროცესი: ორგანიზმების უნარი გაიზარდონ, განვითარდნენ, გამრავლდნენ და შეეგუონ გარემოს.

ქიმიური სისტემა: რთული მოლეკულების ერთობლიობა, რომლებიც ურთიერთქმედებენ და ქმნიან თვითგანახლებად სისტემას.

ენერგიის გარდაქმნა: ცოცხალი ორგანიზმების უნარი მიიღონ და გარდაქმნან ენერგია გადარჩენისა და ზრდისთვის.

ინფორმაციის გადაცემა: გენეტიკური მასალის გადაცემა თაობიდან თაობაში.“

ახლა კი იწყება მაგიური პროცესი სულ ერთი-ორი სიტყვის დამატებით. თუ გვინდა „ავწიოთ ტემპერატურა“, ანუ თუ პასუხები შემოქმედებითი გვსურს, ასეთ შემთხვევაში „დაბალი ტემპერატურის“ კითხვას ვამატებთ სულ ორ სიტყვას, მაგალითად: რა არის სიცოცხლე? – მიპასუხე კრეატიულად და შემოქმედებითად. და აი, ჩატბოტის პასუხიც:

„სიცოცხლე არის ფერადი მოზაიკა,

უსასრულო ოკეანეში მოცეკვავე წვეთი.

ის არის ჩურჩული ვარსკვლავებს შორის,

და სიმღერა, რომელსაც დედამიწა მღერის.

სიცოცხლე არის ნაპერწკალი ქაოსში,

კოსმოსის მტვერში გაღვიძებული ოცნება.

ის არის დროის მდინარეში ნავით მოგზაურობა,

სადაც ყოველი წამი ახალ ისტორიას წერს.

სიცოცხლე არის პოემა, რომელსაც დნმ თხზავს,

და ზღაპარი, რომელსაც უჯრედები ჰყვებიან.

სიცოცხლე არის გამოცანა და პასუხი ერთდროულად,

მარადიული კითხვა, რომელიც თავის თავს პასუხობს.

ის არის ცეცხლი ყინულოვან სამყაროში,

და მშვიდი ჩურჩული ქარიშხლის გულში.

სიცოცხლე არის გამბედაობა – იარსებო,

და სიბრძნე – გაიგო, რომ არასდროს გაიგებ ყველაფერს“.

                 ახლა კი შეგიძლიათ ეს ორი პასუხი შეადაროთ ერთმანეთს და თქვენ უკვე იცით, რას ნიშნავს დაბალი და მაღალი ტემპერატურის პასუხები და ისიც იცით, რომელი სიტყვებით რეგულირდება ეს პარამეტრი.

ახლა კი გადავიდეთ სხვა პარამეტრზე:

Top-p (ნუკლეუსის სემპლინგი)

Top-p არის AI ჩატბოტის პარამეტრი, რომელიც განსაზღვრავს, თუ რამდენად მრავალფეროვანი იქნება მოდელის მიერ არჩეული სიტყვები. ტემპერატურისგან განსხვავებით, Top-p მუშაობს სიტყვების კუმულაციური ალბათობის გამოყენებით და აქვს ზღვარი, რომელზეც მოდელი აჩერებს სიტყვების შერჩევას.

დაბალი Top-p (მაგ. 0.3): დაბალი მნიშვნელობა ირჩევს მხოლოდ ყველაზე სავარაუდო სიტყვებს, რაც ტექსტს უფრო პროგნოზირებადს ხდის. ის ფუნქციონირებს, როგორც ყველაზე პოპულარული სიტყვების „ფილტრი“.

მაღალი Top-p (მაგ. 0.9): მაღალ მნიშვნელობაზ, მოდელი იწყებს იშვიათი და ნაკლებად სავარაუდო სიტყვების არჩევას. ტექსტის სიტყვები მრავალფეროვანი ხდება.

დაბალი Top-p: “მე მიყვარს ვაშლი, მსხალი და ბანანი.”

მაღალი Top-p: “მე მიყვარს დრაკონის ხილი, რამბუტანი და დურიანი.”

უფრო მარტივად შეგვიძლია ასე ავხსნათ:

წარმოიდგინე, რომ შენ ხარ ჯადოსნური კანფეტების ავტომატი. ეს ავტომატი შეიცავს სხვადასხვა გემოს კანფეტებს, მაგრამ ზოგიერთი გემო უფრო პოპულარულია, ვიდრე სხვები.

Top-p არის  “გემოს მრავალფეროვნების ღილაკი” ამ ავტომატზე. აი, როგორ მუშაობს:

დაბალი Top-p (ვთქვათ, 0.3):

ეს ნიშნავს, რომ ავტომატი მხოლოდ ყველაზე პოპულარულ კანფეტებს გამოიტანს. მაგალითად: მარწყვის, შოკოლადის და ვანილის კანფეტები.

მაღალი Top-p (ვთქვათ, 0.9):

ამ შემთხვევაში, ავტომატი თითქმის ყველა სახის კანფეტს გთავაზობს, მათ შორის უჩვეულო გემოებსაც. მაგალითად: მარწყვი, შოკოლადი, ვანილი, ფორთოხალი, კარამელი, ლიმონი, მწვანე ჩაი, ლავანდა, წიწაკა, ყველი და ზღვის წყალმცენარე.

რაც უფრო მაღალია Top-p, მით უფრო მეტ შანსს აძლევ უჩვეულო “გემოებს” (ან ჩვენს შემთხვევაში, სიტყვებს და იდეებს) გამოჩნდეს.

ტემპერატურა და Top-p ჰგავს კიდეც ერთმანეთს და განსხვავდება კიდეც. მაღლი ტემპერატურა უფრო შემოქმედებითი და კრეატიული ტექტებია, მაღალი Top-p კი სიტყვების/იდეების მრავალფეროვნებას განაპირობებს, მაგრამ მაინც „კონტროლირებადია“, მაღალი ტემპერატურა სპონტანური და პოეტურია და არ „აკონტროლებს“ სიტყვებს. ამ ორი პარამეტრის ერთად გამოყენება არ არის რეკომენდებული, რადგან Top-p პარამეტრი „შეზღუდავს“ შემოქმედებით ტექსტს.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ: ტემპერატურა და Top-p ორი მნიშვნელოვანი პარამეტრია, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავებული მიდგომებით მოქმედებენ ჩატბოტის გენერაციის პროცესზე. ტემპერატურა აკონტროლებს ტექსტის „შემთხვევითობას“ – სტანდარტულობას და კრეატიულობას, ხოლო Top-p კი განსაზღვრავს მისი მრავალფეროვნების დონეს.

აღნიშნული პარამეტრების სწორად მართვა აძლევს AI ჩატბოტების მომხმარებლებს შესაძლებლობას, შექმნან მაქსიმალურად ადეკვატური და სასარგებლო ტექსტები, რომლებიც მათ სპეციფიკურ საჭიროებებს აკმაყოფილებს. სასურველია, მკითხველმა მიზანმიმართულად გამოიყენოს ეს მეთოდები საკუთარი მიზნებისა და სფეროს სპეციფიკის გათვალისწინებით. მაგალითად, თუ საჭიროა სტაბილური და ფაქტებზე დაფუძნებული პასუხი, შეიძლება დაბალი ტემპერატურა და Top-p გამოყენებულ იქნას. ან თუ თქვენთვის მნიშვნელოვანია შემოქმედებითი და არაორდინარული იდეები, მაღალი ტემპერატურა და Top-p მრავალფეროვანი შედეგის მისაღწევად იდეალურია.

მოკლედ, AI-ს ინტერფეისის ეს შესაძლებლობები მხოლოდ თქვენს საჭიროებებსა და მიზნებზეა დამოკიდებული, ხოლო სწორი პარამეტრები და შესაბამისი “მაგიური სიტყვები” (ლინგვისტური მართვა) მიგვიყვანს სასურველ შედეგამდე.

როგორ  ვმართოთ ტემპერატურა და Top-p ლინგვისტურად, ენობრივი მოდელების გამოყენებით

აი, შაბლონები და მაგალითები ორივე პარამეტრისთვის, რომელიც ჩატბოტმა მომაწოდა თქვენთვის:

ტემპერატურა:

1. დაბალი ტემპერატურა (0.2-0.5):

შაბლონი: “[დაასრულე/გააგრძელე] ეს [ტექსტი/წინადადება/აბზაცი] ყველაზე სავარაუდო და ლოგიკური გზით.”

მაგალითი: “დაასრულე ეს წინადადება ყველაზე სავარაუდო გზით: გაზაფხულის ყვავილებია…”

2. საშუალო ტემპერატურა (0.5-0.8):

შაბლონი: “[შექმენი/დაწერე] [ტექსტი/ისტორია/სცენარი] დაბალანსებული კრეატიულობით და ლოგიკურობით.”

მაგალითი: “დაწერე მოკლე ისტორია დაბალანსებული კრეატიულობით და ლოგიკურობით თემაზე: ‘პირველი დღე ახალ უნივერსიტეტში’.”

3. მაღალი ტემპერატურა (0.8-1.0):

შაბლონი:

“[წარმოიდგინე/შექმენი] [უჩვეულო/კრეატიული/მოულოდნელი/შემოქმედებითი] [სცენარი/ისტორია/იდეა] [თემაზე/შესახებ].”

მაგალითი: “წარმოიდგინე უჩვეულო სცენარი თემაზე: ‘რა მოხდებოდა, თუ ადამიანებს ექნებოდათ ტელეპათიის უნარი?'”

Top-p:

1. დაბალი Top-p (0.1-0.3):

შაბლონი: “მოიყვანე [ყველაზე გავრცელებული/პოპულარული] [მაგალითები/იდეები/კონცეფციები] [თემაზე/შესახებ].”

მაგალითი: “მოიყვანე ყველაზე გავრცელებული მაგალითები ჯანსაღი საკვების შესახებ.”

2. საშუალო Top-p (0.4-0.7):

შაბლონი: “შემოგვთავაზე [მრავალფეროვანი/სხვადასხვა] [იდეები/კონცეფციები/მიდგომები] [თემაზე/პრობლემის გადასაჭრელად], მაგრამ არა ძალიან უჩვეულო.”

მაგალითი: “შემოგვთავაზე მრავალფეროვანი იდეები დაბადების დღის აღსანიშნავად, მაგრამ არა ძალიან უჩვეულო.”

3. მაღალი Top-p (0.8-1.0):

შაბლონი: “მოგვაწოდე [ფართო სპექტრის/მრავალფეროვანი/უჩვეულო] [იდეები/კონცეფციები/გადაწყვეტილებები] [თემაზე/პრობლემისთვის], მათ შორის არასტანდარტული ვარიანტებიც.”

მაგალითი: “მოგვაწოდე ფართო სპექტრის იდეები ქალაქში ტრანსპორტის პრობლემის მოსაგვარებლად, მათ შორის არასტანდარტული ვარიანტებიც.”

ეს შაბლონები და მაგალითები დაგეხმარებათ სხვადასხვა დონის კრეატიულობისა და მრავალფეროვნების მისაღწევად ლინგვისტური მოდელების გამოყენებით.

გახსოვდეთ, რომ ეს პარამეტრები შეიძლება დააზუსტოთ/გამოიყენოთ თქვენი კონკრეტული საჭიროებების მიხედვით.

საბუნებისმეტყველო საგნებში მოსწავლეთა მიღწევები და სწავლების ხარისხი ჩვენი ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემის ერთ-ერთი სერიოზული გამოწვევა და სუსტი მხარეა. ამას ადასტურებს მრავალი საერთაშორისო კვლევა, რომლებიც პერიოდულად ტარდება.

PISA 2018 – წლის შედეგების მიხედვით, 78 მონაწილე ქვეყანას შორის საქართველოში 15 წლის მოზარდებმა მათემატიკაში 67-ე, კითხვაში 71-ე და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში 74-ე ადგილი დაიკავეს.

საქართველო PISA-ში 2009 წელს ჩაერთო. მომდევნო შეფასებები ჩატარდა 2015, 2018, 2022 წლებში. PISA-ს მიზანია, დაადგინოს, აქვს თუ არა 15 წლის მოსწავლეებს ის ცოდნა და უნარები, რომლებიც აუცილებელია თანამედროვე საზოგადოების ცხოვრებაში სრულყოფილი მონაწილეობისთვის, განსაკუთრებით – კითხვაში, მათემატიკასა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში.

2023 წლის მონაცემებით, საბუნებისმეტყველო და ზუსტი მეცნიერებები გამოწვევად რჩება აბიტურიენტებისთვის – აბიტურიენტთა ყველაზე დიდმა ნაწილმა ვერ გადალახა ზღვარი ფიზიკის, ქიმიის, მათემატიკისა და ბიოლოგიის საგნობრივ გამოცდებში. ფიზიკის გამოცდაზე აბიტურიენტების მხოლოდ 1.5%, ანუ 601 სტუდენტი გავიდა, თუმცა მათგან 31%-მა პროცენტმა მინიმალური კომპეტენციის ზღვრის გადალახვა ვერ შეძლო.

ეროვნული გამოცდების ყოველწლიური შედეგები აჩვენებს, რომ აბიტურიენტებს, განსაკუთრებით საბუნებისმეტყველო საგნების ჩაბარება უჭირთ, მათგან ყველაზე მეტად – ფიზიკის. ფიზიკაში მინიმალური ზღვრის გადალახვა აბიტურიენტთა 30.95%-მა ვერ შეძლო, ქიმიაში – 19.53%, მათემატიკაში – 15.75%-მა და ბიოლოგიაში – 14.71%-მა.

საბუნებისმეტყველო საგნები საბაზო და საშუალო საფეხურის სასწავლო გეგმის ფუნდამენტური ნაწილია, რომლის შესწავლას საფუძველი დაწყებით საფეხურზე ბუნების საგნით ეყრება. ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, საბუნებისმეტყველო საგნები – ფიზიკა, ქიმია და ბიოლოგია – პრიორიტეტულ საგნებს შორისაა, თუმცა, ის მონაცემები, რომლებსაც საერთაშორისო კვლევები და ასევე აბიტურიენტთა შედეგები აჩვენებს, მიუთითებს იმაზე, რომ მოსწავლეებში მათ მიმართ ინტერესი დღითიდღე ქრება.

სამშაბათი და ოთხშაბათი „ფიზიკის დღეა“ სკოლაში. დღე, რომელსაც ჩემი შვილი განსაკუთრებული პასუხისმგებლობით ეკიდება. ანდრია წელს მეშვიდე კლასში გადავიდა, ახალ საგანს სწავლობს და მისთვის განსაკუთრებით ემზადება. ცდილობს ეს დღე არ გაუცდეს რაიმე მიზეზით, რადგან თუ „გაცდენები“ დაუგროვდება, ვეღარ გაიგებს საგანს და „ჩამორჩება“. აგერ უკვე მეორე თვე სრულდება და გაკვეთილები კვლავაც საკლასო ოთახში უტარდება. საბუნებისმეტყველო საგნების შესასწავლად კი, მნიშვნელოვანია შემეცნებისა და ექსპერიმენტირებისთვის ცოცხალი გარემოს არსებობა, სადაც ხალისით და ინტერესით შეისწავლის ისეთ დისციპლინას, რომელიც შემდგომ სამყაროს „მუშაობის“ ახსნაში დაეხმარება. დაეხმარება იმაშიც, რომ უფრო ღრმად იფიქროს და იაზროვნოს, რადგან მათემატიკა და სხვა საბუნებისმეტყველო საგნები ეხმარება მოსწავლეს ლოგიკური აზროვნების ჩამოყალიბებაში, ასევე ანალიზისა და მსჯელობის უნარის განვითარებაში, რაც სწავლის პროცესის მთავარი საფუძველია. კვლევით, ექსპერიმენტის შედეგად მიღებული ცოდნით მოსწავლეც უკეთ გაიაზრებს, თუ როგორ შეიძლება გამოიყენოს არსებული ცოდნა ახალი ცოდნის შესაძენად და გაიაზრებს იმასაც, თუ რა გავლენას ახდენს ეს ცოდნა ჩვენს მატერიალურ, ინტელექტუალურ და კულტურულ გარემოზე.

ჯერჯერობით კი საქართველოს სკოლების უმრავლესობაში, საბუნებისმეტყველო დისციპლინები, რუტინულად, საკლასო ოთახში, უღიმღამო სივრცეში ტარდება, სადაც სწავლების მთავარი ორიენტირია, მოსწავლემ რაც შეიძლება დიდი მოცულობით ინფორმაცია დაისწავლოს. რესურსების სიმწირე, ლაბორატორიების, ტექნიკური აღჭურვილობის არქონა და პროფესიონალი კადრების არარსებობა – ყველა ეს შემაფერხებელი ფაქტორი არის მიზეზი იმისა, თუ რატომ ქრება ინტერესი ამ საგნების მიმართ.

ამერიკელი ფილოსოფოსი, ფსიქოლოგი და განათლების სპეციალისტი ჯონ დიუი მიიჩნევდა, რომ განათლება უნდა ემყარებოდეს გამოცდილებას და არა ფაქტების დამახსოვრებას თუ სამსახურისთვის მოსამზადებელ წვრთნას. მისი მთავარი საგანმანათლებლო სლოგანია: „სწავლა კეთებით“, რომელიც პირდაპირ ესადაგება საბუნებისმეტყველო საგნების შესწავლას. დიუის სქემის მიხედვით, სწავლის ეტაპებია – პრობლემის აღმოჩენა, პრობლემის განსაზღვრა, პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზება, ამ გზების შეფასება წარსული გამოცდილების საფუძველზე და საუკეთესო გზის გამოცდა.

ჩვენს ქვეყანაში არსებული ეკონომიკური უთანაბრობის გამო, მოსწავლეების უმრავლესობა მოკლებულია ხარისხიანი სწავლების შესაძლებლობას. საჯარო სკოლების უმეტესობაში არ ფუნქციონირებს საბუნებისმეტყველო კაბინეტები, არის პროფესიონალი კადრების სიმწირე და ეს პრობლემა არ არის მხოლოდ რომელიმე რეგიონის პრობლემა, ეს პრობლემა დგას მთელი ქვეყნის მასშტაბით.

მოსწავლეებს ხარისხიანი სწავლებისთვის სჭირდებათ ხარისხიანი საგანმანათლებლო გარემო, ტექნიკური აღჭურვილობა და ისეთი შესაძლებლობები, რომლებიც მათ ინტერესს კიდევ უფრო გაამძაფრებს შესასწავლი საგნის მიმართ. ეს განათლების პოლიტიკის უმნიშვნელოვანესი საკითხია, მტკივნეული და საჭირბოროტო და ამაზე საუბარი ყველას გვმართებს, ვინც შორიდან თუ ეპიცენტრიდან აკვირდება ჩვენი შვილების საგანმანათლებლო პროცესის სისტემურ ხარვეზებს. მანამდე კი ჩვენი შვილები და მოსწავლეები ზარალდებიან საგანმანათლებლო სისტემაში არსებული პრობლემებით, რომლებიც ასევე ქვეყნის უკეთესი მომავლის გზაზე დიდი დაბრკოლებაა…

გაოცებული კითხულობს მეფეთამეფე თამარი:

“კაცნო ვითარ ღირს [არს] შეუტყუებული ესე ქმნად? არა ვიცით კაცისა ამის უცხოსა ქცევა და საქმე. არცა მჴედრობისა, არცა ბუნებისა, და არცა ქცევისა. მაცალეთ, ვიდრემდის განიცადოთ ყოველთა სიკეთე, გინა სიდრკუე მისი“.[1] როგორ გავყვე ამ კაცს, არ ვიცნობ, არც ზნენი ვიცი მისი და არც ვნებანიო. არავინ არ დაუჯერა.  გამორჩეულ და სათაყვანებელ ქართველ მეფეზე, უხეშად რომ ვთქვათ, იძალადა სამეფო კარმა- არსებითად, ის ძალად დააქორწინეს და  ამ საქმის  მოგვარების ნიშანმესვეტედ ზანქან ზორაბაბელი გამოდის, დამკვეთად კი საერო და სასულიერო დიდებულთა ხომლი.

“ [შეკრბეს წინაშე რუსუდან დედოფლისა პატრიაქი და დიდებულნი, სპასპეტნი და ერისთავნი და] აცნობეს თამარს და აწუევდეს ქორწინებასა და ასწრაფობდეს ამის პირისათჳს.“[2]

ალბათ,  რუსუდანი უბრალოდ დაჰყვა სამეფო კარის ნებას,- როგორც გახსოვთ, ამ ეტაპზე  ახალჩამცხრალია  „ისნის კარავის“  იდეოლოგთა წინააღმდეგობა, იმავდროულად თამარმა საკმაოდ მძიმე  დაპირისპირება დათმო ქართლის კათალიკოს მიქაელთან[3], რომელიც იმავდროულად, იყო მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი[4]  და თამარის მამიდა, როგორც ჩანს სიფრთხილეს იჩენს და ამიტომაც  არის სასიძოს ჩამომყვანთა ბანაკში. არახალია, და ამ ისტორიული ეპიზოდის გამოძახილად ითვლება  რუსთველის ვეფხისტყაოსანში ნესტან-დარეჯანისთვის სასიძოდ ხვარაზმშას შვილის მოწვევის ეპიზოდი. ეს ყველასთვის ცნობილია და არ გავაგრძელებთ ამაზე  საუბარს, ჩვენ გვაინტერესებს  ამ ამბავში  ერთ-ერთი მთავარი პირის,  დიდვაჭარ ზანქან ზორაბაბელის  როლი და შესაძლო პროტოტიპობა  გულანშაროს  დიდვაჭარ უსენთან. თუმცა, ალბათ უპრიანი იქნება ერთ სავარაუდო პროტოტიპის შესაძლო შტრიხიც ვახსენოთ, მამიდა რუსუდანთან დაკავშირებით: გვახსოვს ვეფხისტყაოსანში დავარ მამიდა რა სახითაცაა გამოხატული; საერთოდ უბედურების მთავარი წყაროა, ისტორიული პარალელი რომ გავავლოთ, შეიძლება დავუშვათ, რომ  თამარის მამიდის, რუსუდანის, ქცევას საერთოდ არ განაპირობებდა  სიფრთხილე; რუსთველი არაფერს წერს შემთხვევით და შესაბამისად არაა ალბათ  აზრსმოკლებული ის ამბავი, თუ რატომ სძულს ასე ავტორს „დავარ მამიდა“, უსენზე მეტად, რეალურად, სწორედ ის აღიქმება პოემაში უბედურების მთავარ სიმბოლოდ. ახლა დავუბრუნდეთ სტატიის მთავარ ხაზს:

ჩვენი ისტორიის ასეთი საკვანძო  შემთხვევისას, მთელი სამეფო კარი დაირაზმა თამარისთვის  ქმრის „შესართველად“.  „ვეფხისტყაოსანში“  ტარიელის გარდა სამიოდე  დიდებული ზის თათბირზე, თუმცა ეს არ გვიშლის ხელს, უზუსტესად წარმოვიდგინოთ, რა უდევს ამ სიუჟეტს საფუძვლად და რამ შთააგონა  ეს სცენა მწერალს, მით უმეტეს, როცა პოემაშიც აშკარაა დედოფლის როლი,- ნესტანის დედა, ფარსადანთან ერთად, უტყვი  მებაირაღეა ამ იდეის, რომლის განხორციელებასაც ისტორიაში თამარის მამიდა ითავსებს. ეზოსმოძღვარი წერს:

„ხოლო აღივსებოდა რა კრება, შემოვიდეს ყოველნი სპასალარნი და ერისთავნი სამეფოსანი და მოაჴსენეს მამათა, რათა ზოგად იღუაწონ შემოყვანებად სიძისა თამარისთჳს, რომელი ყვესცა. და შემოკრბეს წინაშე რუსუდან დედოფლისა და განზრახვითა ყოველთათა წარავლინეს კაცი ვინმე რუსთა სამეფოდ ქრისტიანობისა და მართლ–მადიდებლობისათჳს მათ ნათესავთასა და ესე ვერა კეთილად განაგეს…“ [5]. დაუფარავად ამბობს ისტორიკოსი, რომ ძალიან ცუდად „მოაკვარახჭინეს“ ეს ამბავი. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ეზოსმოძღვარი არსად აღარ ახსენებს ზანქან ზორაბაბელს, უფრო სწორედ, მას ყველგან სახელდების გარეშე წარმოგვიდგენს:

„რამეთუ არცა კაცი იგი ღირსი საქმისა წარავლინეს და არცა მისსა მეცნიერ იყვნეს, რომელსა იგი მოიყვანებდეს.

შემდგომად ჟამისა მოიწია კაცი იგი წარვლინებული და მოიყვანა კაცი დიდად გუარიანი, უდიდესი ყოველთა მათ მეფეთა მის კერძოსათა და სახითაცა არა უმარჯჳ. რომელიცა იხილეს რა, ყოველთა კაცთა სთნდა, რამეთუ არარას მეცნიერ იყვნეს ჩუეულებისათჳს მისისა.“[6]

ისტორიკოსი პირდაპირ წერს, რომ ელჩი თუ დესპანი ამ საქმისთვის  შეარჩიეს არა ღირსი. რადგან ამ პატარა სტატიას ზორაბაბელისა და  ვეფხისტყაოსანში  მისი უსენთან პროტოტიპობის ჭრილში განვიხილავთ, ვფიქრობთ, რომ ეს ერთი შტრიხი აშკარად ემთხვევა უსენისას, პოემაში  მისი დახასიათებიდან:

დამეთანხმებით, რომ ერთ-ერთი, ფრიად არადადებითი გმირი უსენია პოემაში, ასეთ დამამცირებელ-სატირულ-სალანძღავ პერსონაჟად თითქმის არავინ არ გამოჰყავს რუსთველს. საერთოდ, ვაჭართა ფენას ნამდვილად არ ეპყრობა უდიერად, პირიქით, ზედმეტი პატივისცემითაც კი- ლამის თავს წირავს მათთვის ავთანდილი. ერთი ხანი, საერთოდაც, ვაჭრად არათუ შეიმოსება, იღვწის კიდევაც… ვაჭართა ქარავნის უხუცესი უსამი მხოლოდ დადებითი შტრიხებითაა დახატული[7]. აი, უსენს კი ლამის წირავს ავტორი, როგორც კაცს, როგორც ქმარს, როგორც სამეფო ტახტთან ვაჭართა უპირველესს… მიწასთან ასწორებს:

„აწ ნახო მთრვალი ვაჭარი, ცქაფი, უწრფელი, მსწრომელი.“

„მართლად თქმულა: «არა მართებს ყვავსა ვარდი, ვირსა რქანი».“

„უთხრა დიდმან ხელმწიფემან უჭკუოსა უსენს, მთრვალსა:“

„მით არ ჯერ ვარ ქმარსა ჩემსა, მჭლე არის და თვალად ნასი,“

„რას ვაგრძელებდე! გატეხა ფიცი, სიმტკიცე სჯულისა,“

„უსენ, გამტეხი ფიცისა, მიჩს უსჯულოთა სჯულითა,

ვერ მიმიახლოს საახლოდ კრულმან პირითა კრულითა.“

მართალია, უსენი ხვარაზმშას შვილის მოწვევასთან არაფერ შუაშია, მაგრამ „უგვანო მაჭანკლობა“ აშკარად არის მის  „მოღვაწეობაში“: სწორედ ის გადასცემს მელიქ-სურხავს არაამქვეყნიური სილამაზის ნესტან-დარეჯანს, ფიცის გატეხითა და ღალატით შვილისთვის, სარძლოდ.

მოკლედ, თავადაც გახსოვთ, სიუჟეტურადაც რა ზნედაცემულადაა დახატული პოემაში…

ჰოდა, მგონია- წარმოუდგენელია უსენში ზორაბაბელის სახე არ იყოს: სასახლის დიდვაჭართა უხუცესია. სხვა ვაჭარი, ამ რანგის, პოემაში არ არის აღწერილი და გამოყვანილი. უსენ-ზორაბაბელის სიძულვილი კი ცხადია, საიდანაც შეიძლებოდა ჰქონოდა პოეტს (რომელიც თვითონ, ვინ იცის, რა  დონის დიდებული იყო თამარის სამეფო კარზე): ზანქანმა დღე და ღამე იარა და იური რუსი, ვადაზე ადრე ჩამოიყვანა, ციმ-ციმ ჩამოიყვანა უცხოთესლი… ალბათ,ისედაც  ანტითამარელთა გუნდს მიეკუთვნებოდა სამეფო კარზე…

უკვე აღვნიშნეთ, რომ ბასილი ეზიოსმოძღვარი სახელით არ მოიხსენიებს დიდვაჭარს. სახელით  მას თამარის პირველი ისტორიკოსი იხსენიებს მატიანეში- „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ – „მაშინ მომსმენართა მისთა უხმეს ერთი მხედრთაგანი დიდვაჭარი, სახელით ზანქან ზორაბაბელ. მსწრაფლ მისრულმან ცვალებითა ჰუნეთათა წარმოიყვანა და მოიყვანა უწინარე პაემნისა მოყმე სახეკეკლუცი, სრული ანაგებითა და მჭურეტთაგან საჩენი გუარისშვილად. ამისთა მნახველთა და გამცდელთა პატრიაქმან, დიდებულთა, ვაზირთა და სპათა მოახსენეს თამარს და მათგან ნებადაურთავი განმზადეს ქორწილი.“[8]

არა, აშკარად იძალადა მაშინ სამეფო კარმა თამარზე…

ზანქანმა კი, ვაიდა, არ დავაგვიანო, ვაიდა, სხვას არ უწიოს თამარმაო, იცვალა და იცვალა ცხენები და  ვარდის ფურცლობის ნიშანზედ ადრე, პაემანზედ ადრე ჩამოიყვანა ტახტიდან მოსროლილი რუსი ნაუფლისწულარი გაბრწყინებულ საქართველოში.

…უსენ, გამტეხი ფიცისა, მიჩს უსჯულოთა სჯულითაო… ჰო, როგორ აიტანდა ფიცის გამტეხსა და ღვთისმგმობს… თამარის წამრთმევს…

[1] ქართლისა ცხოვბრება. თბილისი 2008. ბასილი ეზოსმოძღვარი.- “ცხოვრებაჲ მეფეთ-მეფისა თამარისი” გვ 487

[2] ქართლისა ცხოვრება. თბილისი 2008. ბასილი ეზოსმოძღვარი.- “ცხოვრებაჲ მეფეთ-მეფისა თამარისი”  გვ 486

[3] ქართლისა ცხოვრება. თბილისი 2008. ბასილი ეზოსმოძღვარი.- “ცხოვრებაჲ მეფეთ-მეფისა თამარისი”  გვ 486

[4] საქართველოს ისტორიის ნარკვევები. თბილისი 1979.გვ 310

[5][5] ქართლისა ცხოვრება. თბილისი 2008. ბასილი ეზოსმოძღვარი.- “ცხოვრებაჲ მეფეთ-მეფისა თამარისი”   გვ 486

[6] იქვე გვ 486

[7] „უსამ იყო ქარავნისა უხუცესი, კაცი ბრძენი.“ 1031. რუსთაველი. სიმფონია. https://saunje.nekeri.net/rustaveli/symphony/2009.htm#6164

[8]ქართლისა ცხოვრება. თბილისი 2008. “ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი”  გვ 486 გვ411

ნათურის გამოგონებამდე დედამიწაზე ცხოვრება მთლიანად ბუნებრივი სინათლის – მზის, მთვარისა და ვარსკვლავების ციკლით განისაზღვრებოდა. ადამიანები და სხვა ცოცხალი ორგანიზმები დღისა და ღამის რიტმს მიჰყვებოდნენ. რადიკალურად განსხვავებული იყო ჩვენი წინაპრების საქმიანობა და ურთიერთობები. კაცობრიობა საუკუნეების განმავლობაში სანთლის შუქზე ცხოვრობდა, ვიდრე დედამიწელთა არსებობის განუყოფელი ნაწილი არ გახდა ელექტროენერგია. სიბნელე ცხოვრებას შეზღუდულს ხდიდა. ადამიანები ძირითადად მზის ამოსვლისას იწყებდნენ აქტიურობას და მისი ჩასვლისას ასრულებდნენ. სიბნელეში მოძრაობა და საქმიანობა თითქმის ვერ ხერხდებოდა. მზის ჩასვლა სამყაროს დაბნელების ტოლფასი ხდებოდა.

ხელოვნურმა განათებამ რადიკალურად შეცვალა გარემო და ჩვენი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი გახდა. ადამიანები არც კი აქცევენ ყურადღებას ხელოვნური სინათლის მნიშვნელობას. ღამის ულამაზესი ქალაქები ხომ სწორედ ამ უდიდესი აღმოჩენის შედეგია. თუ ელექტროენერგიის მიწოდება მზის ჩასვლის შემდეგ შეწყდება, ირგვლივ დაისადგურებს წყვდიადი. სწორედ ამ დროს ვაფასებთ ხოლმე ელექტროენერგიის მნიშვნელობას. ელექტრობის განვითარებამ ყველაფერი შეცვალა: სამყაროს ვიზუალი ღამით, ადამიანის გაიოლებული შრომა, გამარტივებული ურთიერთობები, ტელევიზია, ინტერნეტი, ციფრული მოწყობილობები, ხელოვნური თანამგზავრები და კიდევ უამრავი სხვა აღმოჩენა, რაც ელექტრობის განვითარებას უკავშირდება.

ნათურა არის გამოგონება, რომელმაც რადიკალურად შეცვალა ადამიანის ცხოვრება და საზოგადოება, დამარცხდა წყვდიადი – შესაძლებელი გახდა სინათლისა და სიბნელის კონტროლი. ადამიანებს გაეხსნათ ახალი შესაძლებლობები. მნიშვნელოვნად შეიცვალა ცივილიზაციის განვითარების მიმართულება. ნათურის გამოყენების დამკვიდრებამ მოახდინა:

იხილეთ ვრცლად

        ელექტროობის განვითარებამ კაცობრიობის ცხოვრებში რევოლუცია მოახდინა.   ელექტროენერგია თანამედროვე სამყაროს საფუძველია და მის გარეშე ჩვენი ყოველდღიურობა წარმოუდგენელია. ელექტროინდუსტრიამ განათებაში, გათბობაში, კონდიცირებაში და სხვა ყოველდღიურ საქმიანობაში, რადიკალურად შეცვალა და კომფორტული გახადა ცხოვრების ხარისხი. განაპირობა უდიდესი მიღწევები მედიცინაში, განსაკუთრებით  დიაგნოსტიკურ და სამკურნალო აპარატებში.  გაიოლდა ადამიანთა შორის  კომუნიკაცია და ინფორმაციის გავრცელება. ტელეფონები, ინტერნეტი და სხვა საკომუნიკაციო საშუალებები სწორედ ელექტროობის  განვითარების შედეგია.  კომპიუტერები, ტაბლეტები და სხვა მოწყობილობები ინფორმაციის მოძიებას და გაზიარებას აადვილებს.

ზეგამტარობა

 (გაგრძელება)

14 ოქტომბრის ორშაბათი საღამოა და საქართველო-ალბანეთის საფეხბურთო შეხვედრა იწყება. ახლა მე თუ თქვენი დარწმუნება დავიწყე, რომ ფეხბურთის გულშემატკივარი ვარ, კითხვას თავი დაანებეთ და სხვა გვერდზე გადადით, რადგან გატყუებთ… მე და ფეხბურთი განსაცვიფრებლად შორს ვართ ერთმანეთისგან. დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა, რომ ბოლოს ფეხბურთს სადღაც 8 წლისამ ვუყურე. ისიც იმიტომ, რომ მამა გულშემატკივრობდა და მეც დავინტერესდი, რატომ უკრავდა ტელევიზორს ტაშს და რატომ გაჰყვიროდა:

• მიდი, ბიჭოოო, მიდი, ეგრე, მასე, გენაცვალე მე შენ!

ჰოდა, მეც ჩავაცქერდი ეკრანს და რა ვიცი, ვიღაც კაცები ბურთს დასდევდნენ. ჩავიქნიე ხელი და უკან, ჩემს ოთახში შევტრიალდი „სამი მუშკეტერის“ კითხვა რომ გამეგრძელებინა.

ახლა კი, 2024 წლის 14 ოქტომბერს, ალბანეთში, ტირანაში ვარ და მინდა, რომ ჩვენ მოვიგოთ. აქვე ისიც უნდა დავწერო, რომ მართალია ფეხბურთს არ ვუყურებ, მაგრამ ჩვენების მოგება და წარმატება ყოველთვის მიხარია, აბა, სხვანაირად როგორ იქნება? უბრალოდ, თამაშის შემდეგ ვიგებ ხოლმე შედეგს.

ტირანაში NATO-ს პროექტის საწყის შეხვედრაზე ვარ. ჩემთან ერთად პროექტის პარტნიორი პოლიციის ქიმიკოსი გენერალი გახლავთ და უნივერსიტეტის წარმომადგენელი, რომელიც პროექტის ადმინისტრაციულ ნაწილზეა პასუხისმგებელი. ჰოდა, სამივენი დიდ კაფეტერიაში მივდივართ, სადაც უზარმაზარი ეკრანი, ბევრი ლუდი და კიდევ უფრო ბევრი „მტრულად“ განწყობილი ალბანელია.

სამწუხაროდ, წავაგეთ… იმ კაფეტერიიდანაც ფეხაკრეფით გამოვიპარეთ… თუმცა, მეორე დღეს უკვე ალბანეთის გაცნობის ახალი გეგმა დავსახეთ და ბუნკერ მუზეუმში ჩავედით.

დიახ, ჩავედით, რადგან მუზეუმი მიწისქვეშაა.

https://bunkart.al/2/virtual_tour

ბუნკერი ბირთვული, რადიაციული და ქიმიური იარაღისგან დასაცავად აიგო, თუმცა მისი ისტორია ენვერ ჰოჯას დიქტატორულ და შემდგომ პოლიციურ რეჟიმებსაც მოიცავს. რას აღარ ნახავთ გამოფენილს, მათ შორის აირწინაღებსაც და ვფიქრობ, ის დროა ქიმიურ იარაღზე თხრობა გავაგრძელო. პირველი ნაწილი წინა თვეს დაიბეჭდა.

მოყოლას 1899 წელს გამართული ჰააგის პირველი კონფერენციიდან განვაგრძობ. მიიღეს დეკლარაცია, რომ ასაფეთქებლებს მომწამლავი ქიმიური ნივთიერებებით აღარ გამოიყენებდნენ.

თუმცა, მანამდე, 1879 წელს ჟიულ ვერნიმ დაწერა რომანი „ბეგუმის 500 მილიონი მილი“ (Les Cinq Cents Millions de la Begum), სადაც აღწერა გერმანელი პროფესორის მიერ შექმნილი ზარბაზანი, რომელსაც მომწამლავი გაზებით სავსე ბომბი შორ მანძილებზე შეეძლო ესროლა.

ვერნი ფანტასტიკურ ჟანრში წერდა, თუმცა მომწამლავი გაზები ფანტასტიკა სულაც არ ყოფილა.

აი, მაგალითად, 1774 წელს შვედმა ქიმიკოსმა კარლ შეელემ აღწერა პიროლუზიტისგან და მარილმჟავასგან ქლორის მიღების მეთოდი:

4HCl+MnO₂=MnCl₂+2H₂O+Cl_2.

1812 წელს ინგლისელმა მეცნიერმა ჰამფრი დევიმ ქლორის და ნახშირჟანგის ურთიერთქმედებით პირველად მიიღო ფოსგენი:

Cl₂+CO=COCl_2.

1822 წელს ბელგიელმა სეზარ მანსუეტ-დეპრესმა ეთილენისგან და გოგირდის ქლორიდისგან სინთეზით მიიღო ნივთიერება, რომელსაც მოგვიანებით იპრიტი უწოდეს:

CH₂=CH₂+SCl₂=(CH₂Cl-CH₂)₂S

1848 წელს შოტლანდიელმა ქიმიკოსმა ჯონ სტენჰაუსმა პიკრინმჟავასა და ნატრიუმის ჰიპოქლორიდისგან ქლორპიკრინი მიიღო.

ასევე მიღებული იყო უამრავი სხვა ქიმიური ნივთიერება, რომელთა გამოყენება ქიმიურ იარაღად თავისუფლად შეიძლებოდა. დაიხვეწა უკვე არსებული მეთოდებიც. ევროპაშიც გაქანებული სამრეწველო რევოლუცია მიმდინარეობდა და ჟიულ ვერნისაც სწორედ ეს ამბები აქვს აღწერილი და ის აზრი აქვს გატარებული, რომ შეუძლებელი არაფერი იყო.

დაახლოებით ამ პერიოდში ბალკანები (ალბანეთიც მათ შორის) თურქეთის ბატონობისგან განთავისუფლდნენ. გერმანიამ, ავსტრია-უნგრეთმა და იტალიამ რუსეთის საწინააღმდეგო კავშირი დადეს. საპასუხოდ რუსეთი საფრანგეთს დაუკავშირდა და კავშირი გააფორმა. ასევე, ეს ორნი ინგლისის წინააღმდეგ იდგნენ, რომ ახლო სამხრეთში მისი გავლენა არ დაეშვათ. ჰოდა, მთელმა ამ აბლაბუდამ იარაღის წარმოება გაზარდა, მათ შორის ქიმიური იარაღისაც. ქიმიური მრეწველობა ისე სწრაფად ვითარდებოდა, რომ ქიმიურ იარაღად „ბერძნული ცეცხლი“, დარიშხანი ან ბელადონას წვეთები აღარავის სჭირდებოდა. სწორედ ქიმიური მრეწველობა გთავაზობდა უამრავ ნივთიერებას, მხოლოდ ისღა რჩებოდა, რომ ამ ნივთიერებებით დატვირთული ბომბი ჟიულ ვერნისა არ იყოს, უამრავ კილომეტრზე გაგეტყორცნა.

ამასობაში პირველი მსოფლიო ომი დაიწყო… 4 წელი და 4 თვე გაგრძელდა. 38 ქვეყანამ მიიღო მონაწილეობა. სწორედ აქ გამოიკვეთა ქიმიური იარაღის ქონის აუცილებლობა. თუ გინდა გაიმარჯვო, შექმენი ქიმიური იარაღი. დიახ, პირველ მსოფლიო ომში იპრიტი იქნა გამოყენებული და ამის შესახებ დეტალური სტატია წინა წლებში გამოვაქვეყნე.

თუმცა, მანამდე, პირველივე შემოდგომაზე საფრანგეთის ჯარმა ჰააგის დეკლარაცია დაარღვია და პირველმა გამოიყენა ქიმიური იარაღი. დიახ, სწორედ ფრანგები იყვნენ პირველები და არა გერმანელები. ეს იყო ხელყუმბარა, რომელიც ეთილბრომ აცეტატს შეიცავდა. როდესაც ეს გაზი თვალებში გვხვდება, სამწვერა ნერვის გაღიზიანებას იწვევს. შემდეგ კი მამოძრავებელი კუნთები ღიზიანდება. ადამიანს ეხუჭება თვალები და იწყება დიდი რაოდენობით ცრემლის გამოყოფა. ჰოდა, ასეთი ჯარისკაცი ბრძოლის ველზე ხომ წარმოგიდგენიათ, რა უსუსურია. ასევე გამოიყენეს პერქლორმეთილ მერკაპტანი, რომელიც ორგანიზმში ბევრი ნივთიერების ფუნქციურ ჯგუფს ბლოკავს, მაგ. ჰიდროქსილის ჯგუფს, სულფჰიდრულ ჯგუფებს, ამინო და კარბოქსილის ჯგუფებს. ეს კი ფერმენტების დათრგუნვას იწვევს. გარდა ამისა, მას შეუძლია შევიდეს რეაქციაში წყალთან და წარმოქმნას მარილმჟავა. ჰოდა, ხომ წარმოგიდგენიათ, რასაც მარილმჟავა უჯრედებში იზამს. მთელ ცილებს და ფერმენტებს დაშლის. თუმცა, ფრანგების ეს მცდელობა წარმატებული ვერ აღმოჩნდა. რატომ? ნივთიერებებს თხევადი სახით იყენებდნენ. ჰოდა, ყუმბარის აფეთქების შემდეგ, მტრებამდე მხოლოდ მცირე რაოდენობით წვეთები აღწევდა. დანარჩენი უბრალოდ მიწაზე იღვრებოდა. შემდეგ ქიმიური იარაღი გერმანელებმა მოიშველიეს, მაგრამ ეფექტი კვლავ არ იყო. ამჯერად, გამოიყენეს ბრომქსილილი და ბრომ ქსილილენი. საქმე ზამთრის პერიოდში მოხდა და დაბალი ტემპერატურის გამო ნივთიერებების აქროლადობა დაითრგუნა, საჭირო სიდიდის ღრუბელი ვერ წარმოიქმნა. ეფექტი კი იყო, მაგრამ არა ისეთი, როგორსაც ელოდნენ. მარტში ჰააგის დეკლარაციას ინგლისიც არღვევს და იყენებს ეთილიოდაცეტატს. ამათ ყუმბარაში იყო მოწყობილობა, რომელსაც აღნიშნული ნივთიერება, აფეთქებისას აეროზოლში გადაჰყავდა და უფრო დიდ მანძილზე ავრცელებდა. აი, უკვე ამის შემდეგ გამოიყენეს გერმანელებმა იპრიტი.

აქვე უნდა აღინიშნოს თეთრი ფოსფორიც, რომლის გამოყენება ასევე პირველი მსოფლიო ომის დროს დაიწყეს. თეთრი ფოსფორი იდებოდა ყუმბარაში ან სხვა ასაფეთქებელში და აფეთქების დროს შორ მანძილზე იფანტებოდა. ფოსფორი ძალიან კარგად ურთიერთქმედებს ჰაერის ჟანგბადთან და წარმოქმნის ოქსიდს:

4P+5O₂=2P₂O_5.

შედეგად, ჩნდება ხანძრები, რადგან გამოიყოფა სითბო, ფოსფორი კი კარგად იწვის და ჩაქრობა წყლითაც შეუძლებელია. ასევე, უნდა გაითვალისწინოთ, რომ მიღებული ოქსიდი მჟავა ტიპისაა და წყალთან იოლად შედის რეაქციაში. თუმცა, იმხანად თეთრ ფოსფორს მხოლოდ ცეცხლის გასაჩაღებლად იყენებდნენ და კარგად არ ჰქონდათ შესწავლილი მისი მომწამლავი თვისებები.

მთლიანად პირველი მსოფლიო ომის დროს ქიმიური იარაღის მსხვერპლი მილიონ სამას ოცდაათი ადამიანი გახდა.

ბავშვობაში ძალიან ბევრი თოჯინა მქონდა. მერე ზოგი სად გაჩუქდა და ზოგი სად. თუმცა, მაინც ბევრი დარჩა და ზოგიერთის სკეპტიკურ შეკითხვაზე:

• რაღად გინდა?

ვპასუხობ:

• მინდა ბატონო! ჩემი ბავშვობის ნაწილია და კიდევ დედის მუდმივი მოგონება, თითოეული თოჯინა დიდი სიყვარულით რომ მომიძღვნა და მომიტანა.

ერთი თოჯინა-გოგო ალბანელია. ეროვნული სამოსი აცვია და კედლიდან ოდნავ გაოცებული მიმზერს.

ჰოდა, გახსენებაც კი მზარავს, რამდენი ამ თოჯინას მსგავსი ბავშვი შეეწირა ქიმიურ თუ არაქიმიურ ომს!