ფრანგული განმანათლებლობის დემოკრატიული ფრთის ეს ბელადი, შვეიცარიელი მესაათის შვილი, დიდი პედაგოგი, მწერალი და ფილოსოფოსი, შეიძლება, საერთოდაც, ფრანგული განმანათლებლობის ყველაზე მნიშვნელოვან ფიგურად ჩაითვალოს. 1750 წლიდან მოყოლებული (როცა მისი პირველი ძირითადი ნაშრომი გამოქვეყნდა) მისი გავლენა ევროპული კულტურის მთელ ისტორიაზე აშკარაა. ხოლო თავად რუსო არც მეცნიერად, არც რომელიმე პარტიის მომხრედ, არც რაიმე სისტემის მქონედ, არამედ მხოლოდ ჭეშმარიტების მეგობრად მიიჩნევდა თავს.
თავის შრომებში იგი ქადაგებდა ადამიანთა თანასწორობის, თავისუფლებისა და უცვლელი ღირებულებების მაღალ იდეებს, ხელს უწყობდა მათ გავრცელებას. კანტი აღნიშნავდა, რომ მან რუსოსგან ისწავლა ადამიანის, როგორც გვარის წარმომადგენლის, პატივისცემა, დამოუკიდებლად მისი საზოგადოებრივი მდგომარეობისა თუ განათლებისა. რუსო მისთვის მეორე ნიუტონი იყო და როგორც ნიუტონმა დაასრულა მეცნიერება გარეგან სინამდვილეზე, ისე რუსომ დაამკვიდრა ჩვენი შინაგანი უნივერსუმის (სოციალურ-ზნეობრივი ცნობიერების) ძირითადი პრინციპები.
რუსოსთვის ამოსავალი იყო იმისი რწმენა, რომ ადამიანი თავისუფალი არსებაა; იგი კეთილია იმთავითვე და მხოლოდ საზოგადოების გავლენით ხდება ბოროტი. რუსოს მიზანი იყო, ნათელი გაეხადა პასუხისმგებლობასთან ადამიანის თავისუფლების აუცილებელი კავშირის ცნობიერება.
რუსომ თავისი ცხოვრება საოცრად გულახდილად აღწერა ავტობიოგრაფიაში და მას „აღსარება“ უწოდა, რომელიც რუსოს სიკვდილის შემდეგ გამოიცა, 1781 წელს. ეს გახლავთ დევნილი გენიოსის თავგადასავალი, რომლისთვისაც სიცრუისა და ვინმეს წინაშე ქედმოდრეკილობის გარდა, „არაფერი ადამიანური უცხო არ არის“.
მტკიცება იმისა, რომ ბუნებით კეთილ ადამიანს საზოგადოება აქცევს ბოროტად, უარყოფით „პერსონაჟად“ ცხოვრებისა, მაინცდამაინც, არ ეთანხმება რუსოს მტკიცებას ადამიანისთვის თავისუფალი ნების, ანუ მისი განუსხვისებელი არსების, მისი პიროვნულობის გარანტის შესახებ. 16 წლის ფსიქიკურად გაუწონასწორებელი რუსო სახლიდან გაიქცა და ცხოვრობდა მასზე გაცილებით უფროსი ქალის ხარჯზე, რომელიც მისთვის დედასავითაც იყო და საყვარელიც. ამ ქალს არავითარი ინტელექტუალური ინტერესები არ ჰქონდა, თუმცა რუსოზე დიდი გავლენით სარგებლობდა. აქედან გამომდინარე, ფიქრობენ, რომ სწორედ ამიტომ გადავიდა რუსო კალვინისტობიდან (რომლისადმი გარკვეული ინტერესი მას ბოლომდე შერჩა) კათოლიციზმზე. თუმცა მოგვიანებით, როცა მან შვეიცარიის მოქალაქეობა მიიღო, ისევ კალვინიზმს დაუბრუნდა. იგი ამაყობდა შვეიცარიით, თითქოს, იქ განხორციელებულიყოს ის, რისთვისაც იგი საფრანგეთში იბრძოდა. შვეიცარია, მისი თეორიის თანახმად, როგორც პატარა სახელმწიფო, ყველაზე შესაფერისი იყო დემოკრატიისთვის; ხოლო საშუალო სახელმწიფო – არისტოკრატულის, დიდი სახელმწიფო კი – მონარქიული მმართველობისთვის.
რუსო დაქორწინდა დაბალი წარმოშობის ქალზე, ტერეზაზე, რომელმაც, უწიგნურობასთან ერთად, საათის ცნობაც კი არ იცოდა. მისგან საფრანგეთის დიდ განმანათლებელს ხუთი შვილი ეყოლა. მამამ კი ყველა მათგანი ბავშვთა თავშესაფარში ჩააბარა იმ საბაბით, რომ მას მათთვის შესაბამისი აღზრდის მიცემის საშუალება არ ჰქონდა. თუმცა როცა ეს საშუალება მიეცა და შვილების ძებნა დაიწყო, ვერცერთი ვეღარ იპოვა. მუდმივმა კონფლიქტებმა, საკუთარი თავით უკმაყოფილებამ თუ საზოგადოებრივმა უსამართლობებმა სერიოზულად შეარყია მისი ჯანმრთელობა. როცა დ. ჰიუმმა იგი ინგლისში მიიპატიჟა, რომ ცხოვრებისა და მუშაობის ნორმალური პირობები შეექმნა მისთვის, ფსიქიკურად უკვე სერიოზულად დაავადებული რუსო მასაც წაეჩხუბა. ვოლტერმა სწორედ რუსოსთან დაკავშირებით თქვა, რომ ამ ადამიანში მხოლოდ მისი ნიჭია დასაფასებელიო.
„აღსარებაში“ რუსოს თეორიული საფუძველი და მიზანი ჰქონდა – ადამიანი საზოგადოებრივი პროდუქტია და თუ საზოგადოება მანკიერ პიროვნებებს წარმოშობს, ის უნდა შეიცვალოს. ასე რომ, რევოლუცია მოამზადა როგორც რუსოს პედაგოგიურმა შრომებმა, ისე მისმა „ხელშეკრულების თეორიამ“ და ნარკვევმა „უთანასწორობის წარმოშობის შესახებ“. ამიტომ გასაკვირი არ იყო, რომ რუსოს წიგნი „ემილი, ანუ აღზრდის შესახებ“, პარლამენტის დადგენილებით, დაწვეს. მაგრამ რევოლუციის რადიკალები მას თავიანთ ბელადად მიიჩნევდნენ. ო. რობესპიერი (1764-1794) თავს რუსოს მიმდევრად აცხადებდა. 1791 წელს, ასევე პარლამენტის დადგენილებით, რუსოს ნეშტი პანთეონში გადაასვენეს და ვოლტერის საფლავის გვერდით დაკრძალეს, თუმცა რესტავრაციის დროს ორივეს ცხედარი ამოყარეს.
რუსო თვლის, რომ ადამიანი ერკვევა ავ-კარგში, მაგრამ უსამართლო საზოგადოებაში მიღებული აღზრდა ახშობს ამ ცოდნას. სასურველი საზოგადოების ჩამოყალიბების გზაზე რუსოს თავისი პედაგოგიური თეორიის იმედი აქვს. მისი აზრით, პედაგოგმა უნდა აირჩიოს, ადამიანი აღზარდოს თუ მოქალაქე. ორივე ერთად შეუძლებელიაო. რუსო ირჩევს მოქალაქის აღზრდას, რომელშიც მაქსიმალურად იქნება შენარჩუნებული ადამიანის ბუნებრივი მონაცემები, უფრო ზუსტად კი – მისი მიზანია, ადამიანი შენარჩუნებული იქნეს ისეთი, როგორიც ის ბავშვობაშია.
საინტერესოა საკითხი, რატომაა საჭირო ბავშვების კეთილად თუ მეცნიერად აღზრდის დაპირისპირება. რუსო იცნობს აღზრდის იმ პროგრამას, რომლის შედეგადაც ყმაწვილს შეეძლო, საკმაოდ მაღალ დონეზე დაუფლებოდა მეცნიერებას. თუმცა, ამის მიუხედავად, რუსო მიიჩნევს, რომ უმთავრესია, ბავშვმა ჯანმრთელობა გაიკაჟოს ისე, რომ 12 წლისამ შეიძლება არც იცოდეს, რა არის წიგნი, რადგან წიგნი ბავშვების უბედურების უდიდესი იარაღია.
რუსოსთვის სამაგალითო იყო ამერიკის კონტინენტზე არსებული, დაბალი სოციალური განვითარების საფეხურზე მყოფი ხალხები. ცნობილია, რომ კეთილშობილი ველურის ასეთი გაიდეალებული სახე თ. მორიდან (1478-1535) მოდის. არსებობს ევროპელ მოგზაურთა ნაჩქარევი დასკვნები, რომელთა მიხედვითაც, ამ ხალხების ზნეობა სანიმუშოდაა მიჩნეული. რუსო თავის ემილის 10 წლამდე სოფლად ზრდიდა და მხოლოდ დ. დეფოს (1660-17310) „რობინზონ კრუზოს“ აკითხებდა, რომელშიც აღწერილია უდაბურ კუნძულზე მოხვედრილი ევროპელი რობინზონისა და მის მიერ გადარჩენილი, მეზობელი კუნძულის ბინადართა მიერ ადგილობრივი ღვთაებისთვის შესაწირად განწირული ახალგაზრდის (პარასკევას) ხანგრძლივი ურთიერთობა.
რუსო აშკარად უტევდა დრომოჭმულ საზოგადოებრივ წყობილებას – კერძო საკუთრების საფუძველზე ადამიანთა შორის იმგვარ ურთიერთობას რომ აკანონებდა, რომლის მიხედვით, ერთი ადამიანი შეიძლება მეორის მონა ყოფილიყო (თუნდაც ნებაყოფლობით გაეყიდა საკუთარი თავისუფლება). ეს დაიწყო 1749 წლიდან, როცა რუსო დაპატიმრებული დიდროს სანახავად მიდიოდა. გზად წაუკითხავს გაზეთში დიჟონის აკადემიის განცხადება საკონკურსო თემის შესახებ, სათაურით: „ხელი შეუწყო თუ არა რენესანსიდან დაწყებულმა მეცნიერებისა და ტექნიკის განვითარებამ ზნეობრივ პროგრესს?“. მე სხვა სამყარო დამანახვა ამ კითხვამ და ადამიანი გავხდიო, წერდა რუსო შემდგომ. 1750 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში „ნარკვევი მეცნიერებასა და ხელოვნებაზე“, რომელმაც პრემია დაიმსახურა, რუსომ ზემოხსენებულ კითხვას კატეგორიული პასუხი გასცა – „არა“.
რუსო არ ეთანხმება არც სოკრატესგან მომდინარე დებულებას და არც ფრ. ბეკონს, რომელიც დარწმუნებული იყო, რომ მეცნიერება და ტექნიკა, ბუნებაზე ადამიანის გაბატონებასთან ერთად, მექანიკურად მოიტანდა საზოგადოების კეთილდღეობასა და ზნეობრივ სრულყოფას. აღნიშნულ ნაშრომში რუსომ საკითხი დააყენა მეცნიერებისა და, საერთოდ, კულტურის ღირებულებაზე. იგი შთამბეჭდავად მსჯელობს კულტურულად დაბალი დონის ხალხის ბედნიერებაზე, მათ ზნეობრივ სიწმინდეზე, რაც განპირობებულია მათთან ადამიანთა შორის უთანასწორობის, მდიდრისა და ღარიბის, მჩაგვრელისა და ჩაგრულის არარსებობით. განვითარებულ ხალხებში კი, მეცნიერება, ტექნიკა, ხელოვნება რაფინირებულს ხდის ჩაგვრას: ხელს უწყობს მას, თანაც ფარავს კიდეცო. ამ კონტექსტში რუსო შესთხოვს ღმერთს: „გვიხსენ ჩვენ მამათა განათლებისაგან, დაგვიბრუნე გულუბრყვილობა, უდანაშაულობა და სიღარიბე, რადგან მხოლოდ ისინია აუცილებელი ჩვენი ბედნიერებისთვის“.
რუსოს მიერ ადამიანთა პირველყოფილი მდგომარეობის პრიორიტეტის ხაზგასმა ბევრმა გაიგო, როგორც სიველურისკენ დაბრუნებისკენ მოწოდება, მათ შორის, ვოლტერმაც. როცა ამ უკანასკნელმა რუსოს მიერ დაწერილი წიგნი წაიკითხა, მისწერა: თქვენი წიგნის წაკითხვისას კაცს ოთხ ფეხზე დგომა მოუნდება… მე საკმაოდ მოხუცი ვარ საამისოდ… გარდა ამისა, ველურები ჩვენ უკვე გავაფუჭეთო. რაც შეეხება კანტს, მან სწორად გაუგო რუსოს და ჩათვალა, რომ რუსო ველურობისკენ კი არ მოუწოდებდა, არამედ აჩვენებდაო, რა ძნელია, ადამიანმა საკუთარი დანიშნულება შეასრულოს.
უნდა ითქვას, რომ რუსო ყველანაირი კერძო საკუთრების მოსპობას არ მოითხოვდა, ისევე, როგორც არ მოითხოვდა ველურობაში დაბრუნებას, როგორც ეს ვოლტერმა გააშარჟა. რუსო ეძებდა საშუალებას, მაქსიმალურად შეემცირებინა, აერიდებინა ცივილიზაციასთან დაკავშირებული მანკიერებანი. თავისი დროისთვის, არისტოტელეს მსგავსად, რუსოს მისაღებად მიაჩნდა საშუალო სიმდიდრის ფლობა, ანუ ისეთი კერძო საკუთრება, რომელიც ისე დიდი იქნება, რომ თავისუფლება წაართვასო თანამოქალაქეს, დაიმონოს ის და არც ისე მცირე, რომ იძულებული გახდეს კაცი, საკუთარ თავისუფლებაზე უარი თქვას.
კერძო საკუთრების წარმოშობისა თუ ბუნების ეს, ერთი შეხედვით, გულუბრყვილო ახსნა, რუსოს საკუთარი პოზიციის გამოსაკვეთად და მასების მისამხრობად სჭირდებოდა. გაკაფა რაო ეს გზა, მან წამოაყენა ის ღრმად დიალექტიკური მოსაზრება, რომელიც ძალიან მოსწონდა ფ. ენგელსს (1895-1973) და რომელიც, შეცვლილი სახით, დასავლური მარქსიზმის კორიფეების ძირითად დებულებად იქცა.
რუსოს ნარკვევი, რომელშიც იგი დარწმუნებულია ადამიანის მიერ ადამიანის დამონების, როგორც გადაგვარების მწვერვალის და მისი მოხსნის აუცილებლობის შესახებ, „საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ“, წიგნად გამოიცა და 1789 წელს, რევოლუციის შემდეგ, საფრანგეთის კონსტიტუციის საფუძველი გახდა.
ოჯახი რუსოსთვის არის „უძველესი და ერთადერთი ბუნებრივი საზოგადოება“, თუმცა იქაც კი ადამიანი თურმე თავისუფალი არ იბადება (ეს მისივე აზრს ეწინააღმდეგება, რომ ადამიანი თავისუფალი იბადებაო). ამ საკითხს რუსო არ უღრმავდება, უბრალოდ, მიიჩნევს, რომ ადამიანებმა დაკარგეს თავისუფლება და ვისაც ბატონი ჰგონია თავი, „სინამდვილეში მათზე არანაკლები მონაა“. თუმცა ადამიანი ბუნებით თავისუფალი იბადება, სანამ საზოგადოებრივი პირობითობები მას ამ თავისუფლებას წაართმევს.
მაინც გაურკვეველია, რომელ თავისუფლებაზეა საუბარი და რას გულისხმობს რუსო – სხეულებრივ თუ სულიერ მონობას… რუსოს სურდა მთელი საზოგადოება მიემართა საფრანგეთში არსებული აბსოლუტური მონარქიის წინააღმდეგ. იგი დესპოტიზმის ძალით დამხობას სავსებით გამართლებულად თვლიდა. ამით, მისი აზრით, თავისუფლება აღდგებოდა უმაღლესი გამოვლინებით. რუსოს ლოზუნგია სწორედ: „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“.
ჟან-ჟაკ რუსო წინააღმდეგობრივი ადამიანი იყო, ცხოვრებაშიც და სამეცნიერო თუ ლიტერატურულ შრომებშიც. თუმცა ყველგან და ყოველთვის ერთი, კონკრეტული ადამიანის თავისუფლებისა და ღირსების დამცველად რჩებოდა. რუსოს, ამ დიდი მოაზროვნის, მემკვიდრეობა სამი სახით წარმოგვიდგება: I – ადამიანთა თანასწორობისა და ძმობის თანამიმდევრული დაცვა, ფილოსოფიაში, პედაგოგიკასა და ლიტერატურაში უკომპრომისო ბრძოლა ადამიანის თავისუფლებისთვის; II – გერმანული იდეალიზმის (კანტი, ჰეგელი) ინტერპრეტაციით, ყოველი ადამიანის თავისუფლებისა და მისი შეუცვლელი ზნეობრივი ღირებულებების დაფუძნება; III – ბეკონისგან განსხვავებით, წარმოსახვის ძალის, როგორც საერთოდ ადამიანის შემოქმედებითობის (მათ შორის, მეცნიერული კვლევის) ძირითადი წყაროს გაგების დაცვა. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით, შეიძლება ითქვას, რომ წარმოსახვა რუსოსთვის სპეციფიკურად ადამიანის მახასიათებელია, რუსოს აზრით, ცხოველს ის არ აქვს და არც უვითარდება. ასევე აქტუალურია რუსოს დებულება, რომ ადამიანის ენა მისი წარმოსახვისგან წარმოიშვა.
როგორც ინგლისელი მოაზროვნე, მე-19 საუკუნეში თავისუფლების იდეის ერთ-ერთი დიდი აპოლოგეტი, ჯ. სტ. მილი, ამბობდა თავის ნარკვევში „თავისუფლების შესახებ“ რუსოს მსოფლმხედველობაზე: „ეს ის იდეებია, რომელთა კვალი, რუსოს შემოქმედების შემდეგ, არასდროს გამქრალა მოაზროვნე ადამიანთა გონებიდან. დროთა განმავლობაში ისინი სათანადო შედეგს გამოიღებენ, თუმცა მათი ჭეშმარიტებაც, ისევე როგორც ნებისმიერი იდეისა, საქმით უნდა დამტკიცდეს, ვინაიდან სიტყვებმა უკვე ძალა დაკარგა“.
