წერის სწავლება 17 სურათად)როგ

რ გვთავაზობს #ახალიდედაენა წერის სწავლებას პირველ კლასში

იმდენად კურიოზულ (პოზიტიურად რომ ვთქვათ, თორემ გაწაფული ჟურნალისტი სკანდალურ და/ან საგანგაშოსაც იტყოდა…) სიტუაციაში აღმოვჩნდით, რომ წერის სწავლების შესახებ გადავწყვიტეთ მეორე წერილის შემოთავაზება, თორემ ისე „ახალი დედაენის” თემატიკაზე ვაპირებდით საუბარს.

ასეთი კურიოზული სიტუაცია სამინისტროს გრიფირების კომისიის წევრებმა შექმნეს, რადგან ერთადერთი უალტერნატივო სახელმძღვანელო დაგვიდგინეს პირველკლასელებისთვის და იგი წერის სწავლებას არ ითვალისწინებს საანბანო პერიოდში (შევთანხმდეთ ამ ტერმინზეც: პერიოდს, დორის მონაკვეთს ვუწოდებთ ,,საანბანო პერიოდს”, ხოლო რესურსებს, რომლებიც ამ დროს გამოიყენება — „ საანბანო რესურსებს”, მაგალითად, „ საანბანო ტექსტებს”.)… ანუ იაკობ გოგებაშვილის ქვეყანაში კითხვა და წერა ინტეგრირებულად კი არ ისწავლება პირველ კლასში, არამედ დეზინტეგრირებულად.

სანამ საუბარს გავაგრძელებთ, მეტი სიცხადისთვის უნდა აღვნიშნოთ, რომ ბატონი ვახტანგ როდონაიას მიერ ქართულ საგანმანათლებლო სივრცეში შემოტანილი მიდგომის მიხედვით, პირველკლასელები წერას, ასოების გამოწერასაც კი იწყებენ მას შემდეგ, რაც ანბანის ასოების ამოცნობას, ანუ კითხვას ისწავლიან. ანუ ე. წ. საანბანო პერიოდს ისე ასრულებენ მოსწავლეები, რომ ასოებს არ წერენ… ჩვენ ამ მიდგომის კრიტიკას არ ვაპირებთ, პირიქით თავის დროზე აღვნიშნავდით კიდეც, რომ ბატონმა ვახტანგმა ასეთი მეთოდით უამრავი მოსწავლე გადაარჩინა წერით გამოწვეულ წვალებას…

რომც გავითვალისწინოთ აღნიშნული მიდგომით, ანუ წერისა და კითხვის დეზინტეგრირებულად სწავლებით, გამამართლებელი არგუმენტები (ჩვენ არ ვიზიარებთ), დღეს უკვე სხვა რეალობაა და ეს მიდგომა გადასინჯვას მოითხოვს. მაგრამ დავუშვათ, ყველანაირად ვეთანხმებოდეთ ამ არგუმენტაციას, მხოლოდ და მხოლოდ ასეთი მიდგომის დაშვება და სხვა მიდგომების დაუშვებლობა მიგვაჩნია კურიოზულ სიტუაციად, სხვა სიტყვები რომ არ გამოვიყენოთ…

რასაკვირველია, პირველკლასელები წერას მაინც ისწავლიან ამ მიდგომით სწავლების შემთხვევაშიც (ქართულის გაკვეთილები სულ რომც არ ჩაუტარდეთ, ბოლო-ბოლო, მათემატიკისა და ბუნების გაკვეთილზე ისწავლიან წერას), მაგრამ კარგი იქნება, თუკი მასწავლებლები თავის თავზე აიღებენ გადაწყვეტილებას და საანბანო პერიოდში მოსწავლეებს წერასაც დააწყებინებენ. იმედია, ეს გადაწყვეტილება არც გრიფირებული სახელმძღვანელოს ავტორებს (ჩემი დიდი პატივისცემა მათ!) ეწყინებათ და არც სამინისტროს გრიფირების კომისიის წევრებს. ჩვენ მზად ვართ, ნებისმიერ მათგანთან გავმართოთ ღია დისკუსია და დავუსაბუთოთ ჯერ კიდევ გოგებაშვილისეული მიდგომის – კითხვისა და წერის ინტეგრირებულად სწავლების – უპირატესობა და სარგებელი.

…ჩვენ მოვიდეთ პირველ სიტყვაზე და დავაკვირდეთ სურათებს და მიმოვიხილოთ, როგორაა წარმოდგენილი „ახალ დედაენაში” წერის კომპონენტი:

სურათი 1. ისევ „ჩიტო, ჩიტო, ნაცარა…”

გახსოვთ ,,ჩიტო, ჩიტო, ნაცარა…?” (იხ. „1-ელი წერილი ახალი დედაენის შესახებ”) ამ გენიალური ლექსის ერთ-ერთ დამუშავებად შეთავაზებული გვაქვს ლექსის როლებში (ჩიტი, მზე, ყვავილი, ბავშვი) წაკითხვა ისე, რომ ლექს-დიალოგში უნდა გამოიყენონ ბავშვების სახელები:

• შენ გიგალობ, ნიკოლოზ…
• გაიღვიძე, ელენე…
• შენთვის მინდა, ნინი…

ამით გააქტიურდება ყველა მოსწავლის სახელი ჯერ ზეპირად, შემდეგ კი წერილობით — მასწავლებელი მოსწავლეთა თვალწინ დაფაზე (უკეთესია დიდ ქაღალდზე, ე. წ. ფლიპჩარტზე) ჩამოწერს მათს სახელებს. მოსწავლეები აკვირდებიან სახელების დაწერის პროცესს, წერის პროცესის მეთვალყურეები არიან… ეს აქტივობა შეესაბამება პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემის მოდელის პირველ საფეხურს — მასწავლებელი წერს, მოსწავლეები აკვირდებიან. (მეორე საფეხურზე მასწავლებელი წერს, მოსწავლეებს აძლევს საშუალებას, მონაწილეობა მიიღონ წერის პროცესში, დაწერონ ასო/ასოები, სიტყვა/სიტყვები, წინადადება. მესამე საფეხურზე მოსწავლეები წერენ და მასწავლებელს საშუალება აქვს, დააკვირდეს მათ წერას და, საჭიროების შემთხვევაში, დაეხმაროს მათ. ბოლოს, მეოთხე საფეხურზე კი მოსწავლეები დამოუკიდებლად ახერხებენ წერას).

(როგორც აღვნიშნავდით, მოსწავლეთა სახელები იქნება გამოყენებული ფონოლოგიური სავარჯიშოებისთვისაც, რადგან მოსწავლეთა საკუთარი სახელების ზემოთ აღწერილი საჩვენებელი წერაც კარგად გვეხმარება ფონოლოგიური უნარების სწავლება-კონტროლში: — შემდეგ ვისი სახელი დავწერო?! ნარინე. ნნნნნ… აააააააა…. ნნნნნნ…. არა, რრრრრრ….)

სურათი 2-3. წერა არა, მაგრამ წერისთვის

ბევრისთვის უკვე კარგად ნაცნობი ტანსაცმელია ასახული მე-2 ილუსტრაციაზე. მისი გამოყენება სასარგებლო იქნება ქართული ასოთგანლაგების სწავლების მიზნით. რასაკვირველია, ჩვენ შორს ვართ იმ აზრისგან, რომ ბავშვებს ამ ეტაპზე ეს ტანსაცმელი ასოებთან დავაკავშირებინოთ და სიტყვები ამოვაკითხვინოთ. არა! ისინი უბრალოდ აკვირდებიან ტანსაცმელს, აღწერენ მათ და გადმოსცემენ განლაგების მიხედვით: ზედა თოკებზე / ქვედა თოკებზე / შუა თოკებზე კიდია…

სავარჯიშოების რვეულში (მე-3 ილუსტრაცია) ბავშვები ამოჭრიან ამ ტანსაცმელს და დააწებებენ კიდეც შესაბამის ხაზებზე… ასეთი ვარჯიში უმტკივნეულოდ მოამზადებს ნიადაგს, პირველკლასელებმა ადვილად მიუჩინონ ადგილები უკვე ქართულ ასოებს ოთხხაზიან ბადეში.

ერთმა კოლეგამ — მადლობა მას — ისიც კი აღნიშნა, რომ სექტემბრისთვის ნამდვილ თოკებს მოვამზადებ საკლასო ოთახში და ნამდვილ ტანსაცმელსაც დავკიდებთ ხოლმეო…

სურათი 4. ენობრივი პრაქტიკა

მე-4 ნახატზე წარმოდგენილია წიგნის განშლა, რომელზეც შეთავაზებულია დავალება, მასწავლებელს დაეხმარონ მოსწავლეები ნაცარქექიასთვის წერილის მიწერაში. სახელმძღვანელოს ეს მონაკვეთი კვლავ წინასაანბანო პერიოდია, მეორე ქვეთავი, რომელშიც ქართული ხალხური ზღაპარი „ნაცარქექიაა” დამუშავებული სათანადო აქტივობებით და აქვეა გააქტიურებული სხვადასხვა პროფესიაც. ამ კონტექსტშია დავალებული წერილის მიწერა ნაცარქექიასთვის და ამისთვის გამოყენებულია ენობრივი პრაქტიკის მეთოდი — კითხვისა და წერის ინტეგრირებულად სწავლების ბრწყინვალე მიდგომა.

ეს აქტივობა ასე უნდა წარიმართოს: მასწავლებლისა და მოსწავლეების მიზანია, ნაცარქექიას მისწერონ წერილი, რომელშიც ურჩევენ, მუშაობა დაიწყოს რომელიმე პროფესიით. მასწავლებელი ჯერ ასეთი წერილის ნიმუშს წაუკითხავს მოსწავლეებს სამოდელო (საჩვენებელი) წაკითხვის ფორმატში — დაფაზე გაკრულ ან პროექტორით გაშვებულ ტექსტს (იხ. სახელმღვანელოსეული წერილი მე-4 ნახატზე) ხმამაღლა და ხელის გაყოლებით წაიკითხავს. შემდეგ შეკითხვების მიხედვით ისაუბრებენ წაკითხული წერილის გააზრების მიზნით და თანდათან გადავლენ საუბარზე იმის შესახებ, როგორი წერილი დაწერონ, რა უნდა მისწერონ ნაცარქექიას.

ამ საუბრისას, პირველ რიგში, ნაცარქექიას პროფესიას შეურჩევენ, შემდეგ იტყვიან, რომ მისალმება უნდა დაწერონ, თავიანთი დამოკიდებულებაც უნდა გაუზიარონ ადრესატს ზღაპრის შესახებ და ა. შ.

ამის შემდეგ მასწავლებელი წერს მოსწავლეთა თვალწინ დაფაზე ან, უკეთესია, ფლიპჩარტზე. თუ ამის მზაობა აქვთ მოსწავლეებს, მასწავლებელი ერთობლივი წერის ელემენტებსაც გამოიყენებს, ანუ რომელიმე ნაცნობ ასოს დააწერინებს კიდეც მოსწავლეებს (პასუხისმგებლობის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაცემის მოდელის მეორე საფეხური). რომელი ასო შეიძლება იცოდეს მოსწავლემ წინასაანბანო პერიოდში? კვლევები ადასტურებენ, რომ ეს უმეტესად ამ მოსწავლის სახელის პირველი ასოებია ხოლმე…

მოკლედ, არათუ საანბანო პერიოდში მოსწავლეს ასოები არ დავაწერინოთ, „ახალი დედაენის” მიხედვით, წერის პროცესში ჩართულობა წინასაანბანო პერიოდშიც კი სასურველია, რაშიც დიდად გვიჭერენ მხარს ამ გამოცდილების მქონე მასწავლებლები. და, რაც მთავარია, აღტყინებით ერთვებიან მოსწავლეები და ერთიორად იმატებს მათი მოტივაცია, სწრაფვა წერა-კითხვის სწრაფად შესასწავლად.

სურათი 5. ასოთა ნაწილების წერაში ვარჯიში

წინასაანბანო პერიოდში ერთობ გავრცელებულია სხვადასხვა გეომეტრიული მონახაზის (გრძელი თუ მოკლე ხაზი, რკალი თუ წრე, კუთხე თუ ზიგზაგი…) წერაში ვარჯიში. ასე იყო გათვალისწინებული ჯერ კიდევ გოგებაშვილის დედაენაში და, პრაქტიკულად, ყველა შემდგომი პირველი კლასის სახელმძღვანელოში. ამასვე ითვალისწინებს სამინისტროს კომისიის მიერ წელს შერჩეული ერთადერთი სახელმძღვანელოც.

„ახალ დედაენაში” ამ ფიგურების გამოწერას ფუნქციური დატვირთვაც აქვს. შესაბამისად, ბავშვი უბრალოდ რკალს ან წრეს ან კუთხეს ან ხაზს კი არ „წერს”, არამედ საკუთარ მოსაზრებას აფიქსირებს გამოსახულებებით. რა მოსაზრებებს ვგულისხმობთ?

მოსწავლე აკვირდება შეთავაზებულ ნახატებს და შესაბამის სიტყვებში არსებული მარცვლების და/ან ბგერების შესაბამისი რაოდენობის გამოსახულებებს წერს. და ასე ფუნქციური დატვირთვით, სრულიად მკაფიო მიზნობრიობით პირველკლასელი ივითარებს ე.წ. ნატიფ მოტორიკას. ამაში თავისი დადებითი გავლენა აქვს აქვე, სხვა გვერდებზე შემოთავაზებულ გასაფერადებელ სავარჯიშოებსაც.

რაც მთავარია, როგორც გაფერადება, ასევე ფიგურებისა თუ მომავალში ასოების ამოწერა უნდა წარიმართოს მოსწავლისთვის ემოციურად მშვიდ და სახალისო გარემოში. შესაბამისად, რაიმე სახის იძულება, საწერი „გეგმის შესრულება“ უნდა გამოირიცხოს. მით უფრო იმის გათვალისწინებით, რომ დღეს წერის პროცესი სრულიადაც აღარ არის ისეთი, როგორიც იყო ათწლეულების წინ… უფრო დაწვრილებით ამის შესახებ შემდეგ ფოტოზე დაკვირვების შემდეგ ვისაუბროთ.

6. წერა თუ კითხვა?

მე-6 ილუსტრაციაზე შემოთავაზებულია „ახალი დედაენის” კიდევ ერთი ტიპის სავარჯიშო, რომელიც ასევე ცხოვრებისეული სინამდვილიდანაა აღებული — მოსწავლეებმა ტელეფონის კლავიატურაზე უნდა ჩაწერონ გამოტოვებული სამიზნე ასო. ამის შედეგად ისინი გაიწაფებიან ციფრული წერითი უნარის გამომუშავებაშიც.

ასეთი დავალებები რამდენიმე ასოზე გვაქვს შეთავაზებული. ზოგიერთ ასოზე, — მაგალითად, შ-ზე, ძ-ზე, ჭ-ზე, ჟ-ზე, თ-ზე (ხომ არ გამომრჩა რომელიმე?!) — არც გამოვა, რადგან კომბინაციით იწერება ეს ქართული ასოები გავრცელებულ კლავიატურებზე.

თუ კარგად დააკვირდებით მე-6 სურათს, შეამჩნევთ, რომ არც პირველ კლავიატურაზეა წაშლილი „ა”, რათა მოსწავლემ ჩაწეროს ეს სამიზნე ასო, და არც მეორეზე აკლია „ი”. ჰოდა, სამინისტროს კომისიამ, სრულიად სამართლიანად, შენიშნა ეს შეცდომა და დაგვაკლეს კიდეც თავისი წილი ქულები, რითაც, საბოლოოდ, წიგნის დაბლოკვა მოხდა. (რასაკვირველია, სხვა შეთავაზებულ ასოებზე სწორად გვქონდა ანალოგიური სავარჯიშოები გათვალისწინებული).

აქვე მოვინიშნოთ, რომ არსებული სახით კლავიატურის შეთავაზებაც საჭიროდ მიგვაჩნია და უნდა დარჩეს კიდე „ახალ დედაენაში”, ოღონდ ინსტრუქციამ მოსწავლისგან სამიზნე ასოს მოძებნა და შემოხაზვა უნდა მოითხოვოს. ეს მოსწავლეს დაეხმარება კლავიატურაზე ასოების სწრაფ მოძებნაში. რასაკვირველია, ეს პროცესი უნდა დაიტვირთოს ნამდვილ ციფრულ ტექნიკაზე ვარჯიშით და შესაბამისი დავალებების შეთავაზებითაც — ბოლო-ბოლო, საყოველთაო ბუკირება გვაქვს პირველკლასელებისთვის.

და თუ კარგად დავაკვირდებით, ციფრული ტექნიკის გამოყენებით წერის პროცესს, ამ პროცედურას, ადვილად შევამჩნევთ, რომ წერისთვის პირველკლასელს ასოს ამოკითხვა სჭირდება და მასზე მხოლოდ თითის დაჭერა… ამის გაცნობიერება კიდევ ერთხელ გვაჩვენებს კითხვისა და წერის ინტეგრირებულად სწავლების სარგებელს და კიდევ უფრო ხელოვნურად წარმოაჩენს ამ პროცესის დეზინტეგრირებას. კიდევ ერთხელ გვინდა მოვუწოდოთ სამინისტროს, რომ რეკომენდაცია მისცენ სკოლებს, ერთადერთი გრიფირებული სახელმძღვანელოს მიხედვით წარმართულ წერის სწავლებისას თავისუფლად შეიტანონ ცვლილებები, თუკი საჭიროდ მიიჩნევენ.

შეიძლება ვინმემ თქვას, რომ ეს ხომ ისედაც მასწავლებელზეა დამოკიდებულიო, მაგრამ, როდესაც სამინისტროს სახელით მხოლოდ ერთადერთ სწავლების წესს ენიჭება გრიფი, ვფიქრობთ, განმარტების გაკეთება აუცილებელია ღრმადპატივცემული სამინისტროს ექსპერტებისა და ზეექსპერტების მხრიდან.

სურათი 7. ამოწერაში ვარჯიში

დააკვირდით მე-7 ილუსტრაციის მარცხენა გვერდს: ექვსი სხვადასხვა საათი გაქვს შეთავაზებული და იქვე უნდა ჩაწეროს მოსწავლემ წინადადება — ათი საათია. წინა გვერდებზე ასევე გვაქვს შეთავაზებული ექვსი სხვადასხვა ადამიანის გაშლილი ხელები და იქ უნდა ჩაწერონ — აი ათი თითი. ვფიქრობთ, გამოიცნობდით, რომ ამაზე სამინისტროს კომისიის მხრიდან შენიშვნები მივიღეთ. ვნახოთ:

„მოსწავლემ 6-ჯერ უნდა გამოწეროს ერთი და იგივე წინადადება: „აი ათი თითი“, რაც, ალბათ, ემსახურება შესწავლილი ასოების უკეთ ათვისებას, მაგრამ, ფაქტობრივად, მოსწავლისათვის მომაბეზრებელი იქნება ერთი და იმავეს გამეორება, თანაც არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს იმას, თუ ვისია ხელები…

„იგივე შეიძლება ითქვას სახელმძღვანელოს უკვე მომდევნო გვერდზე (სწორედ ეს გვერდია მოცემული მე-7 ილუსტრაციაზე, — გ. ჭ.) მოცემულ დავალებაზე (სხვადასხვა ფორმის საათები და ერთი და იგივე წარწერა: „ათი საათია“ – მოსწავლემ 6-ჯერ უნდა გამოწეროს ერთი და იგივე წინადადება”.

საკუთარ ნააზრევზე დაყრდნობით სამინისტროს ექსპერტები ასკვნიან, რომ:

„არ არის საჭირო მოსწავლემ 6-ჯერ გამოწეროს ერთი და იგივე წინადადება“.

და იქვე ბრძანებენ, რომ:

,,შემცირდეს გამოსაწერად მიცემული წინადადებების (ათი საათია) რაოდენობა”.

გვეგონა რა, რომ აპელაციას აზრი ჰქონდა და შეიძლებოდა ქულები მოემატებინათ, სამინისტროს კომისიის ექსპერტებს ასეთი პასუხი გავუგზავნეთ:

„ასოების ამოწერა შედარებით ავთენტიკური და სახალისო მიზნით ჩვენი სახელმძღვანელოს მიგნებაა. ნაცვლად ორ-სამ ხაზზე გაყოლებყული: თთთთთთთთთთთთ… ააააააააააააააააააააააააააა…. იიიიიიიიიიიიიიიიიიიიიიიი… სსსსსსსსსსსსსსსსსსსსს… ასოებისა, ჩვენ ვთავაზობთ ილუსტრაციებზე შესაბამისი ფრაზების დაწერას, რაც ერთგვარ აზრსა და ხალისს სძენს ამ რუტინას…

აღსანიშნავია, რომ ჩვენი სახელმძღვანელოს სარგებლობის შემთხვევაში მოსწავლეებისთვის აღარ არის საჭირო დამატებით საშინაო დავალების რვეულისა და ე.წ. წერის დედნის გამოყენება, შესაბამისად, სულაც არაა ჭარბი ჩვენს სავარჯიშოების რვეულში შეთავაზებული საწერი მოცულობა.

თუკი რომელიმე მოსწავლეთა ჯგუფისთვის ასეთი წერა მომაბეზრებელი იქნება, მასწავლებელი შესთავაზებს არჩევანს: ჩაწერეთ იმ საათის ქვეშ, რომელიც ყველაზე უფრო მოგწონთ. ამ შემთხვევაშიც მოსწავლეთა აბსოლუტური უმრავლესობა ჩანაწერს აკეთებს ყველა ილუსტრაციის ქვეშ — რომელ კლასშიც არ დავტესტეთ ეს აქტივობა პირველკლასელებთან, ყველგან ასეთი შედეგი მივიღეთ“.

პასუხი იცით. არც ერთი ჩვენი შეგებებული არგუმენტი არ გაითვალისწინეს და არც ეს…

უბრალოდ, ერთადერთ გრიფირებულ სახელმძღვანელოს ჩავხედოთ, რომელიც სამინისტროს კომისიას მოეწონა და ამით დავასრულოთ. თუ დავიანგარიშებთ, იმ სახელმძღვანელოს მიხედვით უფრო მეტჯერ უწევთ მოსწავლეებს ახალი ასოს ამოწერა.

მე-7 სურათზე გამოსახულ მარჯვენა გვერდზე შემოთავაზებულია ე.წ.  საანბანო პოსტერი — პირველკლასელები ყოველი ასოს შესწავლისას დაამზადებენ ასეთ პოსტერებს (სავარჯიშოების რვეულის ერთი გვერდი), რომლებიც გაერთიანდება მოსწავლის მიერ შექმნილ „ილუსტრირებულ ანბანში”. სამინისტროს ექსპერტებმა მიიჩნიეს, რომ:

„საანბანო პერიოდი სასწავლო წლის საკმაოდ ხანგრძლივი მონაკვეთია. მოსწავლეებისათვის მოსაბეზრებელი იქნება იდენტურ კომპლექსურ დავალებებზე მუშაობა, რაც უარყოფითად აისახება მათ სასწავლო მოტივაციაზე და ნაკლებად შეუწყობს ხელს სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენების ჩამოყალიბებას“.

ჩვენ მიერ შეგებებული სააპელაციო პასუხი იმის შესახებ, რომ მოსწავლეები ინტერესით მუშაობენ ასეთ დავალებაზე და, პირიქით, თავად ცდილობენ არ გამოეპაროთ ასო, რომელზეც პოსტერს არ დაამზადებენ „ჩემი ილუსტრირებული ანბანისთვის” დარჩა უდაბნოში მქადაგებლის ხმად. სამწუხაროდ…

სურათი 8. ამოცნობა და ჩაწერა

მე-8 ილუსტრაციაზე მოცემულია ისეთი დავალებები, რომლებიც მოსწავლეებს ახალისებთ და ერთგვარ აზარტს სძენთ. ამის გამო ისინი მოტივირებულად მუშაობენ ხოლმე ასეთ დავალებებზე: ამოიცნონ არეული ასოების მიხედვით სიტყვა და ჩაწერონ, სიტყვაში გამოყენებული ასოებით შეადგინო სხვა სიტყვებიც და დაწერონ. ამ აქტივობებს ერთგვარი შეჯიბრის სახეც შეიძლება მიეცეს, რაც კიდევ უფრო მიმზიდველს გახდის წერის პროცესს.

აქვე დავსვათ ერთი შეკითხვაც: უწყობს თუ არა ხელს ასეთი აქტივობები ანბანის შესწავლას, კითხვის პროცესს? რასაკვირველია!

სურათი 9. პასუხების ჩაწერა და ტექსტის აწყობა

მე-9 ილუსტრაციის ზედა ნაწილში მოცემულია საანბანო პერიოდის სავარჯიშო, რაც გულისხმობს  საანბანო-დეკოდირებადი ტექსტის (ასეთი ტექსტების შესახებ დაწვრილებით — შემდეგ წერილში) მიხედვით დასმულ მინი-შეკითხვებზე პასუხების ჩაწერას იმ ასოების გამოყენებით, რომლებიც უკვე ნასწავლი აქვს.

ამავე ილუსტრაციის მეორე (შუა) სავარჯიშოში მოსწავლეებმა არადეკოდირებად ტექსტში უნდა მოძებნონ და შემოხაზონ მითითებული სამიზნე ასო. ეს ტექსტი არის ფრაგმენტი მასწავლებლის მიერ უკვე წაკითხული და გააზრებული ტექსტიდან — ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ვ. გულეურის „ჩანთა”. ეს კონკრეტული აქტივობა უფრო ასოს ამოცნობაზეა ორიენტირებული და არა დაწერაზე, მოსწავლეებმა მხოლოდ უნდა შემოხაზონ ასო, მაგრამ ასეთი ტექსტები უნდა გამოვიყენოთ უფრო განსხვავებული მიზნითაც, რაც წერას, ტექსტის შექმნას შეუწყობს ხელს.

რას ვგულისხმობთ? რას და ასეთი სამოდელო ტექსტის, რომელიც დაჭრილია წინადადებებად და სიტყვებად, დაწებება-გამთლიანებას. ანუ მოსწავლეს (ან წყვილს, ან მცირე ჯგუფს ვაძლევთ სიტყვებისა და/ან წინადადებების ბარათებს და მათ ვთხოვთ, ააწყონ იმ ტექსტის (ან ტექსტის ფრაგმენტის) ანალოგი, რომელიც დაფაზე აქვთ თვალსაჩინოდ გაკრული (ან სახელმძღვანელოში აქვთ შეთავაზებული).

სურათი 10. რებუსები და სხვა სახალისო სავარჯიშოები

მე-10 ილუსტრაციის შუა სავარჯიშოში მოსწავლეებმა რებუსები უნდა ამოიცნონ და ჩაწერონ. პირველკლასელები დიდი ინტერესით აკვირდებიან ხოლმე ასეთ სავარჯიშოებს და წერენ ამოცნობილ სიტყვებს. აღსანიშნავია, რომ აქ მიღებული სიტყვების ყველა ასო მოსწავლეებმა უკვე ისწავლეს და მათი ჩაწერა მოეთხოვებათ.

სახალისო დავალებების რიგში უნდა ვახსენოთ ისეთი დავალებებიც, რომლებიც მოითხოვს ილუსტრაციებზე (განსაკუთრებით, კომიკურ ნახატებზე) სიტყვების დაწერას, კომიქსებზე შესაბამისი ფრაზების, სიტყვების ჩაწერას. და, რაც მთავარია, ასეთი დავალებების შეთავაზება სასარგებლოა, მეტიც, მისწრებაა საანბანო პერიოდშივე.

სურათი 11. სიტყვების ჩაწერა ტექსტში/წინადადებებში

მე-11 ილუსტრაციაზე მოსწავლეებმა ლექსში გამოტოვებული სიტყვები უნდა ჩაწერონ. ასეთი სავარჯიშოები შეიძლება შესრულდეს, როგორც საანბანო, ასევე ანბანის შემდგომ პერიოდში. მთავარია, გავითვალისწინოთ მოსწავლეთა შესაძლებლობები და არ დავტვირთოთ მათი გონება.

სურათი 12. ისევ შეკითხვებზე პასუხები

მე-12 ილუსტრაციაზე უკვე ისეთი სავარჯიშო გვაქვს შეთავაზებული, რომელიც უკვე ანბანის შემდგომ პერიოდში მოითხოვს წაკითხული ტექსტის მიხედვით შეკითხვებზე პასუხების ჩაწერას. რასაკვირველია, ამ შეკითხვებზე პასუხი ჯერ ზეპირად გაეცემა.

სურათი 13. წინადადებების დაწერა

მე-13 სურათზე შეთავაზებულია ილუსტრაციების (სიუჟეტური ბარათების) მიხედვით წინადადებების მოფიქრება და დაწერა. მოსწავლეები ჯერ მასწავლებლის დახმარებით დაათვალიერებენ ილუსტრაციებს, რომელიც გარკვეულ სიუჟეტს ასახავს. შემდეგ აღწერენ თითოეულ ილუსტრაციას, გაამთლიანებენ ამბავს და ჩაწერენ თითოეული ილუსტრაციის შესაბამის წინადადებას.

სურათი 14. ამბის დაწერა

წინა სავარჯიშოს მიხედვით შედგენილი და ჩაწერილი წინადადებების მიხედვით მოსწავლეები დაწერენ ამბავს. რასაკვირველია, მათ უკვე შეუძლიათ ამ ამბის წაკითხვაც.

სურათი 15. მოსაზრების დასაბუთება

მე-15 სურათზე შეთავაზებულია დავალება, რომელიც გულისხმობს მოსწავლის მოსაზრების დაწერასა და მის დასაბუთებას. ეს მოსაზრება უკავშირდება წინა დავალებების თემატიკას. რასაკვირველია, ამ დავალების შესრულებამდე მოსწავლეები ჯერ ეცნობიან ორ მოსაზრებასა და მათს დასაბუთებას, შემდეგ საუბრობენ მასწავლებლის დახმარებით და ზეპირად აყალიბებენ საკუთარ მოსაზრებებსა და შესაბამის არგუმენტებს. შესაძლებელია, მასწავლებელმა მიმართოს ენობრივი პრაქტიკის მიდგომას და ერთობლივი წერის ფორმატში შეასრულონ ეს დავალება.

ეს დავალება ერთგვარად კრავს და თავისი კომპლექსურობით აჯამებს მოსწავლის წერით კომპეტენციას. რასაკვირველია, მოსაზრების ჩამოყალიბება და დასაბუთება ისეთი თამასაა, რომელზე ჩვენ განსაკუთრებული ყურადღება გვჭირდება მთელი სასწავლო პროცესის განმავლობაში საშუალო საფეხურის ჩათვლით, თუმცა ამის ელემენტების შემოტანა პირველივე კლასიდან სასარგებლო იქნება.

სურათი 16-17. ამოწერაში ვარჯიში

საანბანო პერიოდში „ახალი დედაენის” სავარჯიშოების რვეულში გამოყოფილია ადგილები, სადაც მოსწავლეებს შეუძლიათ, ივარჯიშონ ასოებისა და სიტყვების ამოწერაში. ისე, რომ საჭირო აღარ გახდეს არანაირი დამატებითი რვეულები. ცხადია, სასწავლო პროცესი იმდენად ხალისითა და ინტერესით უნდა იყოს წარმართული, რომ მოსწავლეებმა ენთუზიაზმით უნდა შეასრულონ ეს დავალებები, თუმცა, იმის უფლებაც უნდა დავუტოვოთ, რომ უარი თქვან მასზე…

ზემოთ შემოთავაზებული სურათები და მათი აღწერილობები გარკვეულ წარმოდგენას იძლევა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა ისწავლებოდეს წერის კომპონენტი პირველ კლასში. ყოველ შემთხვევაში, ასეთი დავალებები და სავარჯიშოები გვქონდა შეთავაზებული „ახალი დედაენის” მიხედვით. ამ სახელმძღვანელოს გაცნობას კვლავ შემდეგ წერილებშიც გავაგრძელებთ.

პირველ კლასში ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლებისთვის განსაზღვრულია სამი პერიოდი: წინასაანბანო, საანბანო და ანბანის შემდგომი.

გთავაზობთ საანბანო პერიოდის სახალისო, შემოქმედებით დავალებას, რომელიც შექმნილია პირველი კლასის ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოსთვის – „მშობლიური ენის კვალზე“ (ავტორები – ნინო გორდელაძე, გვანცა ჩხენკელი; თანაავტორი – ლელა მანგოშვილი; მხატვარი – ნინო ჩაკვეტაძე).

სახელმძღვანელო ეფუძნება სწავლების იაკობ გოგებაშვილისეულ მეთოდიკას და იმავდროულად – მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის ძირითად დებულებებს და კონსტრუქტივისტული მიდგომის პრინციპებს.

რესურსები და აქტივობები იმგვარად არის შერჩეული, რომ დავალების შესრულება შეუძლია ნებისმიერ პირველკლასელს, განურჩევლად იმისა, რომელი სახელმძღვანელოთი სწავლობს.

თემა: ბავშვი და გარემო

გრძელვადიანი მიზანი: სამიზნე ცნება – დეკოდირება-კოდირება (შედეგები: (I). 2, 4, 6)

დავალება: წიგნის ყდის გაფორმება ილუსტრაციით და წარწერით

წარმოიდგინე, რომ ილუსტრატორი ხარ და გააფორმე წიგნის ყდა დახატე ია და გაუკეთე სათაური: „აი ია“.

დავალების შეფასების კრიტერიუმები

დავალების წარდგენისას ისაუბრე:

• რომელ ბგერებს გამოხატავს ახლად ნასწავლი ასოები;
• ბადის რომელ უჯრებში (ზედა, ქვედა, შუა) იწერება;
• რამდენი ასოსგან შედგება სიტყვები; რომელია ეს ასოები;
• რამდენი სიტყვაა შენ მიერ დაწერილ წინადადებაში.

დავალების შესრულებისთვის საჭირო რესურსები და აქტივობები

რესურსი 1. მოსწავლის რვეული გვ. 58, წიგნის ყდის ნიმუშები (შეგვიძლია, ვაჩვენოთ წიგნები)

აქტივობა 1. წინარე ცოდნის გააქტიურების მიზნით მოსწავლეებს ვაჩვენოთ სხვადასხვა წიგნის ყდები.

• გავიხსენოთ, რა არის ილუსტრაცია.
• ხომ არ იცით, ვის უწოდებენ ილუსტრატორებს?
• თქვენი აზრით, მოცემული ნიმუშებიდან რომელია წიგნის ყდა? რატომ ფიქრობთ ასე?
• რატომ არ არის მესამე ნიმუში წიგნის ყდა? რა აკლია მას?
• რა უნდა იყოს აუცილებლად წიგნის ყდაზე? (სათაური, ილუსტრაცია/ნახატი)

აქტივობა 2. მოსწავლეებს გავაცნოთ კომპლექსური დავალების პირობა და გავააზრებინოთ, რას ითხოვს დავალება მათგან.

• ახსენით თქვენი სიტყვებით, რას მოითხოვს დავალება; რა უნდა გააფორმოთ ნახატით და სათაურით?
• რა უნდა დახატოთ და დაწეროთ?

რესურსი 2. მოსწავლის რვეული გვ. 58, „ი“-სა და „ა“-ზე დაწყებული სიტყვები (ირემი, ია, ატამი, აქლემი)

აქტივობა 3. „ი“-სა და „ა“-ზე დაწყებული სიტყვების ამოცნობა, ბგერებად, მარცვლებად დაშლა და სიტყვებში შესასწავლი ასოს ადგილმდებარეობის დადგენა (მაგ., სიტყვაში მერამდენე ბგერაა ა, ი, რომელია მისი წინა/მომდევნო ბგერა (ირემი ია, ატამი, აქლემი).

აქტივობა 4. თამაში „იპოვე ზედმეტი“ – რომელი ერთი სიტყვაა განსხვავებული?

როგორ ვიპოვოთ, რომელი სიტყვაა განსხვავებული, ზედმეტი? (ზედმეტია ია, რადგან ორმარცვლიანია. ყველა სხვა სიტყვაში არის სამი მარცვალი). როცა იპოვიან, ამის შემდეგ უჯრებში ჩაწერენ მარცვლების რაოდენობას.

რესურსი 3. მოსწავლის რვეული გვ. 59 (სხვა სახელმძღვანელოთი სწავლების შემთხვევაში მასწავლებელს შეუძლია, ჩანაწერი გააკეთოს დაფაზე ან ამობეჭდოს ქვემოთ მოცემული ნიმუშის მიხედვით).

აქტივობა 5. ახალ ასოზე „ნადირობა“ – სიტყვათა ჩამონათვალში მოსწავლეებს მოვაძებნინოთ „ი“ და „ა“ ასოები და შემოვახაზვინოთ.

რესურსი 4. მოთხრობის სათაური – „ლურჯი ია და მაია“. მოსწავლის წიგნი გვ. 136 ან დაფაზე დაწერილი.

აქტივობა 6. მოთხრობის სათაურში – „ლურჯი ია და მაია“ – ამოვაცნობინოთ „ი“ და „ა“ ასოები და დავათვლევინოთ.

• რომელ სიტყვაში ხედავთ „ი“ და „ა“ ასოებს? რამდენი ასეთი სიტყვა იპოვეთ? მერამდენე სიტყვაა ია ამ წინადადებაში?

რესურსი 5. „ი“ და „ა“ ასოები (რკალები ბადის შუა ნაწილში) ფორმატის ქაღალდზე ან დაფაზე.

აქტივობა 7. დაკვირვება „ი“ და „ა“ ასოებზე, ბადის რომელ უჯრებში იწერება (ზედა, ქვედა, შუა) და რა ფორმისაა.

• დააკვირდით, რას მოგვაგონებს ასოები „ა“ და „ი“ (რკალს, ხაზს, რგოლს)? ბადის რომელ უჯრაში იწერება (ზედა, ქვედა, შუა)?
• თუ ამ ასოებს გადავანაცვლებთ, რას მივიღებთ?

რესურსი 6. მოძრავი ანბანი.

აქტივობა 8. მოსწავლეებს მოძრავი ანბანით ავაწყობინოთ სიტყვები, წინადადება და ჩვენი დახმარებით შევამოწმებინოთ:

• არის თუ არა დაშორება სიტყვებს შორის;
• სწორად არის თუ არა ჩასმული ასოები სიტყვაში;
• დასმულია თუ არა წერტილი (მოძრავ ანბანს აუცილებლად უნდა ჰქონდეს წერტილი, თუ არ აქვს, თავად მასწავლებელი გააკეთებს).

რესურსი 7. მოსწავლის წიგნი, გვ. 30.

აქტივობა 9. მოსწავლეები იპოვიან, რამდენჯერ წერია ტექსტში სიტყვები: „ია“ და „მაია“.

აქტივობა 10. პატარა სიტყვის პოვნა დიდ სიტყვაში (მაგ., მაია, მახე, გალია, ჭიამაია).

• როგორ ვიპოვო დიდ სიტყვაში პატარა სიტყვები?

რესურსი 8. „ბასტიბუბუს“ ვიდეოანბანი

ასო „ი“ –

ასო „ა“ –

აქტივობა 11. მოსწავლეებს ვაჩვენოთ „ბასტიბუბუს“ ვიდეოანბანი.

აქტივობა 12. მულტისენსორული მეთოდის გამოყენებით ასოები მოხაზონ ჰაერში, გამოძერწონ პლასტილინისგან ან დაამზადონ მავთულისგან/თასმისგან.

რესურსი 9. მოსწავლის რვეული გვ.59

აქტივობა 13. მოსწავლეები რვეულის ბადეში ჩაწერენ ასოებს, სიტყვას და წინადადებას.

• რომელი ასო წერია პირველ ხაზზე? მეორეზე?
• რომელი ბგერები გამოხატავს ამ ასოებს?
• ბადის რომელ უჯრაში იწერება ასო ი? ასო ა?
• რა წერია მესამე ხაზზე? მეოთხეზე?
• რატომ არის მეოთხე ხაზზე დაწერილი სიტყვები წინადადება? (წინადადების ბოლოს წერტილია დასმული)

აქტივობა 14. დაასახელე, რა ხატია და ჩაწერე პირველი ასო.

აქტივობა 15. დავალების შესრულება – მოსწავლეები რვეულში (გვ. 60) გააფორმებენ წიგნის ყდას და ჩაწერენ სათაურს. შევახსენოთ, რომ სათაურის ბოლოს წერტილის დასმა საჭირო არ არის.

• რა უნდა დახატოთ წიგნის ყდაზე? რომელი ფერები დაგჭირდებათ?
• სათაურში რა უნდა ჩაწეროთ? სიტყვებს შორის რამდენი უჯრა უნდა გამოტოვოთ? რატომ?

შენიშვნა: დავალების შესრულება შესაძლებელია ნებისმიერი ბადიანი რვეულის ფურცელზე.

ეკოსისტემის დეგრადაცია გლობალური მოვლენაა. სავარაუდოდ, 2050 წლისთვის დედამიწაზე ხმელეთის 95% დეგრადირებული იქნება. 24 მილიარდი ტონა ნიადაგი უკვე ეროზიულია არარაციონალური სასოფლო-სამეურნეო გამოყენების გამო. მიწის დეგრადაცია ეკოსისტემის ისეთი სასიცოცხლო ფუნქციების მოშლის მთავარი მიზეზია, როგორიცაა, ნივთიერებების ბრუნვა და კლიმატის რეგულირება.

გაეროს სამიტზე 2020 წლის სექტემბერში, 70-ზე მეტმა მსოფლიო ლიდერმა ხელი მოაწერა „ლიდერთა დაპირებას ბუნებისთვის“, რაც ითვალისწინებდა დაბინძურების შეზღუდვას, პლასტმასის ნარჩენების დაყრის აღმოფხვრასა და გარემოსდაცვითი შეთანხმებების გაძლიერებას მთელ მსოფლიოში. ეს კარგი ნაბიჯია, მაგრამ როგორც გაეროს გენერალური მდივნის მოადგილემ ამინა მუჰამედმა აღნიშნა ღონისძიებაზე, „იმისათვის, რომ გადავარჩინოთ პლანეტის სიცოცხლე, მეტი ამბიცია და მოქმედება გვჭირდება“.

2021 წელს დაიწყო გაეროს ეკოსისტემის აღდგენის ათწლეული, რომელიც მიზნად ისახავს პლანეტაზე დეგრადირებული ჰაბიტატების აღდგენას. ეკოლოგიური კრიზისის ფონზე, ეს დეკლარაცია არის სიცოცხლის მხარდაჭერის სისტემის – ბუნებრივი სამყაროს აღორძინების შანსი. გაერომ ხაზი გაუსვა რამდენიმე მნიშვნელოვან ქმედებას გლობალური აღდგენითი მოძრაობის გასაძლიერებლად, როგორიცაა, ინვესტიციების გაზრდა აღდგენასა და კვლევაში, ლიდერობის გაძლიერება, ქცევის შეცვლა და მომავალი თაობის აღზრდა.

მართალია, ამბიციური გეგმაა, მაგრამ ეს უნდა გადაიზარდოს მოქმედებაში. ასეთმა დაპირებებმა შეიძლება რეალურად უარყოფითად იმუშაოს და შექმნას ილუზია, რომ რაღაც კეთდება. ხშირად არის ხოლმე უფსკრული რიტორიკასა და რეალობას შორის. იაპონიაში 2010 წელს ბუნებრივი სამყაროს დაკარგვის შესაჩერებლად შეთანხმებული იყო აიჩის ბიომრავალფეროვნების 20 მიზანი, რომლის შესრულება მსოფლიო საზოგადოებამ ფაქტობრივად ვერ შეძლო. კაცობრიობა გზაჯვარედინზეა. ზედიზედ მეორე ათწლეულია მთავრობები ვერ ასრულებენ აიჩის ბიომრავალფეროვნების 20 მიზანს. ის, რასაც ახლა მსოფლიო საზოგადოება გადაწყვეტს, გავლენას მოახდენს მომავალ თაობაზე.

ახალი კვლევები მუდმივად აჩვენებს სიტუაციის აქტუალურობას. მაგალითად, ერთ-ერთი ბოლო კვლევის თანახმად (ფოკუსირებულია ტყეების განურჩეველი ჩეხის შედეგებზე), თუ დავრჩებით ამჟამინდელ ტრაექტორიაზე, 10%-ზე ნაკლები ალბათობა გვაქვს იმისათვის, რომ კატასტროფული კოლაფსის გარეშე გადავრჩეთ მომდევნო 20-40 წლის განმავლობაში.

გთავაზობთ ოთხ ძირითად მიზეზს, რატომ არის ეკოლოგიური წონასწორობის აღდგენა ჩვენი დროის ყველაზე მნიშვნელოვანი მიზანი. თუ ჩვენ გვინდა, შევცვალოთ ეკოლოგიური კრიზისი, რომელსაც ამჟამად ვაწყდებით, და დავიცვათ ბიომრავალფეროვნება საკუთარი თავისთვის და მომავალი თაობებისთვის, ჩვენ უნდა ვაქციოთ დაპირებები დაუყოვნებლივ მოქმედებად და ჩვენი ეკოსისტემები გლობალურ დონეზე აღვადგინოთ.

1. ჯანსაღი ნიადაგები ინარჩუნებენ სიცოცხლეს დედამიწაზე

ჩვენი კვების სისტემები დამოკიდებულია ჯანსაღ ნიადაგზე. მცენარეების, კულტურებისა და ტყეების აღორძინება დამოკიდებულია დეგრადირებული ნიადაგის აღორძინებაზე. ეს დამოკიდებულია ნიადაგის, მცენარეებისა და მიკრობების სიმრავლის, მათ შორის სოკოების, ბაქტერიების და ვირუსების, კომპლექსური ურთიერთობის აღდგენაზე.

სოკოები უზრუნველყოფენ აუცილებელ ეკოსისტემურ სერვისებს.

ჯანსაღი ნიადაგი ხარობს ამ მიკროსკოპული სიცოცხლის ფორმებით: ისინი აუცილებელია მცენარეთა ზრდისთვის და დაავადებებისგან თავდასაცავად. ნიადაგის დეგრადაცია საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ ეკოსისტემების არსებით ღირებულებას, არამედ ჩვენს უნარს, ვაწარმოოთ ჯანსაღი საკვები. ჩვენი ნიადაგებისა და მათი მიკრობული მეგობრების დაცვა და აღორძინება საკვანძოა არა მხოლოდ ადამიანებისთვის, არამედ მათზე დამოკიდებულ მცენარეთა და ცხოველთა მრავალფეროვანი სახეობებისთვის.

2. ჩვენი ურთიერთობა ბუნებასთან მარცხდება.

ეკოსისტემის დეგრადაცია ხელს აძლევს ბუნებასთან ჩვენს წარუმატებელ ურთიერთობას: ადამიანების შეხედულებები ეკოლოგიური პირობების შესახებ მუდმივად იცვლება.

ამიტომ მნიშვნელოვანია ბუნებასთან ჩვენი ემოციური კავშირის აღდგენა („ბუნების კავშირი“). ადამიანები, რომლებიც გრძნობენ კავშირს ბუნებასთან, უფრო მეტად ჩაერთვებიან ისეთ ქმედებებში, როგორიცაა, ველური ბუნების დაცვა, გადამუშავება და გარემოსდაცვითი ორგანიზაციების მხარდაჭერა. ეს აუცილებელია იმ ეკოლოგიური და კლიმატის კრიზისის გამოსასწორებლად, რომელსაც ჩვენ ვაწყდებით. მნიშვნელოვანია, რომ დროთა განმავლობაში ბუნებასთან კავშირი გაიზარდოს.

3. იკარგება ძირძველი კულტურები და ცოდნა.

ძირძველი კულტურა მჭიდროდ არის დაკავშირებული მიწასთან. ეკოსისტემების ეროზიამ შეიძლება გამოიწვიოს კულტურის ეროზია, მათ შორის ცოდნისა და ენის ჩათვლით. ეს ცოდნა ხშირად ჰიპერ-ლოკალიზებულია და ვითარდებოდა ათასობით წლის განმავლობაში. ის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მრავალი ეკოსისტემის სიჯანსაღისა და გადარჩენისთვის.

კაიაპოს ეთნიკური ჯგუფის წევრებმა პროტესტის ნიშნად გადაკეტეს B3-163 გზა, 2020 წლის აგვისტო. Ernesto Carrico/EPA-EFE

ეკოლოგიურ აღდგენას შეუძლია, ხელი შეუწყოს ჩვენს პლანეტაზე ადამიანთა კულტურების მდიდარი მრავალფეროვნების შენარჩუნებას ადამიანებსა და გარემოს შორის ურთიერთობების მხარდაჭერით, რომლებიც ორმხრივად მომგებიანია. ამ პროცესში მნიშვნელოვანი როლი აქვს ძირძველი მოსახლეობის უფლებებისა და საარსებო წყაროების დაცვას და ძირძველი კვლევის ხელმძღვანელობის მხარდაჭერას. ტრადიციული ეკოლოგიური ცოდნა უბრალოდ მონაცემთა წყაროა, რომლის გამოყენებაც შესაძლებელია. ეკოლოგიური აღდგენა უნდა განიხილებოდეს, როგორც ორმხრივი ურთიერთსასარგებლო ურთიერთობა.

4. ადამიანის ჯანმრთელობა დამოკიდებულია ეკოსისტემის ჯანმრთელობაზე.

ეკოსისტემების აღდგენა არსებითად არის დაკავშირებული ადამიანის ჯანმრთელობის აღდგენასთან. COVID-19-ის პანდემია, რომელმაც მთელს მსოფლიოში მილიონზე მეტი სიკვდილი გამოიწვია, მძაფრი შეხსენებაა იმისა, თუ როგორ შეიძლება ეკოსისტემის დეგრადაციამ ხელი შეუწყოს ახალი პათოგენების გაჩენასა და გავრცელებას. ამ განვითარებად გლობალურ პირობებთან საბრძოლველად და მომავალი თაობების სიცოცხლის დასაცავად, ჩვენ უნდა დავიცვათ და აღვადგინოთ ჩვენი ჰაბიტატები და ბიომრავალფეროვნება.

გარდა ამისა, ბიომრავალფეროვნების დაკარგვამ შეიძლება დაგვასნეულოს. მეცნიერები იკვლევენ გარემოს, მიკრობიომსა და ადამიანის ჯანმრთელობას შორის ურთიერთკავშირებს. ლანდშაფტის აღდგენის მეშვეობით ჩვენ შეგვიძლია, დავეხმაროთ მიკრობული ურთიერთობების აღდგენას და, შედეგად, ჩვენს ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობას.

ირემი ცდილობს, გაექცეს ხანძარს ბრაზილიაში, 2020 წლის სექტემბერი. Rogerio Florentino/EPA-EFE

პროფესორი ბოტანიკოსი რობინ უოლ კიმერერი (წიგნში Braiding Sweetgrass) მჭევრმეტყველურად გამოთქვამს: „როდესაც ჩვენ ვმუშაობთ დედამიწის განკურნებაზე, დედამიწა გვკურნავს“. ის ეთანხმება მოსაზრებას, რომ მცენარეები და ცხოველები ჩვენი უძველესი მასწავლებლები არიან. Braiding Sweetgrass-ში კიმერერის მოსაზრებით, უფრო ფართო ეკოლოგიური ცნობიერების ამაღლება მოითხოვს დანარჩენ ცოცხალ სამყაროსთან ჩვენი ორმხრივი ურთიერთობის აღიარებასა და აღდგენას.

შემდეგი ათწლეული გავხადოთ ეკოლოგიურად გარდამტეხი, რომელიც ჩვენს პლანეტას ასე ძალიან სჭირდება.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://theconversation.com/four-reasons-why-restoring-nature-is-the-most-important; https://theconversation.com/biodiversity-where-the-world-is-making-progress-and-where-its-not-146782 .

ღალატის საფუძველიც, როგორც სხვა მრავალი ცოდვისა – ადამიანური ეგოიზმია, ჯერ თავო და თავოა, ოღონდ უკვე უღირსი ,,თავო”. თუ რაღაცისთვის თავის დავიწყება, დაკარგვა არ შეგიძლია, ვერც ჩასწვდები ქრისტეს. ცოდოა მოღალატეობისთვის განწირული ადამიანი. ვაჟა-ფშაველას წიწოლა მახსენდება, ყველას მიერ უარყოფილი (თვით ბუნებისგანაც), თვითონ მწერლის გარდა. ვაჟა მას თანაუგრძნობს. ესეც ერთგვარი თავდავიწყებაა, როცა მსგავს ცოდვას პატიობ. ესაა ის საოცარი ჰუმანიზმი, რომელიც იესოს მსხვერპლშეწირვაშიც გამჟღავნდა. იუდა კი უდიდესი ცოდვილი კაცობრიობის ისტორიაში, კაცთაგან შერისხვისათვის განწირული, საბრალო, ყველაზე დიდი ცრემლი უფლისა… ღალატი მგონია ყველაზე დიდი ცოდვა: ღვთისა, ქვეყნისა, საკუთარი თავისა თუ მოყვასისა. ღალატი ბადებს ტრაგიზმს მისი, ვისაც უღალატეს და მისიც, ვინც უღალატა.

ღალატი ბადებს მსხვერპლსაც. საყოველთაო, საზოგადოებრივი თუ პიროვნული ღალატი, –გაწირვა ვინმესი… თუმცა ამ ღალატმა ზოგიერთები გახადა ტრაგიკულები, მაგრამ გენიალურები, ბედის წინააღმდეგ ამხედრებულნი… მათ ბევრი დაითმინეს, გახდნენ ძლიერები, ქედუხრელნი და შექმნეს დიდი შემოქმედება, საკუთარი საოცარი სულების გამონაშუქით ბრწყინვალე… რომ მაშინ სევდიანებს, გაუხარლებს, დღეს ჩვენი ნაღველი განექარვებინათ, ოპტიმიზმი, მხნეობა ჩაენერგათ, არსობის ფილოსოფიური სიდიადე გადმოეცათ: ,,…და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს, და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს!”, ისინი გვასწავლიან, რა არის თავისუფლება, ბრძოლა ბრძოლისათვის, აი, გამართლებაც მათი ტკივილიანი არსებობისა, ,,განწირული სულისკვეთებისა”.

გუშინ მეგობართან ვსაუბრობდი ადამიანის ემოციურ ასაკზე და გალაკტიონი, კიდევ ერთი ნაღალატევი წითისოფლისა თუ ადამიანებისგან, ბოლომდე იყო მარადი ბავშვი, რომელიც მკაცრად დავსაჯეთ, დავტანჯეთ, რადგან საქართველოში მკვდარი პოეტები უფრო უყვართ. თუმცა ღმერთი მასთან იყო მაშინაც, როცა თავს იკლავდა და მერეც, ,,ვარდისფერი გზით” მარადისობას რომ შეერთო. მისთვის აქაც და ,,იქაც” მხოლოდ ერთი სინამდვილე არსებობდა და არსებობს. გალაკტიონი ამქვეყნად მოვიდა, რომ ჩვენც შეგვძლებოდა მოვხვედრილიყავით მისი ლექსით სამოთხეში… აქვე ვაჟაც გავიხსენოთ, აბა:

,,არც-რა ტანთ მცვია, არც ფეხთა,
დავდივარ დედიშობილა,
მეც იმათ ჯოგიდამა ვარ,
ვინც სიღარიბით ცნობილა”.

ვაჟა ძალიან ჰგავს საქართველოს, რომლის ღირსებას, სიდიდეს თუნდაც დღევანდელი გარეგნული მხარე, სოციალური ქაოსი, არ განაპირობებს. მოგონებებში მოთხრობილია, რომ ერთხელ ვაჟამ დაძენძილი ჩოხით გაიარა მოქეიფეებთან, მაგრამ არავინ გამოეხმაურა. მერე შესულა თავისი ძმისას, ჩოხა გამოუცვლია და ისე გაუვლია – მობრძანდი, ვაჟაო, დიდის ამბით მიუწვევიათ. კიდევ ერთი ამბავი მახსენდება ვაჟა-ფშაველას ბიოგრაფიიდან: ერთი ჩოხა ჰქონია ვაჟას, ინახავდაო. სოფელში კაცი მომკვდარა. რა ვქნათ, შიშველს ხომ ვერ დავმარხავთო? უთქვამთ ამ ღატაკზე. მიუცია ვაჟას ეს თავისი ერთადერთი ჩოხა მიცვალებულის გასაპატიოსნებლად. მოკლედ, მეგობრებო, მიწისაა სწორედაც ჩოხა და შესამოსელი, და ყოველგვარი ამქყვეყნიური სიმდიდრე და პატივი. ეს უნდა თავიდან ვისწავლოთ, რომ მთლად მატერიალისტების ქვეყნად არ ვიქცეთ. გასაგებია, რისგანაც უნდა გავთავისუფლდეთ. „მართალია, დღეს ჩვენ კაცები აღარა გვყავს და აღარა გვყავს იმიტომ, რომ საკუთარი ცხოვრებაც აღარა გვაქვს, საკუთარი ინტერესი ჩვენის ქვეყნისა ჩვენ აღარ გვაბარია, საკუთარის აღზრდის წესით აღარ ვიზრდებით. ევროპაში თვით ცხოვრების ვითარება, თვით საზოგადოება უწყობს ხელს, რომ კაცები გამოჩნდნენ, კაცები აღიზარდნენ: იქ ყველა კაცის ღირსება ძვირად ფასობს და ყველასათვის სასიხარულო და სასიქადულოა. სიყრმიდანვე ისეთს საზოგადოებაში იზრდება ყრმა, ისეთი რამ ესმის, სკოლას თუნდ ნუ ვახსენებთ, რომ მისი გონებრივი და ზნეობრივი ნიჭი ვითარდება, ღონეს იძენს, ძლიერდება“. ეს შეფასებაა, თითქოს, დღევანდელობისა. ვაჟამ ყველაზე კარგად იცის ბედნიერებისა და თავისუფლების ფასი. ვისწავლოთ, რა იქნება, მისგან: „უბედურად ჰგრძნობს თავს ყველა დამონებული, თავისუფლებას მოკლებული ერი და პიროვნება… რას თხოულობს თავისუფლება ადამიანისგან? როგორ უნდა იქცეოდეს თავისუფალი ადამიანი? – თავისუფალი ადამიანი უნდა იქცეოდეს ისე, რომ თავის ყოფაქცევით სხვას არ ვნებდეს, მით უმეტეს, საზოგადოებას. არამედ მისი მოქმედება უნდა იყოს მიმართული ქვეყნის საბედნიეროდ. თუ ეს პირობა არ იქნება ადამიანისგან დაცული, მაშინ მისი მოქმედება იქნება ავაზაკური, ვინაიდგან ყოველი ავაზაკი თავისუფლად იქცევა მხოლოდ პირადი სარგებლობისთვის. მაშასადამე, მხოლოდ იმაში არ გამოიხატება თავისუფლება, რაც გნებავს, ის ილაპარაკო, სწერო, აკეთო. – არა! უნდა ყოველს სიტყვას და მოქმედებას საერთო, საზოგადო ბედნიერება ედვას სარჩულად – თავისუფლება და ბედნიერება სინონიმები არიან“(,,რა არის თავისუფლება”). თავისუფლება, ვაჟას აზრით, ბუნებრივი მოცემულობაა, მას ვერავინ მოგანიჭებს, თუ თავად, შენივე სული არ ააზატე, ესაა, „როგორც გაზაფხულზე ბუნება“. ესაა როგორც შეგრძნება იმ ლექსის ბოლოს, რომლითაც დავიწყე:

,,ყველას სამარე მიგველის,
ვინც დედის მუცლით შობილა.
საგმობიც ვიყო, ქედს არ ვხრი,
თავი მდიდარი მგონია,
ისეთი, თქვენმა ძმობამა,
ჯერ არვის გაუგონია.
მთლად მე მეკუთვნის ქვეყანა…”.

ევროპა, ევროპაო, რომ გავიძახით, მისი სიყვარულიც საკუთარი თავის პატივისცემიდან იწყება, რომლის გარეშეც ვერასდროს ვისწავლით ვერც ჩვენი, ვერც სხვისი ქვეყნის, კაცობრიულის სიყვარულს და სიმდიდრეც ბევრი ფული და ამით მოგვრილი მდგომარეობა გვეგონება…
_____________
ამ ფიქრების გაგრძელებას იმით დავამთავრებ, რომ ნურავის შევჩერებივართ, გვიშველოსო, გაგვათავისუფლოსო, გაგვამდიდროსო. ჯერ ჩვენვე უნდა ვუშველოთ თავს, ვძლიოთ ჩვენი საუკუნეების ,,სნეულებას” და ერთმანეთის ,,ჭამით” შინაური თუ გარე მტრის საჯიჯგნები არ გავხდეთ.
ვაჟას, ასე დიდებულსა და ძლიერს, ჭკუა მოეკითხება, რადგან მან დრო დაამარცხა. და არ არსებობს ადამიანის ამაზე დიდი გამარჯვება……

ახლა კი ღალატი გავშალოთ ბოლშევიზმის დემონურ პროფილსა თუ აჩრდილამდე, როგორც მარად ბოროტებამდე.

საბჭოეთში არა მარტო კლავდნენ თავისუფალ ეროვნულ სულისკვეთებას (ფიზიკურადაც), არამედ ცოცხლებს თუ მერე მკვდრებს აბუჩადაც იგდებდნენ „მეფისტოფელური ხარხარით“, ასე ძარღვებში სისხლგამყინავად რომ გაისმოდა თუნდაც ყრილობებზე ხანგრძლივი ტაშის უნისონში ყრუ, შემზარავ ექოდ.

ჯერ კიდევ ჩანასახოვანი ბოლშევიზმი, „ემბრიონული“, სოციალ-დემოკრატების სახით, სრულიად ავი, ყალბი კოსმოპოლიტიზმის ეგიდით (კოსმოპოლიტიზმის ჯანსაღი გაგება ვაჟამ მოგვცა თავის „კოსმოპოლიტიზმსა და პატრიოტიზმში“) დაუპირისპირდა ყოველივე ეროვნულს. არც აციეს, არც აცხელეს და მიზანში ილია ამოიღეს, კაცი-უნივერსუმი, ერის ორიენტირი თუ საყრდენი იყო ის ერთი ადამიანი. ფილიპე მახარაძის დავალებით ჯერ ბინძური ჭორები გაუვრცელეს (ეს მეთოდები მერე და მერე დახვეწა საბჭოეთმა და დღემდეა ის სასიცოცხლოდ საშიში შხამი სახელმწიფო აზროვნებასა თუ სტრუქტურებში), მჩაგვრელი მებატონეაო („გლახის ნაამბობის“ ავტორს!), ხალხი აუბუნტეს და შეუსიეს. თავი კი აგრძნობინეს საოცრად მარტოსულად („რომ შენს მიწაზედ, ამდენ ხალხში, კაცი არ არი, რომ ფიქრი ვანდო, გრძნობა ჩემი განვუზიარო!“), მაგრამ მის უდიდეს ავტორიტეტს რომ ვერაფერი დააკლეს, უკვე ფიზიკური განადგურება გადაწყვიტეს. ნახეს უსამშობლო გიგლა ბერბიჭაშვილი, რომ თვითონ ხელები და სახელი არ გასვროდათ და ტყვიაც დაახალეს თავად საქართველოს, როგორც ვაჟამ თქვა.

მერე კი, ეს მანქურთი მკვლელი ფილიპე მახარაძე სწორედ ილიას მიუსაფლავეს გვერდით. როგორც ვაჟას სტალინის დედა კეკე. ანუ მკვდრებს დასცინოდნენ ვერაგულად. ფილიპე მახარაძის საფლავი ბევრჯერ ააფეთქეს, რადგან ქართველი ამას ვერსდროს შეეგუებოდა – ეშმას წმინდა, საფიცარი საფლავის გვერდით!

მერე ადგებოდა გალაკტიონისნაირი და „კოლექტივო, მხარი მხარს, აბა, ჰე! აბა, ჰოო“ შაყირი რომ  მოჰბეზრდებოდა, ცალკე ზამთარში უპალტოოდ სიარული, გადმოვარდებოდა საავადმყოფოს ფანჯრიდან. კიდევ ერთი აბუჩად აგდებული დიდებულება.
ეს უკურნებელი სენია, მეგობრებო, რენეგატობისა და დღესაცაა ჩვენ თვალწინ, ფარსად თამაშდება, ტრაგი-კომედიად.

ხანდახან მგონია, რომ სწორედ ბერძნული თეატრის სცენაა ჩვენი ქვეყანა, ოღონდ სისხლი და ცრემლი ნამდვილია, არა ბუტაფორიული თუ წარმოსახვითი…
მე რაც შემეხება, სწორედ ამ სისხლისა და ცრემლის იმედიღა მაქვს ღვთის წინაშე ამ უკომპრომისო, პოლარიზებულ რადიკალიზმში, რომელშიც წლებია ვცხოვრობთ…
ჰო, ბოლშევიზმს ზოგად ბოროტებად განვიხილავ, როგორც ფაშიზმს და არა მომავლის თუნდაც 1%-იან პერსპექტივად. წარსული არ ბრუნდება! ეს ყოფიერების კანონია…

სულ ვარიდებთ თვალს, რომ ილიას ვესროლეთ… ანუ საკუთარ თავს…
უბედურება ისაა, რომ ამ „თვითმკვლელობას“ ვიქმთ განგრძობით რეჟიმში.
გამუდმებული „წიწამურია“ საქართველოს გულში, ტყვიაც გულში კი არა, სწორედაც რომ, „თავშია“ დამიზნებული!

„ვერ ვიდავითეთ“ ვერასდროს მას შემდეგ, მაგრამ რადგან ასე ზუსტი დამიზნება ვიცით, მოდი, მიზანი შევცვალოთ როგორმე, უფრო სწორად, ზუსტი და საჭირო მიზანი ვიპოვოთ…. გავიხსენოთ, რადაც გვიქნევია ხმალი, გვიღვრია სისხლი თუ ოფლი.
მოკლედ, ერთმანეთი გავიხსენოთ და რომ (უნდა) გვიყვარდეს, ისიც.
ილიას სისხლს ისე ვერ მოვიწმენდთ. ილიას ცრემლი ამას მოელის იმსოფლიდან…
„ღმერთო, შეაყვარე ქართველს ქართველი და საქართველო… ამინ!“.

*  * *

კატეგორიათა ურთიერთგანსაზღვრულობაა, რომ მატერიალიზმი და იდეალიზმი ისეა ჩაწნეხილი, როგორც თუნდაც დემონურ-ანგელოზებრივი წუთისოფელში.

მატერიალისტურიცაა დიდებული ტაო-კლარჯეთი, ის დარჩენილი ლოდები, რომლებიც უკვე სულიერებას, უდიდეს ენერგეტიკას ასხივებს ისევ.

დიდი აშოტ კურაპალატი, პირველი კურაპალატი და პირველი ბაგრატიონი, რომლის ტრაგიზმი მატერიალურიც იყო – ის ფიზიკურად გაანადგურეს, ტაძრის საკურთხეველს დააკლეს. ამბობენ, ამაში მარტო სარკინოზების ხელი არ ერიაო (გიკვირთ?!) და დღესაც ემჩნევაო ის ქვებს მისი სისხლი (გვაპატიე, მეფეო…); სულიერია ის, რომ ამ მეფეზეც იდგა, დგას და იდგება ჩვენი ქვეყნის მომავალი!

მე არ ვიცი, როდის ვნახავ ტაო-კლარჯეთს და რა დარჩება მისგან, წყლით დაფარვის შემდეგ. ამიტომ უდიდეს ტკივილს, ცრემლს მგვრის მეჩეთად ქცეული უზარმაზარი ქრისტიანული სიწმინდის ტაძრები. ხახული, რომელსაც თითქოს უცხოეთში გადახვეწილი ქართველივით, მიწა თან წაუღიაო; ხანძთა! ოპიზა! ბანა! ეს უკანასკნელი ჩემთვის მატერიალურადაც და სულიერადაც საქართველოს სიმბოლოა: დარღვეული, მაგრამ მ ა რ ა დ ი უ ლ ი! უკვდავი იმიტომ, რომ ეს ტაძრები ჩვენის სულის ციტადელია, მისი არსი, სუნთქვა, არსებობის უზარმაზარი მოტივაცია!…

ეს ისაა, რაც მომავალში გაგვახედებს, როგორც ნივთიერი, ისე იდეალისტურ-მსოფლმხედველობრივ-ზნეობრივ-კულტურულ-მეტაფიზიკური თვალსაზრისით.
დიდება შენ, ჩემო ტანჯულო ქვეყანავ, აწ და მარადის….

*  * *

ყოველივე ზემოთქმული წარსული იყო. ახლა დღევანდელობაზეც ანუ ქვეყნის ღალატზე.

„ისმინე, სწავლის მძებნელო“, მინი-პიესა ცხოვრებაზე

საუფლო – მითოსი (პარადიგმულობა)

ადრესატი – დიდი კაცი (ჩინოვნიკი)

ადრესანტი – პატარა კაცი (ისე „პატარაა“, რომ მისას ვერაფერს შეამჩნევენ.)

———————————
პატარა კაცი აჰყურებს დიდს და პირზე ხელის მიდებით ცდილობს ხმა მიაწვდინოს ძლიერსა ამა ქვეყნისასა.

– აუუუუ! თქვენ ადრეგამყინვარებისა თუ პალეოლითის ხანიდან ბრძანდებით?
ჩინოვნიკს არ ესმის და დაბლა არც იხედება, რომ შეამჩნიოს მღილად, ჭიანჭველად.

– ღრმად პატივცემულო, ვხედავ, დინოზავრი ბრძანებულხართ, მაგრამ რომელი, ვერ დამიკონკრეტებთ? – პრონტოზავრი, ნოტოზავრი თუ, მაგალითად, პლესიოზავრი ან მფრინავი დინოზავრი? (ფრთები გექნებათ, ისე აკვესებთ თვალებს)…
ვერაფრით გააგონა, მაგრამ „დინოზავრმა“ დააცემინა, ჯერ ზემოთ აიხედა, მერე დაიხედა და რაღაცა მფეთქავი დინამიკაც მოხვდა თვალში, მისკენ ხელს რომ იშვერდა.
ამრეზილი მზერით და ზიზღიანი სიფრთხილით, ფეხი არ დავადგა და არ შემომჭყლიტოს სხვა ლილიპუტებივითო, ჩინოვნიკმა „ჰუმანიზმის“ ნიღაბი შეისწორა, კუსბაკნიან სათვალესთან ერთად და გაიფიქრა: „რაღაცას მეკითხება, მგონი, მაგრამ განა აქ ჩემ გარდა ვინმე სვამს კითხვებს?!“ ხმამაღლა კი ნიკაპი იმსაიმაღლეზე ასწია, რომ მის დაბლა, „წყლისაუმღვრევლად“, მდგომი არსება პატივ-მოყვრული თვალთახედვიდან არ დაეკარგა („ჩვენ ხალხის ხმა ვართ“ – ხშირად უთქვამს ისეთი მგზნებარე პათეტიკით, რომ ლამის დაუჯერებია თავადაც) და:

– ვინაო, ვინ ხართო მანდაო?!

– ელიოზი ვარ, ელიოზი!!!

რაც შეეძლო, ისეთი სიძლიერით ამოიკვნესა და როგორც იქნა გააგონა, მერე კი გააოგნა.

– როგორ?! თქვენ ცოცხალი ხართ? არ მოკვდით? ხომ უნდა გაყინულიყავით?! რატომ? რატომ არ გაიყინეთ?

– გავიყინებიიიიი, ჯერ დრო მაქვს…

ასეთი რაღაცები კი, ჩუმად თქმულიც კი, ესმით და გაიგონა დიდმა კაცმაც პატარა კაცისა.

– როდის გაიყინები?!

„პასუხი არ არის“.

…და როცა დაჟინებით ჩააცქერდა, რომ სახე დაენახა, ხოლო ამ სახის პატრონსაც უკვე შეეშინდა, – პასუხი რომ არ გავცე, სხვებივით მის სტომაქში არ აღმოვჩნდეო, გულამოყოლებით, მაგრამ ცოტა გროტესკულადაც კი, უპასუხა, რადგან ელოდა ამ კითხვას:
– „ზ ა მ თ ა რ შ ი იიიიიი“

თემიდა ყველგან თვალაკრულია? აქაც და „იქაც“?!

სიჩუმის ენა ვინ იცის კარგად? ის – სიჩუმე – გახდება ჩემი მყუდრო ნავსაყუდელი, იქნებ ოტია პაჭკორიას გმირივით, ლაპარაკიც უარვყო. მაგრამ არა წერა – ეს ჩემი სტიქიაა, ხსნა, თავისუფლება, სუნთქვა… მაგრამ არა კითხვა – ეს ჩემი თავშესაფარია, ზემო განზომილება, რომელსაც თუ შესწვდი, გადარჩენილი ხარ…

ლიტერატურა ასახავს ცხოვრებას, ხანდახან ნატურალისტურად. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ის ცხოვრება არაა, მისი გამხატვრულებული ვარიანტია. და თუ ხელოვნებამ მხატვრულობის მაღალესთეტიკური ნიშა დაკარგა, ის მდარე ასლი გახდება სინამდვილისა.
ცხოვრება? ცხოვრება ყველაზე ბნელია და სასტიკი; ყველაზე დამცინავი და გროტესკული; ყველაზე მატყუარა და ჩამშვები; ყველაზე ჭორიკანა და დამგმობი; ყველაზე მგელი „ცხვრის“ ტყავში, რომელიც ის-ისაა „შეახრამუნა“. ესაა ყველაზე მრუდე „სარკე“, რომელიც მათთვისაა, ვინც ჟანგისფერ, მიწისფერ ბლონდებს ელამი მზერით ისრუტავს, ლანდადქცეულ ოცნებებზე ბაირამობს, რომ კიდევ უფრო ჩაიძირონ ყოფის ჩოთქზე მოანგარიშე სიყალბეში, ბოლომდე დაიჯერონ, რომ ყველაზე ნაღდი ისაა, რაც ფლიდია და ბოროტი; ყველაზე ძლიერი ისაა, ვინც ძალადობს, ჩაგრავს; ყველაზე „მართალი“ ჭეშმარიტების უშნო ღრეჭვით შემნიღბავია…

ღალატი და მოღალატე უნდობია…

„ძაღლი ყეფს, ქარავანი მიდის“ და მე ამ ბოლო დროს ძაღლებს მეტ პატივს ვცემ, ვიდრე ადამიანებს…

ზვიად გამსახურდია და მერაბ კოსტავაც ვახსენოთ ბარემ – მათ დაამტკიცეს, რომ ,,მამულიშვილობა მსხვერპლია და არა სეირი”, ძილის მწარე ბანგიდან გამოგვაღვიძეს და კიდევ ერთხელ გაგვატარეს ,,ჩვეულებისაებრ მამულისა სლვით”, გაგვახსენეს ჩვენი საუკუნეებგამოვლილი ქვეყნის ნამდვილი სიყვარული, მისი და ჩვენი თავისუფლება, გვაპოვნინეს სამშობლო სამშობლოში. მადლობა ამ დიდებულ სულებს ამისთვის, ,,იქ” საპატიოდ მყოფებს დიდ წინაპართა გილდიაში.

9 აპრილი იყო დღე, რომელმაც დაამტკიცა, რომ ეროვნული სული არ მოკვდება, სანამ ასეთი ადამიანები დაიბადებიან.

მოკლული პოეტების ქვეყანაცაა საქართველო (მე დღეს ტიციანი, პაოლო, მიხეილ ჯავახიშვილი, ტერენტი გრანელი არ მიხსენებია, მაგრამ ვიგულისხმე…).

„მინდა მოვიფრთხნა ამ შარაგზაზე,
მინდა გავიხსნა გული ალალი,
მე ყაჩაღებმა მომკლეს არაგვზე,
შენ ჩემ სიკვდილში არ გიდევს ბრალი“.

მდგრადი განვითარების მიზნები მასწავლებელთათვის უცხო არ არის, თუმცა მის პრაქტიკაში დანერგვაზე ხშირად მასწავლებლები უცნაურ ამბებს ჰყვებიან ხოლმე. მარტივად რომ ვთქვათ, გარკვეულწილად ეს არის მსოფლიო დღის წესრიგი სამყაროს მდგრადი განვითარებისათვის. გვაქვს 17 მიზანი, რომელთა მიღწევაც მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ დედამიწაზე ცხოვრება კვლავ შევძლოთ. ამ სტატიაში არ ვისაუბრებ მიზნების შინაარსის ან მისი შექმნის ისტორიაზე. ზოგადად, ამ მხრივ უამრავი კრიტიკა არსებობს, როგორც მისი არაამბიციურობის ასევე არარელევანტურობის თუ მათი მიღების პროცესის სიჯანსაღესთან დაკავშირებით.

ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს მიზნები არსებობს და გვაჩვენებს, რამდენად კომპლექსურია სამყარო და რამდენად გადაჯაჭვულია საკითხები ერთმანეთთან, მაგ. სიღარიბის აღმოფხვრა (მიზანი 1), ხარისხიან განათლებასთან (მიზანი 4); თავის მხრივ, ეს უკანასკნელი, მაგ. გენდერულ თანასწორობასთან (მიზანი 5), თუ მდგრად მოხმარებასა თუ წარმოებასთან.

სულ რამდენიმე ხნის წინ, კონკრეტულად აღინიშნა კვირეული „იმოქმედე მდგრადი განვითარებისათვის“, რომლის მიზანია, ხაზი გაუსვას მდგრადი განვითარების მიზნების მნიშვნელობას და ხელი შეუწყოს ამ მიმართულებით საზოგადოების მობილიზებას.

აღნიშნული კვირეულის ფარგლებში, ვთარგმნეთ (იგულისხმება განათლების კოალიცია) მსოფლიო სასურსათო პროგრამის მიერ მომზადებული დოკუმენტი, როგორ უწყობს ხელს სასკოლო კვება მდგრადი განვითარების მიზნებს. ზოგადად, სასკოლო კვების ადვოკატირების მხრივ ჩვენი ორგანიზაცია განსაკუთრებით აქტიურია და იმედი გვაქვს, რომ საზოგადოებრივი მოთხოვნის პირობებში, მოკლე ვადაში ეს პროგრამა მაინც დაინერგება (მიუხედავად ხედვისა თუ სტრატეგიის არარსებობისა).

დოკუმენტი 2017 წელს არის მომზადებული და გადმოსცემს საბაზისო ინფორმაციას სასკოლო კვების თაობაზე, მაგ. რამდენი ბავშვია ჩართული სასკოლო კვების პროგრამაში, რის შემდეგაც განიხილავს კავშირებს მდგრადი განვითარების მიზნებთან.

მაგალითად, მეორე მიზანი, შიმშილის აღმოფხვრა პირდაპირ არის დაკავშირებული სასკოლო კვებასთან. გაეროს ბავშვთა ფონდის მონაცემებით (2023), მოსწავლეთა მხოლოდ 27% ახერხებს სრულფასოვნად გამოკვებას, ხოლო არასდროს იკვებება 35%. მატერიალური და სოციალური დანაკლისის მქონე ბავშვებში ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალი – 45%-ია.

კვლევების მიხედვით, სასკოლო კვება აუმჯობესებს მოსწავლეთა ჯანმრთელობის მდგომარეობას, ამცირებს ავადობას და ზრდის სწავლის უნარს. გარდა ამისა, არაერთ ქვეყანაში სასკოლო კვების დანერგვის ერთ-ერთი დანიშნულება სოფლის მეურნეობისა და ადგილობრივი წარმოების მხარდაჭერაა (CTC, 2021).

სასკოლო კვებასთან დაკავშირებული მეორე მიზნის შესაბამისი სამიზნეები:

2.1. შიმშილის დასრულება, ყველას ჰქონდეს უსაფრთხო, ნოყიერი და საკმარისი საკვები, განსაკუთრებით ბავშვებს, დედებს და დაუცველ ადამიანებს;

2.2 არასაკმარისი კვების ყველა ფორმის აღმოფხვრა;

2.3 სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობის და სურსათის მცირე მწარმოებლების შემოსავლების გაორმაგება;

2.4 სურსათის წარმოების მდგრადი სისტემების უზრუნველყოფა.

სასკოლო კვების პროგრამების მთავარი დანიშნულება მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრების გაუმჯობესებაა, რასაც მეოთხე მიზანი პირდაპირ უკავშირდება – ხარისხიანი განათლება. კვლევები ადასტურებს, რომ სასკოლო კვების პროგრამებს დადებითი გავლენა აქვს როგორც მოსწავლეთა კოგნიტურ განვითარებაზე, ასევე სკოლაში მათ სოციალიზაციაზე. ამავდროულად იზრდება გაკვეთილებზე დასწრების მაჩვენებელი და მცირდება სკოლის მიტოვების მაჩვენებელი.

სასკოლო კვებასთან დაკავშირებული მეოთხე მიზნის შესაბამისი სამიზნეები:

4.1. 2030 წლისთვის ყველა გოგონასა და ბიჭისთვის სრულად უფასო, თანასწორი და ხარისხიანი დაწყებითი და საშუალო განათლების მიღების უზრუნველყოფა, რაც მათ შესაბამის და ქმედით სასწავლო შედეგებს მოუტანს;

4.2. 2030 წლისთვის ყველა გოგონასა და ბიჭისთვის ადრეულ ასაკში განვითარების, ზრუნვისა და სკოლამდელი განათლების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა, რათა ისინი მზად იყვნენ დაწყებითი განათლებისათვის;

4.5. 2030 წლისთვის განათლებაში უთანასწორობების აღმოფხვრა და მოწყვლადი ადამიანებისთვის, მათ შორის შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის, მკვიდრი მოსახლეობისა და მოწყვლად მდგომარეობაში მყოფი ბავშვებისთვის განათლებისა და პროფესიული სწავლების ყველა დონეზე თანაბარი წვდომის უზრუნველყოფა;

4.6 2030 წლისთვის ყველა ახალგაზრდისა და ზრდასრული ადამიანების მნიშვნელოვანი რაოდენობის, როგორც ქალების, ისე მამაკაცების მიერ წერა‐კითხვისა და არითმეტიკის ცოდნის მიღწევის უზრუნველყოფა.

გარდა აღნიშნულისა, სასკოლო კვების პროგრამებს მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ სიღარიბის აღმოფხვრის (1-ლი მიზანი), უთანასწორობის შემცირების (მე-10 მიზანი), გენდერული თანასწორობის (მე-5 მიზანი), ეკონომიკური ზრდისა და სამუშაო ადგილების შექმნაში (მე-8 მიზანი).

მსოფლიო სასურსათო პროგრამის მიხედვით, ყოველ $1-ის ინვესტიციას სასკოლო კვების პროგრამაში 3-დან $10-მდე ეკონომიკური სარგებელი მოაქვს.

სასკოლო კვების პროგრამებს ასევე შეუძლია, შექმნას დასაქმების შესაძლებლობები და გააუმჯობესოს სკოლების მახლობლად მცხოვრები თემის საარსებო საშუალებები, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც სასკოლო კერძები ადგილობრივად არის მომზადებული. აღნიშნული პრაქტიკა განსაკუთრებით აქტუალურია ჩვენს კონტექსტში.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. გაეროს ბავშვთა ფონდი. 2023. ბავშვთა კეთილდღეობა საქართველოში – 2023. დოკუმენტი ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: https://shorturl.at/qDEHP;
2. კონსულტაციისა და ტრენინგის ცენტრი (CTC). 2021. საქართველოში სასკოლო კვების სისტემის ჩამოყალიბების საჭიროება და პერსპექტივები. პოლიტიკის დოკუმენტი. დოკუმენტი ხელმისაწვდომია კონსულტაციისა და ტრენინგის ცენტრის სკოლა ლაბის პროგრამის ვებგვერდზე: https://ctcskolalab.ge/;
3. მსოფლიო სასურსათო პროგრამა. 2017. როგორ უწყობს ხელს სასკოლო კვება მდგრადი განვითარების მიზნებს (SDGs): მტკიცებულებათა ერთიანობა. დოკუმენტი ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: https://www.wfp.org/publications/2016-how-school-meals-contribute-sdgs.

ქართულ ლიტერატურაში არაერთი მხატვრული ნაწარმოებია, რომლებშიც შობა-ახალი წლის რიტუალურ-სადღესასწაულო განწყობილებები წარმოჩნდება. შობა მისტერიაა, რომელიც სამყაროს ცვლის. ეს ერთხელ მოხდა და კვლავ მეორდება მარადიულად, რადგან შობა ადამიანის სულიერი სამყაროს წიაღში ხორციელდება. ქრისტე ჩვენს გულში უნდა დაიბადოს, მხოლოდ ამგვარად ეზიარება ადამიანი ამ საიდუმლოს, რომელმაც განახლება უნდა მოიტანოს. შობამ თვალი უნდა აუხილოს, გააღვიძოს ადამიანი, გამოიყვანოს საკუთარი ეგოს, უმეცრების, უსიყვარულობის, პლატონისეული გამოქვაბულიდან. ის ჩვენს ცხოვრებაში წარმოქმნის ახალ განზომილებას, რომელშიც ადამიანმა თავისი ცოდვა-მადლი კიდევ ერთხელ უნდა გაიაზროს. ამ დროს პროვიდენციალური აღქმა მძაფრდება, რაც იმას გულისხმობს, რომ ყოველივე, რაც ხდება ჩვენს ცხოვრებაში, განგების გადასახედიდან, ამ კონტექსტში აღვიქვათ. ამიტომაც მიწას სწყდება მზერა და ზეცისკენ იხედება, „რომ დაშთოს აქ ამაოება“ (ბარათაშვილი). ლიტერატურაში შობის ამბები დახატულია ადამიანის სულიერ-ზნეობრივი კათარსისისთვის. ასეა ყველა ნაწარმოებში, ქართულსა თუ უცხოურ ლიტერატურაში: ჩარლზ დიკენსის, ჰოფმანის, დოსტოევსკის, ო ჰენრის, ილიას, აკაკის, ვაჟა-ფშაველას, ნიკო ლორთქიფანიძისა და სხვათა საშობაო ნაწარმოებებში. ახალი წლის დღესასწაული კი საეროა, ზედაპირულია და ზეიმის ტალღებზე ტივტივებს. ის მატერიალური სამყაროს კალენდარულ დასაწყისს გულისხმობს. როგორც ვიცით, ის საუკუნეთა განმავლობაში სხვადასხვა დროს აღინიშნებოდა.

სახარებისეული შობის ეპიზოდების პარადიგმები ლიტერატურაში მრავალგვარად ისხამს ხორცს. აქ მნიშვნელოვანია შემდეგი საკითხები: 1. ბაგაში დაბადება (როგორც სიმბოლო ღვთაებრივის ყოველგვარ სივრცეში არსებობისა და გამოვლენისა), 2. ბეთლემის ვარსკვლავი (როგორც სიმბოლო კაცობრიობისთვის ღვთისკენ გზის მაჩვენებლისა), მოგვთა საჩუქრები (ოქრო (როგორც მეფეს), გუნდრუკი (როგორც ღმერთს) და მური (როგორც კაცს)), მრავალმნიშვნელოვანი სიმბოლოები, განმასახიერებელი სამყაროს უზენაესი კანონებისა (ოქრო-დიდების, გუნდრუკი ღვთაებრიობის, ხოლო მური-წარმავლობის გამომხატველი). ნიკო ლორთქიფანიძე ადამიანის უპირველეს ღირებულებას ასე გამოთქვამს: „ადამიანი იმდენივე ღირს. რამდენიც კაცობრიობა“ („დადიანის ასული და მათხოვარი“). ამიტომაც ლიტერატურაში არა საჩუქარს, არამედ გაცემას ენიჭება მნიშვნელობა: „რასაცა გასცემ. შენია, რასც არა დაკარგულია“. ეს კარგად წარმოჩნდა ო ჰენრის მოთხრობაში, რომელშიც საჩუქრებმა სიმბოლური, სულიერი მნიშვნელობა შეიძინეს და მატერიალური ღირებულება დაკარგეს. ახალგაზრდა წყვილმა ერთმანეთისთვის გაიმეტა ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც გააჩნდა: „ჭეშმარიტად ბრძენია ყველა ადამიანი, ვინც ასევე გასცემს და იღებს საჩუქრებს. ისინი მოგვები არიან“.

კონსტანტინე გამსახურდია აღწერს, როგორი საჩუქრები მიართვეს მეფე გიორგის („დიდოსტატის მარჯვენა“): „კათალიკოსმა მელქისედეკმა უთენია უკვლია, საწოლის დარბაზს მოადგა ოქროითა, ვერცხლითა და ბროწეულებით გავსილი ხონჩით, კლარჯეთიდან ჩამოტანილი ძელიცხოვლის ჯვარი მიართვა, პატიოსანის თვლებით მოოჭვილ ლუსკუმაში ჩადებული, და ძვირფასი ხატი ამინაშატისა. დილიდანვე ეწვივნენ მეფეს ერისთავნი, ზვიად სპასალარი და მსახურთუხუცესი, მანდატურთუხუცესი და მსაჯულთუხუცესი, ეზოსმოძღვარი და ჩუხჩარხი, მოლარეთუხუცესი და მეღვინეთუხუცესი. მენადირეთუხუცესმა სამი ქორი მიართვა ფოლადისფერი, შვიდი შავარდენი ლაზიკიდან ჩამოყვანილი, ერთი თავიც ველური ეშვისა სავსებით მოოქროვილი. მერემეთუხუცესმა და სამმა ერისთავმა შვიდ-შვიდი ცხენი თვითეულთა. ერისთავებმა ისრებიც მოართვეს მეფეს, მსხვილნი ბოძალნი დიდნადირთათვის, ქეიბურნი მხეცთათვის, ხარჩა და ქიბურჯი ფრინველთათვის, დიდ-დიდნი კაპარჭნი საომარნი. მოიღო მთელი კონა ისრებისა ბანჯგვლიანმა მამამზე ერისთავმა“.

მრავალმნიშვნელოვანია სახარებისეულ შობის ეპიზოდში ანგელოზთა გალობა: „დიდება მაღალთა შინა ღმერთსა, ქვეყანასა ზედა მშვიდობა და კაცთა შორის სათნოება“. ამ გალობაში წარმოჩნდება, რომ რწმენა, მშვიდობა და სათნოება ერთმანეთთანაა დაკავშირებული. ამიტომაცაა, რომ რწმენის რღვევა იწვევს ათასნაირ შფოთვას, არეულობას და კაცთა შორის მანკიერებათა გავრცელებას. აკაკი წერეთლის „შობა“ შემდეგი სტრიქონებით სრულდება:

„დიდება ყოვლის შემოქმედს!

დიდება მისსა მცნებასა!..

დიდება ქვეყნად მაცხოვრის

ხორციელ მოვლინებასა!..“.

„ვეფხისტყაოსანში“ კარგად წარმოჩნდება ნავროზობა, როგორც ახალი წლის დღესასწაული გულანშაროში. ეს ქალაქი კი სიმბოლურად სწორედ მატერიალური ყოფის სილაღის, უდარდელობის, ზედაპირულობის განსახიერებაა. სწორედ ამ დღესასწაულზე წარმოჩნდება მნიშვნელოვანი რამ – მოწყენილი და განმარტოებული ფატმან-ხათუნი სარკმლიდან ნესტანს დაინახავს, თვალებზე ხელს აიფარებს, რადგან ქალი თვალისმომჭრელ შუქს აფრქვევს. სწორედ იგი გამოიხსნის ნესტანს შავკანიან მონათაგან და დედასავით უპატრონებს. როგორც ვიცით, დავარმა წყალს მისცა ნესტანი, ბედისწერამ კი ბოლომდე არ გაიმეტა მზეთუნახავი, რადგან წყალი განახლების სიმბოლოა და სწორედ ზღვათა სამეფოში გამოირიყა. ასე რომ, ახალი წელი პოემაში კომპოზიციური ელემენტის ფუნქციას ასრულებს.

ეკატერინე გაბაშვილი თავის ნოველას „ღვინია გადაიჩეხა“ ასეთ მინაწერს უკეთებს (საახალწლო იმედები), მაგრამ მასში სწორედ ამ იმედების გაქრობა-გაცამტვერებაა. ერთი საინტერესო ნიუანსიცაა: „1800 წელს მტკვარი ისე გაიყინა, რომ ორი კვირა ხალხი ზედ გადიოდ-გამოდიოდაო“. ურემი შეშა უნდა გაყიდოს კაცმა, რომ ოჯახმა საშობაო სადილის გამართვა შეძლოს. ისინი აწყობენ გეგმებს, რას იყიდიან. მწერალი აღწერს შეშის ბაზრობაზე გამართულ ვაჭრობას. ნინიკაც ცდილობს მყიდველის მოზიდვას, მაგრამ პოლიციელი ადგილის შეცვლას უბრძანებს. ყინულით გასიპულ დაღმართზე ერთ ხარს ფეხი „ყინულში ჩაუვარდა, მეორე ფეხი წაუსხლტა და ორთავე წინა ფეხით გაილასტა. ვიწროდ აკოკოლავებული შეშა საჩქაროდ გადიხარა გვერდზე და მსუბუქი ურემიც თან გადაიტანა“. „ნინიკა უძრავად იდგა, ღვინიას თვალებში ჩასცქეროდა. საქონლის უსიტყვო, საზარელი ტანჯვა უსიტყვოდვე იბეჭდებოდა იმის პატიოსანს სახეზედ და კაცს გულს უკლავდა“. მოსეირე ხალხი ხარისთვის ყელის გამოჭრას ურჩევდა, მაგრამ ნინიკა საყვარელ მარჩენალ ღვინიას, როგორც საკუთარ მარჯვენას, ვერ გაიმეტებდა. სოფელში კი მოლოდინით სავსე ოჯახია. მწერალს რეალობის კონტრასტისთვის სიზმარი შემოაქვს. გოგია ხედავს სანოვაგითა და საჩუქრებით დატვირთულ შვილს: „ნახა, რომ ნინიამ შუა ცეცხლით გაჩაღებულ დარბაზში შემოიტანა პირამდის გატენილი ხურჯინი, მთელ თავისს ჯალაბს სიხარული მოჰფინა: პატარა ფეფეს წითელი ჩუსტები, ნენეს ჭრელი შალის კაბა, მიხას ქუდი და ქალამნები, საღვინით თაფლი, ტიკით არაყი, გოგიასთვის დასტა-დასტა თამბაქო კერას წინ დიდ გორასავით დაგროვილი იყო და პატრონები ცეკვითა და ღრიანცელით გარს უვლიდნენ. თვითონ გოგია საახალწლო ტაბლით, წმინდა სანთლებანთებული, კარებში იდგა და თავის ოჯახის ბედნიერებით ხარობდა“. სულისშემძვრელია მოთხრობის ფინალური ფრაზები; „ღვინია დაჩეხილა, ღვინია დაჩეხილა, ჩვენი ღვინია! – ზარივით გაისმა ყინვისაგან მოკრიალებულს ჰაერში გოგიას ოჯახის გოდება და ძველ წელიწადთან ერთად მისწყდა შეუნიშნავად ჟამთა ვითარებაში…“. ასეთივე სევდიანია ნოველა „როგორ მიეგება სვიმონიკა ახალწელიწადს“, რომელშიც წარმოჩენილია ქალბატონის მიერ შინიდან გაგდებული ბიჭუნა როგორ იყინება ქუჩაში. ნოველა ეხმიანება დოსტოევსკის „საშობაო ამბავს“.

ვაჟა-ფშაველას მოთხრობებსა და ლექსებში სახარებისეული პარადიგმები ახალ მხატვრულ სახეებში ისხამს ხორცს („სათაგური“, „საშობაო მოთხრობა“, „საშობაო თქმულება“ და სხვ.). მის ლექსში „საშობაო ამბავი“ დახატულია ღარიბი ოჯახი. ავტორი აგრძელებს ხალხოსანთა ტრადიციას და უბრალო ადამიანების გასაჭირზე მოგვითხრობს. ქრისტიანული სწავლების კონტექსტშია წარმოჩენილი ლექსის სათქმელი. ოჯახს არაფერი აქვს საშობაოდ, მჭადს გამოაცხობს მხოლოდ. ამ დროს ვიღაც უცხო მოუკაკუნებს და ღამის გათევას სთხოვს. ისინი შეიფარებენ, გაათბობენ და სახვალიოდ გამზადებული მჭადითაც გაუმასპინძლდებიან. საშობაო სასწაული ხდება. გაცემული საჩუქარი ასმაგად ანაზღაურდება. დილას გაღვიძებულ გეგელას უამრავი სანოვაგე ხვდება, თუმცა მგზავრი აღარსად ჩანს. მკითხველი, რა თქმა უნდა, ხვდება, რომ მათ თვითონ ქრისტე ესტუმრა.

სახარებაში მოთხრობილია, როგორ მივიდა ფილიპე ნათანაელთან და უთხრა: „ვპოვეთ ის, ვისთვისაც დაწერეს მოსემ რჯულში და წინასწარმეტყველებმა: იესო, ძე იოსებისა, ნაზარეველი. და უთხრა მას ნათანაელმა: განა შეიძლება ნაზარეთიდან კეთილი გამოვიდეს რამე? (იოანეს სახარება, 1, 45-46). ე.ი. რა სიკეთეს უნდა მოველოდეთ ნაზარეთიდანო. ამ პარადიგმას ვარიაციულად ეხმიანება ვაჟა-ფშაველა თავისი „საშობაო მოთხრობით“, რომელშიც დახატულია კახეთის ტყიან ჭალაში, მოწნულ ქოხში ღამეს როგორ ათევენ მონადირეები. ისინი წუხან ხელმოცარულობაზე, რადგან შობა დღისთვის ვერაფერი მოინადირეს. მათ შორისაა ღაღოლა, ბეჩავი კაცი, რომელსაც ყველა ეხუმრება და დასცინის, შენ თუ გვიშველიო. ერთი სახალისო სიზმარსაც ჰყვება: „მე წუხელ სიზმარში ისა ვნახე, რომ ღაღოლას თავზედ კლდის კაცის რქები ამოჰსვლიყო, პირი ბუმბულიანი ჰქონდა და ხელში ბარკალი ეჭირა ცხვრისა“, მაგრამ სასწაული ხდება, დილას გაღვიძებული მონადირენი დაინახავენ: „ქოხის კარებში შემოიჭედა ძლივძლივობით კისერზე ირმის თავრქაგადადებული თავის ბანჯღვლიანის ქუდით ღაღოლა. ყველანი გაოცდნენ, მუცელში ენა ჩაუვარდათ, ვერაფერი მოეხერხებინათ და, ბოლოს, თითქოს გონს მოვიდენ, ყველანი ერთად მიეხვივნენ და ულოცავდნენ გამარჯვებას“.

შიო არაგვისპირელი მისთვისვე დამახასიათებელი ფსიქოლოგიური სიღრმით აღწერს ახალი წლის ღამეს („ახალწლის ღამეს “). ეს არის ეტიუდი. როგორც ვიცით, მას უყვარდა მცირე ჟანრები და არაჩვეულებრივად ახერხებდა ადამიანური ტკივილების გამოხატვას, მათი ბნელი, დემონური და ნათელი, ანგელოზური მხარეების გამოკვეთას. როგორც რუსთველი ამბობს: „რაღაა იგი სინათლე, რასაცა ახლავს ბნელია“, მაგრამ ამ კონტრასტული ჩრდილის გარეშე სიხარულსა და ბედნიერებას ბევრი რამ მოაკლდებოდა. მწერალი ხატავს სიცოცხლით სავსე ქალს, და მომაკვდავ ქმარს, პატარა ოჯახის ტკბილ-მწარე საახალწლო სამზადისს. სიცოცხლე და სიკვდილი ერთმანეთს ერწყმის. ეროსისა და თანატოსის სუნთქვა ერთმანეთს გადაეწვნება.

ილია ჭავჭავაძე თავის პუბლიცისტურ წერილებში ამ მისტერიას რელიგიურ-ეროვნულ კონტექსტში განიხილავს („ქრისტე აღსდგა“, ქრისტეშობის მილოცვა“). ეს განსაკუთრებით კარგად წარმოჩნდება წერილში „რა გითხრათ, რით გაგახაროთ?“. ილიას აზრით, საახალწლოდ კიდევ ერთხელ უნდა დაფიქრდეს ადამიანი განვლილ წელსა და მომავალზე. იგი ვერაფერს ხედავს სასიკეთოს, მომავალიც ნისლში ეჩვენება. ილია მეკვლის სარიტუალო სიტყვებს იხსენებს: „შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი“ და თავის მსჯელობას ამაზე აგებს, მხოლოდ ღვთის წყალობას მინდობა არაფერს არგებს, რადგან ღმერთმა ქართველს საუკეთესო მიწა-წყალი უბოძა: „დანარჩენი თქვენ იცით და თქვენმა კაცობამაო. რა კაცობა გამოვიჩინეთ?“. იხსენებს გრიგოლ ორბელიანის სიტყვებს „სადღეგრძელოდან“ „სხვა საქართველო სად არის, რომელი კუთხე ქვეყნისა“. ამ სამოთხე ქვეყანაში მარტო ქართველს უგუბდება სული, გული ელევა, ხორცი ადნება“. წინაპრებმა თავიანთი გასაკეთებელი გააკეთეს. „ლანგ-თემურებმა ჩვენს საკუთარ სისხლში გვბანეს და მაინც დავრჩით და გამოვცოცხლდით. შაჰ-აბაზებმა ჩვენის კბილით გვაგლეჯინეს ჩვენი წვრილშვილნი და მაინც გამოვბრუნდით, მოვსულიერდით. აღა-მაჰმად-ხანებმა პირქვე დაგვამხეს, ქვა-ქვაზედ არ დაგვიყენეს, მოგვსრნეს, მოგვჟლიტეს და მაინც ფეხზედ წამოვდექით. მოვშენდით, წელში გავსწორდით. გავუძელით საბერძნეთს, რომსა, მონღოლებს, არაბებს, ოსმალ-თურქებს, სპარსელებს, რჯულიანსა და ურჯულოს და დროშა ქართველებისა, შუბის წვერით, ისრით და ტყვიით დაფლეთილი, ჩვენს სისხლში ამოვლებული, ხელში შევირჩინეთ, არავის წავაღებინეთ. ცოდვა არ არის, ეს დროშა ახლა ჩრჩილმა შესჭამოს, თაგვმა დაგვიჭამოს. დრო-ჟამი ამას გვიქადის“.

აქაც გამოიკვეთება დროის რღვევის პრობლემა, აწმყოს თითქოს კავშირი აქვს დაკარგული წარსულთან, შესაბამისად, ის ვერ იქცევა მომავლისთვის ნოყიერ ნიადაგად. ილია ყურადღებას ამახვილებს რწმენის მნიშვნელობაზე, სულიერი საყრდენების სიმტკიცის აუცილებლობაზე: „ქრისტე-ღმერთი ჯვარს ეცვა ქვეყნისათვის და ჩვენც ჯვარს ვეცვით ქრისტესათვის“. მისი აზრით, საჭიროა გონიერმა ადამიანმა გაითვალისწინოს, როგორ პოლიტიკურ-ეკონომიკურსა თუ კულტურულ კონტექსტში ცხოვრობს: „ვაჟკაცობა ომისა კი არ უნდა, რომ სისხლსა ჰღვრიდეს, ვაჟკაცობა უნდა შრომისა, რომ ოფლი ჰღვაროს“. ილია ფუტკარს შრომისმოყვარეობის სიმბოლოდ და მისაბაძ მაგალითად წარმოაჩენს. მისი აზრით, ფილოსოფიური დაფიქრებაა საჭირო თემაზე: „რანი ვყოფილვართ, რანი ვართ, რანი ვიქნებით“. ამისთვის კი „მოძრაობაა“ საჭირო. გავიხსენოთ, ფაუსტი რა დიდხანს ფიქრობს, როგორ თარგმნოს სახარების დასაწყისი: „პირველად იყო სიტყვა“ და ბოლოს ასე გადაწყვეტს: „პირველად იყო საქმე (ქმედება, ე.ი. მოძრაობა)“ (გოეთე, „ფაუსტი“).

ილია ჭავჭავაძე თავის მოთხრობაში „ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი“ (საახალწლო მოთხრობა), ერთი მხრივ, საახალწლო განწყობას უქმნის მკითხველს, მეორე მხრივ კი, მორალურ-ზნეობრივ დილემაზე დააფიქრებს, რომელთა შორის უპირველესია შემწყნარებლობა, სხვათა ღირსების აღიარება, ეგოიზმის ჩარჩოების გადალახვა. როცა ვკითხულობთ, როგორ არჩევს ქალი ნიგოზს, როგორ ადუღებს თაფლს, გვახსენდება გრიგოლ რობაქიძის სიტყვები: „ილია თითქოს ყნოსავს და შემდეგ გემოს უსინჯავს სიტყვებს“. მართლაც მკითხველი შეიგრძნობს სახლში დატრიალებულ სურნელსა და სითბოს. მაგრამ ეს არ არის მთავარი, არამედ ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილის ამბავი, რომელიც ბავშვებს ზნეობრივ მაგალითად უნდა ექცეთ. ნიკოლოზმა აღიარა მოწინააღმდეგის ვაჟკაცობა და დამარცხებულს თავი არ მოჰკვეთა: „ნუ გეშინიან, მე თავს არ მოგჭრი. შენი თავი შენის ვაჟკაცობისათვის მიპატიებია. ცოდვაა შენი გაფუჭება. წადი და ღმერთმა გზა მშვიდობისა მოგცესო. – მე სიცოცხლეს თუ ვისგანმე ვიჩუქებდი, მარტო შენისთანა ვაჟკაცისაგანაო, – უპასუხა ყიზილბაშმა, სალამი მისცა და წავიდა“. ეს ის თემაა, რომელსაც შემდეგ ვაჟა-ფშაველა გააღრმავებს და ახალ მხატვრულ-ესთეტიკურ სიმაღლეზე აიყვანს.

ნიკო ლორთქიფანიძე საშობაო მინიატიურებში ორ ძირითად სატკივარს გამოყოფს, ეს არის ეროვნული და სოციალური. მინიატიურებს კრავს და ამთლიანებს ერთნაირი დასაწყისი და დასასრული, ერთგვარი წრიული სტრუქტურა: „იქ, სადღაც შორს, ბეთლემში, ცხრამეტი საუკუნისა წინათ, ცამოჭედილ ღამეს მღვიმეში დაიბადა იესო, ძე ქალწულის მარიამისა, მაშვრალთა იმედი და ნუგეში, ტანჯვის შემამსუბუქებელი, სიკვდილითა სიკვდილის დამთრგუნველი… აქ კი… დღეს…“. აქ კი დღეს ისევ იტანჯება ადამიანი. სამ მინიატიურაში „სარეცელზე“, „საქართველო იყიდება“ და ბრმა თერძი“ მწერალი გულშიჩამწვდომად ხატავს ადამიანურსა და ეროვნულ ტრაგედიას. აქ მთავარია თავისუფლების თემა. ადამიანს პიროვნულსა თუ ეროვნულ თავისუფლებას უზღუდავს წუთისოფელი თავისი „წყევა-კრულვიანი საკითხავებით“. მინიატიურაში „სარეცელზე“ დედას უკვდება ავადმყოფი შვილი, ხელში ანგელოზის ქანდაკებით, შობა ღამეს, ტანჯვით ნაშობი შვილი, მარადიულობას უერთდება, თითქოს ქრისტეს გზას იმეორებს, გარდაიცვლება, „ახალ ცხოვრებას იწყებს“. მესამე მინიატიურაში „ბრმა თერძი“ კვლავ წუთისოფლის ამოუხსნელ უსამართლობას ეჩეხება მკითხველი: რა დააშავეს ბავშვებმა, რომელთა მამა, დაბრმავებული თერძი მათთვის სარჩოს ვეღარ შოულობს. ეს კითხვა ღამეში ისევე იყინება, როგორც პატარათა უმანკო გულები. მინიატიურაში „იყიდება საქართველო“ ადამიანთა ეგოიზმზე, სიბრმავეზე, მათ გაცემა-ღალატზეა აქცენტი გამახვილებული. როგორც იუდამ გაყიდა ქრისტე, ასევე ყიდიან ქართველნი საქართველოს, შესაბამისად, საკუთარ თავს, რადგან „უსამშობლოდ კაცი არა ხარ“ (გურამ დოჩანაშვილი). მწერალი საოცარი ექსპრესიით წარმოაჩენს, ერთი მხრივ, ქართველთა საუნჯეს, ისტორიას, წარსულს, კულტურას, ყოველივეს, რაც საუკუნეთა განმავლობაში ერს შეუქმნია, რაც ღმერთს მოუმადლებია, მეორე მხრივ, „ბედნიერი ერის“ გულგრილობას, უმეცრებას, სიბრიყვეს: „იყიდება საქართველო. მინდორ-ველით, მთა-გორით, ტყით, ვენახით, სათესით; წარსულის ისტორიით; მომავალი სვე-ბედით; მშვენიერის ენით; ნაქარგი ფარჩა-ხავერდით; ვაჟკაცურის ხასიათით, სტუმართ-მოყვარეობით; დიდებულის სანახაობით, წმინდა ჰაერით; ნაამაგევი სახლით და კარით; ჩუქურთმიანი მონასტრებით და ეკლესიებით; მჩქეფარე ნაკადულებით; ლურჯის ზღვით; მოწმენდილ-მოკაშკაშებული ცით; ერით, ბერით; თვალწარმტაც ბანოვანთა გუნდებით; გონებაგახსნილ ვაჟებით; მალხაზი ბავშვებით; ვერცხლისფერ თმით შემოსილ პატივსადებ მოხუცებით“. თვითონ მწერალი კი „უძლური ჭირისუფალივით“ შეჰყურებს ამ სავაჭრო „ბალაგანს“. იმას, რომ „ყიდის ყველა, ყველგან“, რომ ყიდიან ერთიანად თუ ნაწილ-ნაწილ – თვითგანადგურება ჰქვია, რომელზეც მთელი მეცხრამეტე საუკუნის მწერლობა, განსაკუთრებით კი, ილია ჭავჭავაძე მიანიშნებდა.

მამას, ფესვებსა და სამშობლოს მოწყვეტილი კონსტანტინე სავარსამიძე გამსახურდიას რომანში „დიონისოს ღიმილი) იხსენებს გამზრდელი ტაია შელიას ღარიბულ ისლის ქოხში გატარებულ შობის დღეებს: „ბედნიერი დღეები იყო! შობის მხიარული მეალილოების სიმღერა დაბნელებულ სოფელში. მამაჩემის სახლში მივიყვანდი ალილოს პირველად და მიხაროდა, მამის ნაჩუქარ თეთრ უზალთუნებს ჩემს ძიძიშვილებს რომ გავუყოფდი, კალანდის ღამეს ჩიჩილაკიანი მორდუ წინ გაგვიძღვებოდა, ნალიას, მარანს, ხეებს, ცხოველებს და ფრინველებს ყველას ფეხქვეშ უყრიდა მეფეხური – ნაკურთხ ფეტვის მარცვლებს და შესძახებდა: „მშვიდობა თქვენდა“. შემდეგ დახურულ კარებთან იძახოდა ხელმწიფე მეკვლე: „კარ გამიღე“ ხმა შიგნიდან: „რა მოგაქვს?“ „ღვთისა და კაცის წყალობა. წმინდა ბასილი მობრძანდება. კარი გამიღე!“ „რა მოგაქვს?“ „წმინდა თაფლის სანთელი, ოქრო და ვერცხლი, წმინდა ბასილი მობრძანდება. კარ გამიღე, კარ გამიღე!“ როცა მესამედ დაკაკუნების შემდეგ ძიძა კარებს გაგვიღებდა და სათითაოდ მკერდში ჩაგვიხუტებდა, ჩემი გული სიხარულისაგან ფრთხიალებდა, როგორც ხოხობი ჩირგვებში. ახლაც ყოველ ახალ წელს, ასე მგონია, ჩემი ცხოვრების ბნელ გზებზე ანთებული ჩიჩილაკით ხელში – ახალი ცხოვრებისაკენ წინ მიმიძღვოდეს ტაია შელია“. მწერალი წუხს: „ჩემი გული აწ აღარ ელის ახალ დღესასწაულებს და უნებურად ძველისაკენ ვიყურები მელანქოლიურად“.

ეს ტკბილ-მწარე განწყობილებები მსჭვალავს საშობაოდ დაწერილ ნაწარმოებებს. როგორც გალაკტიონ ტაბიძე ერთ ლექსში წერს: „ვის არ უგრძვნია ცრემლი/შობის ხეების რხევით?“ („ქარი არხევდა იტალიური შობის ხეს ტრიპოლისში“).

ციფრული ეპოქა ფუნდამენტურად ცვლის ავტორისა და მკითხველის ტრადიციული გაგების პარადიგმას. შესაბამისად, თუ ტრადიციული აღქმით შევაფასებთ ახალ ლიტერატურას, არაფერი გამოგვივა. ეს იგივეა, რომ ვინმემ გითხრათ: დაინახე, სამყარო სხვადასხვა ფერში და თქვენ კი არ იხსნიდეთ წითელფილტრიან სათვალეს. ამიტომ ტრადიციული მწერლებისგან ციფრული ლიტერატურის შეფასება, როგორც „თამაში“ და „არასერიოზულობა“, მინდა გითხრათ, რომ ზუსტი მეტაფორებია და ამით სრულიად არ ადგება ჩრდილი ახალ მხატვრულ ტექსტებს. დიახ, ეს არის მეტი თამაში, მეტი სიმსუბუქე/არასერიოზულობა, სრულიად განსხვავებული ესთეტიკა, რომელსაც ან იღებ, ან ვერა, მაგრამ იმის თქმა, რომ არ არსებობს, – ციფრული ეპოქის არცოდნაა!

ამავე დროს, ციფრული ლიტერატურა არ არის ტრადიციული ლიტერატურის ალტერნატივა და არაფრით არ „ემუქრება“ ავტორი-მკითხველის ტრადიციულ გაგებას. ამიტომ გადამეტებული ღელვა იმაზე, რომ „ლიტერატურას ამასხარავებენ“ – იუმორის სფეროა და ამავე დროს, მართლაც არსებობს ასეთი ციფრული ჟანრი: ტვიტერატურა, რომლის ერთი მიმართულებაა ტრადიციული ტექსტების დეკონსტრუქცია, რაც არ ნიშნავს „მეორედ მოსვლას“. დეკონსტრუქცია ყველაზე მეტად გულისხმობს იმ ტექსტის ცოდნას, რომლის დეკონსტრუქციასაც ახდენ იუმორითა და თამაშით. სამყაროს მრავალი მხარე და წახნაგი აქვს და ერთი მიმართულებით ყურება ღლის თვალებს და არა მარტო თვალებს, ცნობიერებასაც შტამპავს.

შეგვიძლია, ვისაუბროთ მხატვრულობაზე, ექსპერიმენტებზე, გამოხატვის ტექნოლოგიურ ფორმებზე ან საერთოდ არ ვისაუბროთ ციფრულ ლიტერატურაზე, მაგრამ გაბრაზება იმაზე, რაც დრომ მოიტანა, დროის კარგვაა. ამ შესავალს იმიტომ ვწერ, რომ ამ დღეებში ბევრი დაიწერა – „ეს რაღა მოიგონეთ“ – სტილში ციფრულ ლიტერატურაზე.

ციფრული ლიტერატურა არის ტექნოლოგიებზე და მოწყობილობებზე დაფუძნებული ლიტერატურა და გამოიცემა ციფრულად. ციფრულ ლიტერატურას არ სჭირდება „გამომცემლობა“-შუამავალი ან ავტორის აღზევება და ავტორიტეტად ქცევა იმისათვის, რომ „კარგად გაიყიდოს“. რა თქმა უნდა, არსებობს ონლაინსაზოგადოებები, რომლებიც ავრცელებენ ციფრულ ნარატივებს, მაგრამ არამც და არამც ამას არა აქვს ტრადიციული სახე.

ისევე, როგორც ციფრული სამყარო არის ქსელურობა, ზუსტად ასე, ციფრული ლიტერატურაც არის ქსელური, სწრაფადგავრცელებადი და გამოხმაურებადი. ციფრული ტექსტი არ არის მხოლოდ ტექსტი, – ის არის მულტიმედია ნარატივი და ხშირად დაფუძნებულია თამაშზე და არის კიდეც თამაში. მკითხველი ციფრულ ლიტერატურაში არ არის პასიური, ის ჩართულია ხშირად სხვადასხვა ფორმით ტექსტში და უფრო მეტიც, მას შეუძლია ცვლილებების შეტანაც. თუ ტრადიციული ლიტერატურული ტექსტი ეს არის წრფივი ნარატივი, რომელიც იწყება, ვითარდება და სრულდება, ციფრული ტექსტი არაწრფივია, რაც ნიშნავს, რომ არსებობს განშტოებული თხრობა და ჰიპერბმულები, რომლებიც ეფუძნება მკითხველის არჩევანს. ეს რაღაცით ძალიან ჰგავს კვანტურ ფიზიკას, შესაბამისად, კვანტური ცნობიერების ანარეკლია.

ციფრული ლიტერატურა ლიტერატურისა და ტექნოლოგიების შემოქმედებითი კვეთაა და სთავაზობს მკითხველს ინოვაციურ და ინტერაქტიურ გზებს სიუჟეტებში ჩართვისთვის. მაგალითად, “Bury Me, My Love” by The Pixel Hunt and Figs პიქსელ ჰანტის – „დამმარხე, ჩემო სიყვარულო“ – ეს არის ინტერაქტიური თამაში – სირიელი ქალის, ნურის ისტორია, რომელიც გადაწყვეტს სახიფათო მოგზაურობას ევროპაში უკეთესი ცხოვრების საძიებლად. მოთამაშე ირგებს მაჯდის, ნურის ქმრის როლს, რომელიც სირიაში რჩება. მაჯდისა და ნურის შორის კომუნიკაციის ძირითადი რეჟიმი არის შეტყობინებები აპლიკაციის საშუალებით, სადაც მოთამაშეები აკეთებენ არჩევანს და პასუხობენ ნურის შეტყობინებებს, რაც გავლენას ახდენს თხრობის მიმდინარეობაზე. ამ თამაშში ბევრი მოთამაშე ერთვება რეალური ისტორიებით. თამაშის დასრულება დამოკიდებულია ინტერაქციაზე, ვინ როგორ რჩევებს მისცემს ნურის. თამაშის აპები არსებობს სხვადასხვა მოწყობილობისთვის, შეგიძლიათ ჩამოტვირთოთ და თქვენც მოირგოთ მაჯდის როლი[1].

ავტორის დემოკრატიზაცია

გაჩნდა კიდევ ერთი ახალი ტერმინი: ავტორის დემოკრატიზაცია, რაც გულისხმობს ლიტერატურული და შემოქმედებითი ნაწარმოებების შექმნისა და გავრცელების პარადიგმის ცვლას – ეს არის გადასვლა ცენტრალიზებული, ექსკლუზიური ავტორიტეტიდან (ტრადიციული ავტორები, გამომცემლები) უფრო ინკლუზიურ, მონაწილეობით მოდელზე, რომელიც მოიცავს კონტრიბუტორთა უფრო ფართო სპექტრს.

ციფრული სივრცეები მომხმარებლებს საშუალებას აძლევს, შექმნან და გააზიარონ საკუთარი შინაარსი/კონტენტი. ისეთი პლატფორმები, როგორებიცაა ბლოგები, სოციალური მედია და ერთობლივი წერის სივრცეები, ყველას აძლევს უფლებას, გაუზიარონ თავიანთი შემოქმედება გლობალურ აუდიტორიას.

ციფრული პლატფორმები ხელს უწყობს აგრეთვე კოლაბორაციულ ავტორობას, როცა რამდენიმე ქმნის ერთ ტექსტს. უფრო მნიშვნელოვანი ხდება იდეა/ტექსტი, ვიდრე ავტორი. ასეთი ტექსტები წარმოაჩენენ კოლექტიური წერის ძალას და არღვევენ ტრადიციული წერის პარადიგმას.

ციფრული წერის პლატფორმები, როგორც საგანმანათლებლო რესურსი

ბევრ ქვეყანაში ეფექტურად გამოიყენება ციფრული წერის საიტები და აპლიკაციები, როგორც საგანმანათლებლო რესურსი.

ასეთია, მაგალითად https://www.storybird.com/ – სადაც ბავშვები/სტუდენტები შეთავაზებული ვიზუალური მასალის არჩევით ქმნიან საინტერესო კონტენტს. ვიზუალური მასალის მრავალფეროვნება მათ ეხმარება, შეარჩიონ მათთვის სასურველი და აგრეთვე, გააღვიძონ მთვლემარე ასოციაციები მათი დახმარებით. მულტიმედია თხრობის ინსტრუმენტები ეხმარება ახალგაზრდებს თვითგამოხატვასა და თვითრეალიზაციაში.

ისეთი პლატფორმები, როგორიცაა Twine ან inklewriter, საშუალებას აძლევს სტუდენტებს შექმნან ინტერაქტიური მხატვრული ლიტერატურა. ციფრული წერის ეს ფორმა ხელს უწყობს კრიტიკული აზროვნებისა და კრეატიულობის განვითარებას ახალგაზრდებში.

ციფრული წერის მსგავსი პლატფორმები https://www.inklestudios.com/ – კარგი იქნებოდა ქართველი ავტორ-მკითხველებისთვისაც.

ზოგიერთი პლატფორმა საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს/სტუდენტებს, ითანამშრომლონ თანატოლებთან მთელს მსოფლიოში, ხელი შეუწყონ გლობალურ პერსპექტივებს და კულტურათაშორის კომუნიკაციას.

ციფრული წერის პლატფორმები ხელს უწყობს უფრო დინამიკურ და ინტერაქტიურ საგანმანათლებლო გარემოს, ეხმარება სტუდენტებს განავითარონ წერის და ციფრული წიგნიერების ძირითადი უნარები, ხოლო პროფესორებს/მასწავლებლებს სთავაზობს მრავალმხრივ ინსტრუმენტებს ეფექტური სწავლებისა და შეფასებისთვის.

და, რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი არის პროცესი, თავისი დადებითი და უარყოფითი ნიუანსებით და რაც უფრო მეტს დავწერთ და განვავითარებთ ციფრულ ლიტერატურას, მით უფრო დაიხვეწება ციფრული მწერლობის გამოხატვის ფორმები, სტილი და ჟანრები ქართულ ლიტერატურულ ციფრულ სივრცეშიც.

გამოყენებული ლიტერატურა:

[1] https://store.steampowered.com/app/808090/Bury_Me_My_Love/