რამდენიმე თვალსაზრისი ინტერპრეტაციის შესახებ
„მხატვრული ნაწარმოების შესწავლის საფუძველი ინტეპრეტაციაა”.
ეს დებულება, ალბათ, განხილვასაც არ საჭიროებს – აღიარებული ჭეშმარიტებასავითაა. „მე ასე გავიგე”, „მე ასე მესმის”, „მე ამგვარად წავიკითხე ავტორის სათქმელი…” – მსგავსი გამონათქვამები საკუთარი მოსაზრების გასამყარებლად ხშირად მოგვისმენია მხატვრული ტექსტის მკითხველებისგან.
რას ნიშნავს ინტერპრეტაცია და რამდენის „უფლება აქვს” მკითხველს? შეგვიძლია თუ არა შეუზღუდავი გასაქანი მივცეთ ფანტაზიას? საჭიროა თუ არა ზემოთჩამოთვლილი ფრაზების მოსმენის შემდეგ მეტად „ლეგიტიმური” არგუმენტები მოვითხოვოთ მოსწავლეებისგან თუ სუბიექტური განცდა, განწყობა, ახსნა თუ განმარტება უნივერსალური და ხელშეუხებელი რამაა? დღევანდელ ბლოგში ამ საკითხებზე ფიქრისას მოძიებული ლიტერატურა და მოსაზრებები მინდა გაგიზიაროთ სწორედ.
ამერიკელი მკვლევარი, პროფესორი ერიკ დონალდ ჰირში( E.D. Hirsch – Validity in Interpretation) აკრიტიკებს მკვეთრად ინდივიდუალურ დამოკიდებულებას და შემეცნებით ათეიზმს უწოდებს მიმართებას – „მე ასე დავინახე”, „მე ასე წავიკითხე…”. მისთვის ავტორისეული პერსპექტივებისგან მეტისმეტი დაშორება იმთავითვე მცდარი დასკვნების გამოტანის გარანტიაა და არასწორი ინტერპრეტაციის საფუძველიც. ჰირშის მიხედვით, ავტორი დებს გარკვეულ მნიშვნელობებს ტექსტში და ტექსტის კვლევისას მკვლევრის მიზანია მიაგნოს, სწორად ამოიცნოს ეს მნიშვნელობა. რაც უფრო ახლოა ინტერპრეტაცია ავტორისეულ ჩანაფიქრთან, მით მართებულია იგი. ამას ჰირში ინტერპრეტაციის ვალიდურობასაც უწოდებს. მეორე მხრივ, ის არ გამორიცხავს, რომ რიგ შემთხვევებში მკითხველმა, შესაძლოა, თავისებური გაგებით და გააზრებით, ინტერპრეტციის პროცესში თავად შექმნას „პარალელური მხატვრული რეალობა”. ეს პროცესი განსაკუთრებით თვალსაჩინო, მისი დაკვირვებით, მაშინაა, როდესაც სხვა ეპოქების ტექსტებს ვეცნობით. დაზუსტებით იმის თქმა, თუ რას გულისხმობდა განსხვავებულ ისტორიულ, სოციო-კულტურულ გარემოში მცხოვრები ადამიანი – შეუძლებელია, ამიტომ ამგვარი ტექსტები ჰირშისთვის „ღია მოცემულობაა”, ყოველ ჯერზე ახალი აღმოჩენების „ულევი მადანი”. ( აქ რთულია, არ გაგვახსენდეს ჩვენი „ვეფხისტყაოსანი” და ბანალურზე ბანალური, მაგრამ ჭეშმარიტზე ჭეშმარიტი ფრაზა – ყოველ წაკითხვაზე ახალი „მარგალიტის” აღმოჩენის შესახებ მარგალიტების ამ ასხმულაში…)
გერმანელი მოაზროვნე, ფილოსოფოსი და მკვლევარი ჰანს გადამერი თავის ცნობილ ესეში „გაგების წრის შესახებ” პირიქით, მკითხველის გაგების ჰორიზონტს ანიჭებს უპირატესობას და მიუთითებს, რომ მხატვრული ტექსტის გაგების, გააზრების, წაკითხვის დროს მკითხველს „ თვალები და საკუთარი მოსაზრებები „ მართავს”, სწორედ ეს განაპირობებს იმ “წინასწარგანპირობებულობებსაც”, რითიც მკითხველი უდგება ტექსტს. გადამერისთვის, საერთოდ, ტექსტის ინდივიდუალური ანალიტიკური ვარიაციები საინტერესო განსახილველი თემაა და ის საკმაოდ ღრმად მიმოიხილავს ამ პროცესს. „ ცალკეული სიტყვა ურთიერთქმედებს წინადადებაზე, ასევე ცალკეული ტექსტის ურთიერთქმედებს მთლიან კონტექსტზე მწერლის შემოქმედებაში. ეს კი ერთი მთლიანობაა. სწორედ ასე – ტექსტი, რომელიც წარმოგვიდგება კონკრეტული შემოქმედებითი მომენტის გამოვლინებად – მიემართება ავტორის შემოქმედებას სრულად და ასევე ქმნის ერთ მთლიანობას” – აღნიშნავს გადამერი. გაგების ( გააზრების, გათავისების, აზრის, შინაარსის წვდომის) უმთავრეს კრიტერიუმად მკვლევარი სწორედ ამ მთლიანობის შემეცნებას მიიჩნევს. ამ პროცესში კი მკითხველის ინდივიდუალური გამოცდილებების გათვალისწინების გარეშე ქმედება შეუძლებელია. გადამერისთვის კითხვის პროცესი დიალოგის მსგავსი ფენომენია. დიალოგი კი „მიმღები” მხარის აქტიურ ქმედებასაც გულისხმობს და ინდივიდუალურ დაშვებებსაც. ამ თეორიის მიხედვით, მკითხველს უფლებაც აქვს და შესაძლებლობაც, ავტორზე „უკეთ” გაიაზროს ტექსტი, იგულისხმოს და ივარაუდოს და ამას ჰერმენევტიკაში „ სუბიექტური ინტერპრეტაცია” ეწოდება.
განსაკუთრებით მინდა გამოვყო სიუზენ ზონტაგის ესე „ინტერპრეტაციის წინააღმდეგ”. ეს უცნური, ძალიან საინტერესო და განსხვავებული მკვლევარი ყველა სხვა ავტორისგან განსხვავებულ შეხედულებებსაც აყალიბებს. ამ ესეს ფორმაც, შინაარსიც და სათაურიც გამორჩეული და დამაინტრიგებელია.
სიუზენ ზონტაგი ცნობილი ამერიკელი მწერალი, ლიტერატურის თეორეტიკოსი, სცენარისტი და რეჟისორია. მისი წიგნები მრავალ ენაზეა თარგმნილი, პიესები კი მსოფლიოს სხვადასხვა წამყვან თეატრებში იდგმება. 1964 წელს ზონტაგი აქვეყნებს ესეს ეპატაჟური სათაურით „ ინტერპრეტაციის წინააღმდეგ” და უმალ ხვდება იმდროინდელი ლიტერატურული დისკუსიების მთავარი მიზეზი და ობიექტი.
მაინც რა არის ზონტაგის ესეში ისეთი, რომ ნაშრომი დღესაც ინარჩუნებს აქტუალობას და მნიშვნელობას? მივყვეთ თავიდან:
ესეს ზონტაგი ანტიკური ხანის მოაზროვნეების შეხედულებების დამოწმებით იწყებს:
„ პლატონი მიუთითებს ხელოვნების უსარგებლობაზე ( ნებისმიერი პროდუქტი მიბაძვით შექმნილი, არაარსებითი, უფუნქციოა. მაგალითად, სრულიად გამოუსადეგარი რამაა ლოგინის გამოსახულება, რადგან მასზე ვერც გამოიძინებ, ვერც დაისვენებ.) არისტოტელეც ეთანხმება პლატონს, მაგრამ მისგან განსხვავებით ხელოვნების თერაპიულ ფუნქციაზე ამახვილებს ყურადღებას და ამას მიმეტურ თეორიად წარმოაჩენს “.
ზონტაგი აღნიშავს, რომ თანამედროვე შეხედულებები უმეტესწილად ეთანხმება ანტიკური ხანისას.
შემდეგ მსჯელობს ნაწარმოების ფორმისა და შინაარსიის ურთიერთმიმართებასა და მნიშვნელობებზე და ერთგვარ სქემას გვთავაზობს – „ახლა ნაწარმოების შინაარსს გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ, მიიჩნევენ, რომ ხელოვნების უპირველესი გამოვლინება და დანიშნულება შინაარსის გადმოცემაა, შემადგენლობა, კონტენტი…” რასაც იქსი გამოთქვამს, გახლავთ…” „ რის გამოთქმასახ იქსი ცდილობს გახლავთ” და ” „რაც იქსმა თქვა არის…” – მოკლედ რომ ვთქვათ, მთელი კვლევა იმის ამოცნობას ემსახურება, თუ რისი თქმა სურდა ავტორს…”
სხვათა შორის, ზონტაგის ეს დაკვირვება სიტყვასიტყვით იმეორებს ჩვენს სახელმძღვანელოებში გადმოცემულ მითითებებსა და ინსტრუქციებს. მაგალითისთვის შემიძლია მოვიყვანო ამონარიდი მეცხრე კლასის სახელმძღვანელოდან, სადაც ვკითხულობთ:
„ მხატვრულ ნაწარმოებს აქვს ძირითადი თემა. თემა, ანუ ნაწარმოების მთავარი სათქმელი არის ის, რისი თქმაც სურს ავტორს ამ ნაწარმოებით. თემა ხან პირდაპირ არის ტექსტში გაცხადებული ავტორის ან პერსონაჟის მიერ, ხან კი შეფარულია და პერსონაჟთა ქცევის, მოვლენათა თანამიდევრობისა თუ სხვა დეტალების მიღმა იმალება. ნაწარმოების თემა რომ განვსაზღვროთ, ჯერ უნდა დავაკვირდეთ, ხომ არ არის ის პირდაპირ გაცხდებული სათაურში, ეპიგრაფში, პროლოგსა და ეპილოგში, ასევე ავტორისეულ მსჯელობებსა და ლირიკულ წიაღსვლებში….. თუ თემა პირდაპირ არ არის გაცხადებული, მაშინ უნდა დავსვათ შემდეგი კითხვები: რისთვის გვიამბო მწერალმა ამბავი? რატომ არის გადმოცემული მოვლენები ამ თანმიმდევრობით / რატომ შეიცვალა პერსონაჟის საქციელი? რას გვეუბნება ნაწარმოები ?……”
ზონტაგის აზრით, აქცენტი კონტენტზე, შინაარსზე აიძულებს ინტერპრეტატორებს მუდმივად და დაუღალავად ეძებონ ისეთი რამ, რასაც ნაწარმოების მთავარი აზრი შეიძლება ეწოდოს. მისი რწმენით, ინტერპრეტაცია თარგმანს უფრო ჰგავს და ინტერპრეტატორიც ყველანაირად ყოველმხრივ ცდილობს დაამტკიცოს, რომ იქსი ნაწარმოებში არის იგრეკი, იგრეკი კი სინამდვილეში ალფაა…
(ვერაფერს იტყვი, ერთობ რადიკალური მიდგომაა… საინტერესო იქნებოდა ამ ქალბატონის რეაქციაზე დაკვირვება, მას რომ ჩვენი მეთოდური მითითებები, საგნობრივი სტანდარტები და ლიტერატურის სწავლების მიზნები გაეცნო…)
მოგვინებით ზონტაგი კიდევ ერთხელ უბრუნდება ანტიკურ პერიოდს და ინტერპრეტაციის, როგორც ცალკე დარგის საწყისად სწორედ ამ პერიოდს ასახელებს:
„ მითიური წარმოდგენები რეალურმა, მეცნიერულმა შეხედულებებმა ჩაანაცვლა. ძველი ტექსტების თანამედროვეობასთან შესაბამისობაში მოქცევის აუცილებლობამ განაპირობა სწორედ ინტერპრეტაციების თეორიების შემუშავებაც. ასე მაგალითად, სტოიციზმის წარმომადგენლებმა ალეგორიულად გადაიაზრეს ზევსის ჰომეროსისეული სახე და მისი და ლეტოს ურთიერთბა ისე წარმოგვიდგინეს, როგორც ძალისა და სიბრძნის სიმბიოზი.”
ამრიგად, გამოდის,ინტერპრეტაცია ამ ხანაში ძველი ტექსტების ლეგიტიმაციას ემსახურებოდა.
ზონტაგი ინტერპრეტატორებს ბრალს სდებს იმაში, რომ ისინი, მართალია, ახლებურად არ წერენ ან არ ანადგურებენ და შლიან იმას, რაც უკვე შექმნილია, მაგრამ, ამის მიუხედავად, მაინც ასხვაფერებენ თავდაპირველ ქმნილებას ისე, რომ არც აღიარებენ ამას. მას მოჰყავს არაჩვეულებრივი, თვალსაჩინო, მეტიც, ლამის მხატვრულად ღირებული შედარება და ამბობს:
„ მანქანების და ქარხნების გამონაბოლქვი, რომელიც ნისლივით სქელ საბურველს წარმოქმნის ქალაქის თავზე და წამლავს ჰაერს, ძალიან ჰგავს ინტერპრეტატორულ გამონათქვამებს, რომლებიც ხელოვნების ნაწარმოების ირგვლივ გროვდება და წამლავს ჩვენს აღქმას, ინტერპრეტაცია ინტელექტუალური შურისძიებაა ხელოვნებაზე. რატომ არ დაანებებენ ხელოვანის ქმნილებას თავს? რატომ ცდილობს ადამიანი ყველაფრის მოთვინიერებას, თავისთვის კომფორტულად გარდაქმნას? რატომ აქვს მას ყველაფრის მიმართ ობივატელური, სამომხარებლო დამოკიდებულება? ჩვენი დანიშნულება სულაც არაა მხატვრული ნაწარმოების კონტენტის ჩხრეკა. ან კიდევ უფრო უარესი, ისეთი რაღაცების „ დანახვა” რაც , სინამდვილეში, არც არსებობს “….
ძნელია არ დაეთანხმო „ ამ განწირულ სულისკვეთებას”…
თუმცა, მეორე მხრივ, ასეთი რადიკალური მიდგომა, შესაძლოა, ბევრ მკითხველს უზღუდავდეს თავისუფლებას. ბევრი ნაწარმოებს სწორედ იმ მიზნით კითხულობს, რომ მისთვის გასაგები საკითხები, პრობლემები და თემები აინტერესებს, იდენტიფიცირებას წაკითხულთან თითოეული თავისებურად ახდენს და იმის მტკიცება, რომ ნაწარმოების განხილვის, შესწავლის ან უბრალოდ, კითხვის დროს მხოლოდ ფორმას უნდა მივაქციოთ ყურადღება და ყოველგვარი ინტერპრეტირებისგან თავი შევიკავოთ – მეტისმეტად მკაცრ მოთხოვნად მეჩვენება.
ასეა თუ ისე, ზონტაგის ესე ერთდროულდაა საინტერესო, მომნუსხველი, გამაღიზიანებელი და ამასთან, უამრავი კითხვის ნიშნის „მშობელი”. ეს კი, ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს ავტორის გამჭრიახობასა და ნიჭზე.
ესეს ალბათ, არაერთხელ დავუბრუნდები კიდევ იმ მშვენიერი, სხარტი და მოქნილი ციტატების უკეთ გასააზრებლად, რითიც ასე დახუნძლულია.
