თაობები აღიზარდნენ იმ გააზრებით, რომ უძველესი ქართული ლიტერატურის ძეგლები არის მხოლოდ “ჰაგიოგრაფიული” მასალა, სადაც აღწერილია წმინდანთა მარტვილობა. მხოლოდ გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების შესწავლის დროს თუ დაფიქსირდება აზრი მისი ხორციელი მოღვაწეობისა (გრიგოლთან ამას ვერანაირად აცდები). ვფიქრობ, რომ ასეთი მსჯელობა და გააზრება სკოლის მოსწავლეებს, ამ ტექსტებით დაინტერესებულ ახალგაზრდებს უკარგავს ინტერესს და მხოლოდ ერთი კუთხით აჩვენებს ისტორიულ პიროვნებათა უდიდეს ღვაწლს საკუთარი ქვეყნის, მსოფლიოსა და უფლის წინაშე.
ე.წ. ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებები, რომლებშიც ქართული სასულიერო ლიტერატურის ჟანრის ნაწარმოებების ერთგავრი სტატუსის განსაზღვრაზე საყურადღებო წერილი აქვს გამოქვეყნებული მწერალ ვახტანგ ჭელიძეს თავის წიგნში “წერილები” (1978წ)
ამ ტექსტა მოქმედი პირები აქტიურად არიან ჩართულნი, როგორც სასულიერო, ასევე საერო ცხოვრების საქმეებში. გავიხსენოთ გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება, სადაც მისი პიროვნება აღწერილია, როგორც ეკლესია-მონასტრების მაშენებელი ადამიანი. ხანძთელი ასევე აქტიურად მონაწილეობს სამეფო კარის საქმეებში.
“სასულიერო-საეკლესიო ლიტერატურა _წერს აკადემიკოსი ალ. ბარამიძე _ ჰქმნიდა საიმქვეყნიო, ირეალური და მისტიკური ცხოვრების იდეალებს, იგი დაუნდობლად ებრძნოდა ყოველივე ქვეყნიურს, მიწიერსა და ხორციელს, ნამდვილად ბუნებრივსა და ადამიანურს”. (ვახტანგ ჭელიძე, წერილები, გვ.7) ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ნამდვილად არ ემთხვევა ერთმანეთს ჰაგიოგრაფიული ტექსტების საერთაშორისოდ მიღებული განმარტება და ჩვენი “ჰაგიოგრაფიის” ბუნება.
რამ გამოიწყვია ეს ფაქტი? არ მგონია, ჩვენთან, ისეთ დიდ ავტორებს, როგორებიც იყვნენ იოანე საბანისძე, გიორგი მერჩულე და სხვანი, შეშლოდათ, თუ რა ტიპის ლიტერატურა იყო ჰაგიოგრაფია და მაინც, მათ საკუთარი ტექსტების მოქმედი გმირები – წმინდანები წარმოაჩინეს, როგორც არამხოლოდ სასულიერო პირნი, არამედ, როგორც საერო მოღვაწენიც. ეს არის ძალიან საინტერესოდ დახატული დუალისტური ბუნება კონკტეტული ისტორიული პიროვნებებისა და მათი საქმეებისა.
რა იყო ამ დუალიზმის მიზეზი?.. ჩემი აზრით, დღევანდელისაგან განსვავებით, იყო პერიოდები, როდესაც საქართველოს, მაშინდელ ქართლს ჰქონდა საკუთარი ეროვნული თვითმყოფადობა გააზრებული (გავიხსენოთ ლეონტი მროველის მცდელობა, შეექმნა “მითი” ერთიანი კავკასიის არსებობის შესახებ, სადაც დომინანტი ქვეყანა საქართველო იყო), თუმცა ეს კიდევ სხვა თემაა და დავუბრუნდეთ ჩვენს საკითხს.
საინტერესოა, თუ რას ამბობს იესო: “ვისაც მამა ან დედა ჩემზე მეტად უყვარს, იგი არ არის ჩემი ღირსი, და ვისაც ძე ან ასული ჩემზე მეტად უყვარს, იგი არ არის ჩემი ღირსი” (ლუკა 14, 26)
“ვინც თავის სულს პოულობს, დაჰკარგავს მას, ხოლო ვინც თავის სულს ჩემთვის კარგავს, ჰპოვებს მას” (მარ. 8,35. ლუკ. 9,24. იოან. 12,25)
ვფიქრობ, რომ ზუსტად ეს ორი ახალი აღთქმისეული ფრაზა არის სინათლის შემომტანი. ქართული ე.წ. ჰაგიოგრაფიული ტექსტების ავტორებმა შესანიშნავად იცოდნენ ეს ყოველივე (ფსალმუნნი და სახარება ქართულად მეოთხე საუკუნეში თარგმნილა, ხოლო საღვთო წერილის სრული ვერსია მეათე საუკუნიდან არის ჩვენამდე მოღწეული), ამიტომ აღწერეს მათ ეს ერთგავრი პოლარული უნისონი; ჯერ ის, რომ საკუთარი სულის გადასარჩენად უნდა დათმო ყოველივე ძვირფასი (ოჯახი, სახლი…) და ასევე ის, რომ შენი სული უნდა გაწირო სხვათა სულისათვის და ეს მოგაპოვებინებს ისევ საკუთარი არსის გადარჩენის შესაძლებლობას. ამიტომ იყო, რომ (ისევ ხანძთელის მაგალითზე რომ ვთქვათ), გრიგოლმა დატოვა საკუთარი ოჯახი, სამეფო სასახლე და გაყვა იესოს, თუმცა, მან არ აირჩია განდეგილობის გზა და ცხოვრება ისევ გაატარა ამქვეყნიურ ზრუნვაში. ამით მან შესაძლოა საკუთარ სულს დააკლო ლოცვა (როცა საქვეყნო საქმეებს აგვარებდა, ტაძრებს აშენებდა), მაგრამ ათასებს და მილიონებს დაუტოვა ქრისტეს გზაზე შედგომის შესაძლებლობა და მოიპოვა საკუთარი “დაკარგული სული”.
ძალიან საინტერესოა, ზემოთ განმარტებულ საკითხში, თუ როგორ ეთანხმება ქრისტიანობას ლაო ძის “დაო დე ძინი”:
“ჭეშმარიტად:
ვინცა დაიპყრა ვნენები:
იხილა დაო დაფარულისა.
ვინცა დაიპყრა ვნებებმა:
იხილა დაო ყოფიერისა.”
აქ ვნებებში, რა თქმა უნდა, არ იგულისხმება ის, რასაც ძირითადად ამ სიტყვით გამოვხატავთ ხოლმე. აქ ვნებას აქვს, მისწრაფების, ინტერესის შინაარსობრივი დატვირთვა. ესე იგი, ლაო ძი ამბობდა, რომ ვინც დაკარგა ინტერესი ყოველივე ხილული მატერიისადმი, მან იხილა უმაღლესი გონი – ღმერთი დაფარულისა, ხოლო, ვინც ამ ცხოვრებაშიც წმინდად იმოღვაწა, მან ასევე იხილა უფალი, მაგრამ მხოლოდ ყოფიერის. ქრისტიანობა კი ამ ყველაფერს ბევრად უკეთესად აწესრიგებს, აერთიანებს რა “ყოფიერ და სულერ დაოს” და ქმნის მათ ნაერთს. ამ აზრს, შეგვიძლია, დავუპირისპიროთ ის, რომ “არავის ძალუძს ორთა ბატონთა მონება”, მაგრამ იქვე შეიძლება ახსნაც; აქ არის ერთი ბატონი, რომელსაც, ძველი ჩინური სწავლებით, ორი ჰიპოსტასი გააჩნია.
ადამიანის ორბუნებოვან არსს; ხორციელსა და სულიერს რომ დავუბრუნდეთ, ქართულ მითოლოგიასაც უნდა შევეხოთ. დედაბოძთან დაშვებული ჯაჭვი, რომელზეც ქვაბი იყო დამაგრებული და ქვემოდან ცეცხლი ჰქონდა შენთებული, იგულისხმებოდა, როგორც ზეცისა და მიწის, სულიერისა და ხორციელის მაერთიანებლად. იყო რწმენა, რომ თუ ჯაჭვი გაწყდებოდა, ოჯახს გარდაუვალი უბედურება ელოდა. არსებობდა სამი პარალელურ-ვერტიკალური განზომილება: ზესკნელი, მიწა და ქვესკნელი. პირველი და ბოლო სულიერი სამყაროს ენუთვნოდნენ, ხოლო მიწა – ხორციელი, ხილული სამყაროს სიმბოლო იყო. ქართული მითოსიდანაც ჩანს ის, რომ ადამიანი არ ეკუთვნოდა მხოლოდ ხორციელ, ან მხოლოდ სულერ სამყაროს, მეტიც, ის იყო ხიდი, კავშირი მათ შორის და იყვნენ ღვთიშვილები; კოპალა; იაღსარი; გიორგი, რომლებიც საკუთარი არსით, პიროვნებით ასევე ორბუნებოვანნი იყვნენ (ქრისტე!).
მითოსი წინმსწრები იყო ქრისტიანობისა და მან გავლენა მოახდინა ქრისტიანული წეს-ჩვეულებების სახეცვლილებაზე, დამკვიდრებაზე. თუმცა, თუ ქრისტიანობა რადიკალურად განსხვავებული იქნებოდა დამხვდური მითოსის მსოფლიო გააზრებისაგან, მაშინ ისინი, რაღა თქმა უნდა, ვერ შეერწყმოდნენ ისე ერთმანეთს, როგორც ეს საქართველოს მთაში გვხვდება.
არის შეუსაბამობებიც იმაში, რაზეც ზემოთ ვსაუბრობ: იოანე მოსხოსის “სიბრძნე ბალაჰვარისი”, – ეს არის ქართულად თარგმნილი ბუდას ცხოვრება. არის ვერსიები, რომ იგი არაბულიდან ითარგმნა (“წიგნი ბალაუჰარისა და ბუდჰასაფისა”), ხოლო, მეორე ვერსიით, ეს არის თარგმანი ფაჰლაურიდან. ქართული ვერსია, შეიძლება ითქვას, რომ უმაღლესი ოსტატობით არის შესრულებული: ანუ, ბუდიზმი მორგებულია ქრისტიანობაზე. ტექსტში მთავარ მოქმედ პირად გამოყვანილია ბალაჰვარი, ანუ ბრძენი, რადგან ქრისტიანული გააზრებით, ადამიანს, იმისათვის, რომ გასხივოსნდეს (ცხონდეს), სჭირდება შეწევნა ცოდნით და ძალით მასზე მაღლა მდგომისა, ანუ მას სჭირდება მასწავლებელი. ბუდიზმში კი ეს ისე არის, რომ ბუდამ თავისი ძალებით მიაღწია გასხივოსნებას.
აი, სწორედ, ქართულად “ნათარგმანებ” ბუდას ცხოვრებაში არის მთელი თავსატეხი. ეს ნაწარმოები, თავისი ხედვით, თითქოს ეწინააღმდეგება მანამდე არსებულ ჰაგიოგრაფიულ ტექსტებს, რომლებზეც უკვე ვისაუბრეთ. ქართულ ტექსტში იოდასაფი (ბუდა)აცხადებს: “პირი იგი უტყარი” (ქრისტე) ამბობს, რომ: “რაი სარგებელ არს, უკეთუ ყოველი სოფელი შეიძინოს კაცმან და სული თვისი წარიწყმიდოს გინა იზღვიოს?”.
რევაზ თვარაძე, თავის წიგნში – “ქართული ლიტერატურის ისტორია”, ასკვნის: “გამოდის, რომ საკუთარი სულის გადარჩენა იოდასაფისთვის მეტად ფასობს, ვიდე მის სახელმწიფოში მცხოვრებ ადამიანთა ურიცხვი სული! გამოდის, რომ იოდასაფი სწორედ იმ მცნებას ვერ ასრულებს, რომელსაც “პირი იგი უტყუვარი” ბრძანებდა: “უფროსი ამისა სიყუარული არავის აქუს, რაითა სული თვისი დადვას მეგობართა თვისთათვის” (იოანე 15,13) და შემდეგ: “უკეთუ ვისმე უნდეს სული თვისი განრინებად, წარიწყმიდოს იგი” (მათე 16, 25).
ქართული ჰაგიოგრაფიული ტექსტებისა და “სიბრძნე ბალაჰვარისას” დაკავშირება და ქართველ ავტორთა თუ მთარგმნელთა მსოფლხედვის უნისონის დანახვა მხოლოდ ერთი, მაგრამ სწორი კუთხით შეიძლება; ბოდჰისატვას, ანუ იოდასაფის სწრაფვა განდეგილობისაკენ გამართლებულია იმით, რომ ის იყო მეფის შვილი, ჰქონდა აურაცხელი სიმდიდრე და ძალაუფლება. თუ ამ კუთხით შევხედავთ იმას, რომ მთარგმნელმა უფრო მეტად წარმოაჩინა განმარტოებით ცხოვრების არსი, დავინახავთ, რომ მან ამით შექმნა ნაწარმოების ორი მხარე და როგორც ზემოთგანხილულ ტექსტებში იყო; მიწიერისა და სულიერის საოცარი, თანამედროვე ფსიქოლოგიურ-პროზაული სიმძაფრის შეპირისპირება და თანაარსებობა, აქაც ასე მოხდა; ანუ, სასწორზე დაიდო ორი თანაბარი წონა (უდიდესი ხორციელი ძლიერება და უდიდესი სწრაფვა არაამქვეყნიური მატერიისაკენ). თუ იოანე არ წამოწევდა წინ განდეგილობის გამართლებას, მაშინ ტექსტის მეორე მხარე – ხორციელის სიმდიდრის რაოდენობრივი მხარე გადაწონიდა უბრალო სწრაფვას ღვთისაკენ (სამეფოს მართვით და ალაგ-ალაგ ლოცვა-მარხვით). ამიტომ იყო აქ საჭირო უკიდურესის დაპირისპირება უკიდურესთან და ყოველივეს გათანაბრება.
ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ ერთი შეხედვით ძალიან დიდი უთანხმოება ქართველი მწერალ-მთარგმნელთა შორის არსებული, საერთოდ არ ყოფილა. პირიქით, ისინი შეგნებულად და დიდი დაფიქრების შემდეგ ქმნიდნენ და “ათარგმანებდნენ” ტექსტებს.
ყველა ზემოთქმულიდან გამოდის, რომ ძველი და შუა პერიოდის ნაწარმოებების მოქმედი პირები მსახურებდნენ ცისა და მიწის მაერთიანებელ უმაღლეს გონს – ღმერთს და თუ მათი მიწიერი მსახურება დააკარგვინებდათ სულს, მათ იცოდნენ, რომ ეს დაკარგვა იყო მოპოვების გარანტი და საწინდარი.
დასასრულისას, მინდა ვთქვა, რომ ქართლში იწერებოდა ტექსტები, სადაც წმინდანებსაც კი ორბუნებოვნად წარმოსახავდნენ. მათში ჩანდა ადამიანური საზრუნავი და განცდები, იმ მომენტშიც კი, როცა განშორებულნი იყვნენ ქვეყნიერ ურვას (გავიხსენოთ მომენტი, როცა შუშანიკმა საკუთარი მაზლის ცოლს ღვინო შეასხა და ჭიქა შეალეწა; როდესაც ბერები გარბიან, რათა მაქსიმალურად დიდი ფარტობი შემოუსაზღვრონ ეკლესიას “სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებიდან”… და ასეთი კიდევ მრავალი). ამ ტექსტთა მოქმედი პირები ახერხებენ შექმნან ჰარმონია გათიშულ ცასა და მიწას შორის, ანუ ხილულსა და უხილავს, მატერიალურსა და არამატერიალურს შორის. მათი ეს ქმედება კი გამართლება არის ახალი აღთქმისა, რომელიც ძის ეპოქის წიგნია და მის ორ ბუნებას გვიჩვენებს. ქართველი მწერლები, თუნდაც ჰაგიოგრაფები ვუწოდოთ მათ (ამ შემთხვევაში მითუმეტეს) შესანიშნავი მცოდნენი ჩანან იმისა,
ქრისტიანული, თუნდაც კოსმიურ-მითოსური გაგებით, თუ ვინ არის ადამიანი და რა არის მისი მისია, ამიტომ, ისინი ახერხებენ ტექსტთა მოქმედი პირები გამოიყვანონ, არა როგორც განზომილებათა გამთიშველ და მათგან მომწყდარ, არამედ მათ დამაკავშირებელ ადამიანებად.
და, თუ ვინმე ჩემს მსჯელობას არ გაიზიარებს, იქნებ ლაო ძის დაუკვირდეს:
“ცა და მიწა მარადიულნი არიან.
რად არიან ცა და მიწა მარადიულნი?
თავიანთთვის არ არსებობენ.
აი, რად არიან მარადიულნი.”
