(ვაჟა-ფშაველას „ბახტრიონის“ პერსონაჟ კვირია მათურელის სახის დეკოდირებისთვის)
ჩვენი ბობოქარი XXI საუკუნე გასულ საუკუნეებს შორის უდავოდ ყველაზე მეტად არის ორიენტირებული ადამიანის ბედნიერებისკენ. პიროვნული კეთილდღეობა ასე გაფეტიშებული მანამდე არასდროს ყოფილა. ცივილიზაციის არნახულმა განვითარებამ პიროვნების ინდივიდუალიზმის, უნიკალურობისა და განუმეორებლობის დაცვისა და პატივისცემის იდეალები მოიტანა, რაც, თავისთავად, დიდ კომფორტს გვიქმნის თანამედროვე ადამიანებს, მაგრამ, ვფიქრობ, ყოველთვის უნდა მოვიხედოთ უკან და დავინახოთ, როგორ მოდიოდა კაცობრიობა ამ იდეალებისკენ, რამდენი ადამიანური ტანჯვა, ტკივილი და ბრძოლები გამოიარეს თაობებმა, რომ დღეს ადამიანს თავი დაცულად და კომფორტულად ეგრძნო.
ისტორიაზე მეტად ადამიანის სულის ხვეულებზე ლიტერატურა გვესაუბრება. ვაჟა-ფშაველა არა მხოლოდ ბუნების მესაიდუმლე და მგოსანი, არამედ ჰუმანისტური იდეალების მსოფლიო მასშტაბის მაესტროა. მისი პოემების პერსონაჟთა გალერეა მდიდარია დაუვიწყარი სახეებით, რომლებიც უკვდავ არქეტიპებად იქცნენ და მათ ჩვენ ყოველთვის მღელვარებითა და სიამაყით ვიხსენებთ.
ჩვენი ვირტუალური გაკვეთილის თემაა კვირია მათურელის სახე ვაჟას ისტორიული პოემა „ბახტრიონიდან“, რომელიც 1659 წლის კახეთის აჯანყებას მიეძღვნა.
დავიწყოთ პერსონაჟის სახელზე ფიქრით. „კვირია ქართული მითოსური ღვთაებაა. ქართველი მთიელების წარმოდგენით ის ხვთისშვილთა წინამძღოლია, შუამავალია ღმერთსა და ადამიანებს შორის და სამართლის შემოქმედია. მისი ეპითეტებია „კარავიანი“ და „ხმელთმოურავი“. ამ ღვთაებას დღესასწაულებს უწყობდნენ: კვირიცხოვლობა, ხალარჯობა ღამისთევით, მსხვერპლის შეწირვით და საკულტო ნადიმებით. დღესასწაულების დროს მწვანე ტოტებით ქოხებს აშენებდნენ. დასავლეთ საქართველოს მთიელებში კვირია ბუნების ნაყოფიერების მამაკაცური ღვთაებაა. მას ეძღვნებოდა ადრეული საგაზაფხულო დღესასწაულები, რომლებიც რვა ცალკეულ რიტუალს შეიცავდა. დღესასწაულთა დროს აშენებდნენ თოვლის კოშკს, აწყობდნენ მეზობელ სოფლებს შორის შეჯიბრებებს, მღეროდნენ ჰიმნებს, თამაშდებოდა სცენები, რომლებშიც თვალნათლივ ჩანდა ღვთაების ფალოსური ბუნება. დასავლეთ საქართველოს მთიელთა ცალკეულ სიმღერებში კვირია აგრეთვე უზენაეს ღვთაებად გვევლინება, რომელიც ზეცასა და ზეციურ წყალს განაგებს. კვირიას ჰიმნს გვალვის დროს მღეროდნენ, რომ წვიმა მოსულიყო” (ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტომი მე-5; ზურაბ კიკნაძე, ქართული მითოლოგია, თბილისი, გამომცემლობა „ბაკმი“, 2007).
ასევე კვირიას სახელთან შეიძლება დავაკავშიროთ ქართული ეთნოგრაფიის ნიმუში, კვერი, პატარა ჩაქუჩი, რომელიც ხელოსნობაში გამოიყენებოდა. მას ბევრნაირი ფუნქცია ჰქონდა. უძველეს წერილობით ძეგლებში კვერი ნიშნავს “საგვემელ იარაღს”, რომლითაც “კვერვა” ანუ “სანგვა” ხდებოდა. გამოკვერვა ნიშნავს რისამე გამოყვანას, შექმნას, გამოჭედვას. ასევე მრგვალტარიან დაკბილულ კვერს იყენებდნენ ხუროთმოძღვრებაში ქვის ზედაპირის დასაკბილავად, გათეგვისთვის. ვაჟა პოემა “სტუმარ-მასპინძლის” ფინალურ სცენაში იყენებს ამ სიტყვას, როცა ქისტები ზვავისგან ნაგალ გორაში ჯოყოლას, აღაზასა და ზვიადაურს ხედავენ ხოლმე, იქვე ჩნდება “ჯანღი რამ, კურუმად შავის ფერითა, რომელიც “დაეფარება სანახავს წერა-მწერელის წერითა, ზედ აწევს ჯადოსავითა, არ დაიმტვრევა კვერითა”… ამ სიტყვასთან და ამ სიტყვით გამოხატულ იარაღთანაც შეიძლება დავაკავშიროთ კვირია მათურელის სახე სიმბოლურ-ალეგორიულად. ის მტრისთვის ნამდვილი კვერია, ურო, ჩაქუჩი, რომელიც გველეშაპს თავს გაუჭეჭყავს და ასევე არის დაკბილული კვერი, რომელიც ქვაზე აქანდაკებს ახალ საქართველოს, მტრისგან თავისუფალს, მკვდრეთით აღმდგარს.
სიმბოლურია, რომ პოემა “ბახტრიონის” სიუჟეტი იწყება ფშავის სოფელ ხოშარაში უკაცრიელი ხატობის სცენით. როგორც სანათა ამბობს, ხოშარელებს სპარსელები დასხმიან თავს და მთელი სოფლის კაცები გაუწყვეტიათ, რის გამოც წმინდა გიორგის ხატს ქალი ემსახურებოდა, რაც აკრძალული იყო. შვიდი ვაჟისა და ქმრის დამკარგავ სანათას კვირიას გამოჩენა ეამა და მას ასე მიესალმა: “მოხვედი, შვილო, მშვიდობით, შვილო, წყალობა ხატისა! აღარ მეგონა, თუ მამრი კიდევ მიწაზე დადისა”. კვირია ზეცით მოვლენილს გავდა სანათასთვის. ის წარმოშობით სოფელ მათურიდანაა, გივი მათურელის შვილია, უსახლკარო ფშაველი ოცი წლის წინ იძულებული გამხდარა, რომ მშობლიური ფშავი დაეტოვებინა და მწყემსად თუშეთს წასულიყო. კვირიას პორტრეტი სულისშემძვრელია. მკითხველს თვალწინ წარმოუდგება ალალ-მართალი, გულწრფელი, მამაცი, დაუზარელი, სამშობლოს მხსნელი მესია-გმირი. კვირია ასე ეცნობა სანათას:
“დედაო, დედა-შვილობამ, მეც ბევრი ვნახე ჭირია.
ოც წელს სრულ სხვის შვილადა ვარ, სამშობლო გამიწირია,
მათურელი ვარ ძირადა, სახელად მქვიან კვირია,
ჩემფერა უკეთურები ყუნჭებიც ბევრი ჰხირია.
ფშავს უბინადროდ რჩენილი წაველ საძებრად ბედისა, –
ვაჰ, მოგონება ჩემის დღის დამსხმელი არი რეტისა!
მზიდველი არი ეს ქედი ტანჯვისა მეტის-მეტისა.
ჩემი ამბავი შორს წავა, მოკლედ რო მოვსჭრა სჯობია:
ვინ არ გეტყოდა ჩემს ამბავს, ვინაც კი ჩემი მცნობია,
ობლობის, ბეჩაობისა დღესაც ზედ მაძე ობია…
ოცი წელია მწყემსად ვარ თუშეთს, უცხოსა მხარესა
და ფშავის ხევის სტუმარსა მარტო ვხედავდი მთვარესა.
საბაროდ გადმამავალთა ამბავს ვკითხავდი წეროთა, –
რა წერილობას გაგვიწევს, თოვლზე ამბავი ვწეროთა?
ოც წელს მიწა მაქვ ლოგინად, ცა მახურია საბნადა;
ავდარში შავი ნისლები ტანზე მეხვევა ნაბდადა”.
ყველა სხვა სიკეთესთან ერთად, კვირია მეოცნებე და ესთეტია. სხვას ვის შეუძლია, ასე პოეტურად აღიქვას სამყარო? გამორჩეულ პერსონაჟებში მკითხველი ყოველთვის ხედავს ავტორთან სულიერ ნათესაობას. ვაჟას თავისი რჩეული გმირებიდან ბევრი ენათესავება, მაგრამ მაგრამ, ვფიქრობ, კვირია მათ შორის უპირველესია.
ვაჟას შემოქმედებაში მრავლად გვხვდებიან ღირსებისა და ამაღლებული იდეალების სიმბოლოდ ქცეული პერსონაჟები, მაშ, რა აქვს კვირია მათურელს ისეთი, რაც მას გამოარჩევს ყველასგან? კვირია მათურელი ის კაცია, რომელსაც სამშობლომ არაფერი მისცა, სრულიად არაფერი, დატოვა საყვარელი კუთხის, საყვარელი ხალხის, ოჯახის, სახლის, ბედნიერი ცხოვრების შესაძლებლობის გარეშე. ამ კაცს ერთი დღეც არ გაუხარია. უცხოობაში მხოლოდ ღარიბული ლუკმა-პურისთვის შრომობდა, თბილი ლოგინი, მშვიდი გარემო და მზრუნველი ხელი არ ღირსებია, მაგრამ მისი სული კი არ გაუხეშებულა, გაბოროტებულა და დაბოღმილა, პირიქით, ამდენ ტკივილსა და ტანჯვას აბრეშუმივით გაუფაქიზებია მისი სულიერება, მსოფლაღქმა, ნაცვლად იმისა, რომ უყველაფროდ დარჩენილი ლუზერად, ხელმოცარულ მონსტრად ქცეულიყო, მისი სიყვარული ხალხისა და სამშობლოსადმი უცნაურად, გაუგებრადაც კი, გაღრმავებულა, გაფართოებულა და უკიდეგანო ფრთები შეუსხამს. კვირიას სიცოცხლის გარდა, სხვა არაფერი აბადია, სრულიად არაფერი, დაკონკილ-ჩამოძონძილი დადის, ხეირიანი იარაღიც არ აქვს. როცა სანათას ემშვიდობება, ვაჟა იტყვის: “ქვით გაისმა ლოდებზე მგზავრის ხმლის ბუნის ჩხარაო”… ეს ფრაზა მიგვანიშნებს, რომ კვირიას იაფფასიანი იარაღი აქვს, მიწაზე დასთრევს ხმლის ბუნი. როგორც ეთნოგრაფები ამბობენ, ხმლის ბუნიკი მზადდებოდა რკინის, თითბრის, ვერცხლისა ან ზოგჯერ ოქროსგანაც. მეტალის ფასი და ხარისხი მფლობელის მატერიალურ შეძლებასთან იყო დაკავშირებული. მაგალითად, ალუდა ქეთელაური ხატობაზე “თითბრით ნაზიკი” ხმლით ცხადდება, რაც მოწმობს, რომ ალუდა არ არის მდიდარი კაცი. მდიდრებს, მაგალითად, ბლოელ შარაგზის ყაჩაღს, აფშინა მინდოდაურს ვერცხლით მორთული ცხენი ჰყავს და მისი იარაღიც ვერცხლით ნაზიკია, გმირი გოგოთური კი იაფფასიანი იარაღით დაიარება.
ვაჟა თავის უნიკალურ წერილში “გმირის იდეალი ფშაურ პოეზიის გამოხატულებით” გვიხატავს გმირის პორტრეტს და იქაც ხაზგასმით ამბობს: “გმირისთვის გარეგანი სამკაული, ფშავლის აზრით, ფუჭია, საქმე შინაგანი ღირსებაა. გმირი ამიტომ იარაღის საზიკებს – ოქრო-ვერცხლს არ მიჰხედავს ტანზე სატარებლად”.
საოცარია კვირიას თავგანწირვა და დაუზარელობა. ზეზვა გაფრინდაულმა თუშეთიდან ის გამოგზავნა მზირად, ფშაველ-ხევსურთა შემკრებად, რადგან, როგორც ჩანს, იცოდა კვირიას საქვეყნო გულისცემის ამბავი. დიახ, მხოლოდ სიცოცხლე აბადია კვირიას და იმასაც დაუნანებლად წირავს თავის სამშობლოს, თავისი ხალხის კეთილდღეობას. მას ხომ არაფერი ახარებს? არც არაფერს ელის ცხოვრებისგან. მისმა ახალგაზრდობამ ჩაიარა ტანჯვასა და სიღატაკეში. ის კი წამს არ კარგავს, დაპყრობილ კახეთზე დარდი არ ასვენებს, პირადი ღირსების საკითხად მიაჩნია ოკუპირებული კახეთის ხსნა. ხატობაზე სანათას მოთქმას თრთოლვით ისმენს. როცა სანათა ღამე დასვენებას სთავაზობს, კვირია უარზეა, დაქანცულია, მაგრამ მუხლჩაუხრელად აგრძელებს ფშავიდან ხევსურეთში მაცნედ სვლას.
კვირია თავმდაბალი კაცია. მან თავისი პირველი მისია აასრულა, ფშავ-ხევსურეთი შემოიარა და შეკრიბა მეომრები. ახლა კი, როცა ლუხუმის, ხოშარეულისა და გივი სუმელჯის დარი გმირები უდგანან სათავეში ჯარს, ის ჩუმადაა, თავჩახრილი ზის. სიზმარიც ისეთი წინასწარმეტყველური ნახა, სამშობლოსა და პირადი ბედისწერაც განჭვრიტა. იწინასწარმეტყველა, რომ გველეშაპს დასცემდა და ქვეყანას გაათავისუფლებდა, ხოლო თავად სულეთს შევიდოდა ამაყად, როგორც ლექს “კაი ყმაში” იტყვის ვაჟა კვირიას მსგავს სხვა გმირზე: “სულეთს შავიდეს ხმლიანი ლაღი, ლაღისა ცხენითა, წინ მიუძღოდეს არწივი ხმით მოყაშყაშე, ფრენითა, ქება უყივლონ გმირებმა, გარდასულებმა ჩვენითა”…
კვირიას სიზმარში სულეთში ჩასულ გმირს არა არწივი, ქედანი ხვდება… ის ჭადრის ხეზე ზის და დაჰღუღუნებს კვირიას. ქედანი, იგივე Columba palumbus, მტრედისებრთა ოჯახის ფრინველია. მითოსიდან წამოსული ქედნის სახე ღვთიური ენერგიის, სულიწმინდის სიმბოლოდ ითვლება. კვირიამ თავადაც იცოდა, რომ ბახტრიონის ომი სიცოცხლის ფასად დაუჯდებოდა, ეს თავისმა სიზმარმაც უწინასწარმეტყველა და იმ მეორე მისიამაც, რომელიც ფშავ-ხევსურეთის მოვლის შემდეგ საკუთარ თავს დააკისრა – ლელა ბაჩლელთან ერთად დესანტად შეპარვა ბახტრიონის ციხეში, რათა თავისი ხალხისთვის მტრის წიაღში შესასვლელი კარი შეეღო. კარის შეღება გადამწყვეტია საშიში მტრის დასამარცხებლად. “ვეფხისტყაოსანშიც” ქაჯეთის ციხის აღების ჟამს მთავარი ციხის კარის შეღება იყო. კვირიამ, რასაკვირველია, კარგად იცოდა, რომ ციხეში შეპარვითა და მოძმეთათვის კარის გაღებით საკუთარ სიცოცხლეს სამსხვერპლოზე დებდა, მაგრამ წამითაც არ დანანებია, არც დაუჩივლია, არც დაფიქრებულა, არც შეჩერებულა. გენიალური გეგმა მოიფიქრა და ხორციც შეასხა.
როცა კვირია ლელასთან ერთად გაიპარა ჯარიდან, მასში ეჭვი შეიტანეს, ხოშარაული ცხარობდა, ვინ იცის, ნათრევი და ღარიბი კაცია, მტერთან არ გაგვყიდოსო: “იფიქრეთ, ფშაველ-ხევსურნო, ეგრე არ გარგებთ ტარება, მზირმა მზირობა არ გვიყოს, თავს არ მოგვხვიოს წვალება, ვინ იცის, ნათრევ კაცია, არ იყოს ღალატიანი, დუშმანი არ გაგვიფრთხილოს, საქმე ქნას ნახლართიანი”. ხოშარეულისა და სუმელჯის ეჭვები ლუხუმმა გააქარწყლა. ლუხუმი განსაკუთრებული ლიდერია, დიდი ფსიქოლოგი, კარგად სცნობს ადამიანებს, არ ეშლება კაი კაცისა და ავკაცის გარჩევა. “კაცს მაგის მეტად ვერ იცნობთ, მაგის მეტ არ გაქვთ შნოება?” – შეუძახა მან ფშავლებს და ყველა დამშვიდდა.
ასე უშურველად სიცოცხლის სამშობლოს სამსხვერპლოზე მიტანა მხოლოდ რჩეულ კაი ყმას შეუძლია. ბახტრიონის ომიდან მომავალი გამარჯვებული ფშავლები სწორად აფასებენ კვირიას როლს. “ჩვენთვის სისხლდათხეულები”, – ასე იხსენიებენ ისინი კვირიასა და ლელას. მათ თავგანწირვას ასე ხსნიან: “მძიმეა თავის ქვეყანა, თავის წყალ-ჭალა ძლიერა! მიწაც ტკბილია მშობლური, გულს რომ ეყრება ფხვიერა”.
ასეთი პატრიოტიზმი მხოლოდ რჩეულებს შეუძლიათ. დღეს ხშირად გვესმის ადამიანთა ჩივილი: რა მომცა ჩემმა ქვეყანამ? წავალ და იქ ვიცხოვრებ, სადაც თავს კარგად ვიგრძნობ! ასე მოაზროვნე ადამიანებს არ აქვთ გააზრებული, რომ ეს ქვეყანა ჩვენი ყველას ასაშენებელია. თუკი ყველამ იმაზე ვიფიქრეთ, თუ რას მომცემს სამშობლო და არ გვექნება ილიას “მგზავრის წერილების” გმირის ფიქრები (“შევძლებ კი, რომ მას (სამშობლოს) ღვიძლი სიტყვა ვუთხრა და იმ სიტყვით გულისტკივილი მოვურჩინო, დავრდომილი აღვადგინო, უნუგეშოს ნუგეში მოვფინო, მტირალს ცრემლი მოვწმინდო, მუშაკს შრომა გავუადვილო?”), მაშინ ყველაფერი ამაოა.
გმირის იდეალზე ვაჟას ზემოხსენებულ წერილში ასევე ვკითხულობთ: “გმირი ფშაურს ლექსებში „ვაჟკაცად”, „კაი ყმად” იხსენიება; იგი თემიდამ გამოდის, გმირის მაღალი ზენობა და საგმირო საქმენი თემს ემსახურება, იმის გულისათვის იბრძვის… მისი საგმირო საქმენი თემს დასტრიალებს თავზედ… გმირი იმდენად თავის თავისთვის არ ცოცხლობს და იმდენს არ აკეთებს, რამდენსაც თემისთვის, მაგრამ ამ სამსახურისათვის სახელის მეტი არაფერი ჰრჩება. მხოლოდ ხატობის დროს ხევისბერი განსაკუთრებულ დიდის თასით გმირს საკარგყმოს ასმევს. გმირი ხდება საგნად ქება-დიდებისა ლექსებში. სიკვდილს შემდეგ მთელი თემი ჰგლოვობს, ხატობის დროს ოფიციალურად ისმის გმირის შესანდობარი. ჯერ ხევისბერი იტყვის და მერე დიდი და პატარა მოაყოლებს შესანდობარს. დიაღ, გმირი მსხვერპლია სოფლისა: სხვას აძღობს, თითონ მშიერია, სხვის სიცოცხლისათვის მებრძოლი თითონ სიკვდილს ეძლევა პირში… დიაღ, გმირი სხვისთვის იბრძვის თავგანწირული და თითონ კი „მშიერა მგელია”.
ასეთი “მშიერა მგელია” კვირია მათურელი. მისთვის სამშობლომ – ვერაფერი, მაგრამ კვირიამ დაუნანებლად გაიმეტა სამშობლოსთვის ერთდერთი რამ, რაც ებადა, ყველაზე ძვირფასი და სასურველი – სიცოცხლე. სამშობლო ის ობიექტი არ არის, რომელსაც შეგვიძლია ვუსაყვედუროთ ჩვენ მიმართ გულგრილობა. სამშობლო ხშირად თავადვე “ჭამს” თავის რჩეულ შვილებს, იმდენი მაგალითის მოყვანა შეგვიძლია ჩვენი ისტორიული და ლიტერატურული გმირების ცხოვრებიდან, რომ სინთეზის პროცესი ძალზე შორს წაგვიყვანს, ამიტომაც ამჯერად მხოლოდ კვირიაზე შევჩერდეთ. ეს გმირი ნამდვილად იმსახურებს, რომ მასზე ბევრი ვიფიქროთ, პატივი მივაგოთ, ხშირად ვახსენოთ, როგორც უანგარო პატრიოტიზმის უზენაესი ღვთაება.
