(მიხეილ ჯავახიშვილის „თეთრი საყელოს“ მიხედვით)
მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს, ურბანიზაციის მძლავრი ტალღების ფონზე, ნატურალიზმის მიმდევარმა მწერლებმა წამოაყენეს ქალაქური გარემოდან პირველყოფილი საწყისებისკენ ადამიანის გაქცევის იდეა, რომელმაც საკმაო პოპულარობა შეიძინა. ეს თემა აქტუალური იყო მეოცე საუკუნის დასაწყისის მოდერნისტულ მწერლობაშიც. ურბანული გარემოდან პერსონაჟის გაქცევის იდეას ეხმიანება ქართული მწერლობის ორი უაღრესად საინტერესო ქმნილება: მიხეილ ჯავახიშვილის რომანი „თეთრი საყელო“ და გრიგოლ რობაქიძის მოთხრობა „ენგადი“. 2022 წლის 28 ოქტომბრის ინტერნეტგაზეთ „მასწავლებელში“ გამოქვეყნდა ჩემი ბლოგი „ფიქრები გრიგოლ რობაქიძის „ენგადზე“ (https://mastsavlebeli.ge/?p=34683), სადაც ამ თემაზე ვწერდი. ამჯერად ყურადღებას მიხეილ ჯავახიშვილის რომანზე შევაჩერებ.
„თეთრი საყელო“ სცდება მოთხრობისა ან ვრცელი მოთხრობის ჟანრულ თავისებურებებს და რომანის ყველა მახასიათებელს ატარებს. მთავარი გმირი ელიზბარი, მოგვიანებით ვაჟიკა წიკლაურად ქცეული, თბილისიდან ალაზნის ხეობის სათავისკენ სპილენძის მადნების საძიებლად მიეშურება და გზაარეული პანკისის ხეობიდან გადაკარგულ, ცივილიზაციას მოწყვეტილ ხევსურულ სოფელში აღმოჩნდება. ელიზბარის ორი სახელი გმირის სულიერი გაორების სიმბოლოა. ის გაორებულია ქალაქურ ცივილიზაციასა და იმ ახალ გარემოს შორის, რომელიც ხევსურულ მიკროკოსმოსში აღმოაჩინა და რომლითაც მოჯადოებულს საერთოდ ეცვლება წარმოდგენა სამყაროსა და ადამიანებზე.
ხევსურთა თემი საოცრად გულუხვი და მოწყალეა სტუმრის მიმართ, ნაწარმოების მთავარი კოლიზიები დაკავშირებულია სწორფრობის ანუ წაწლობის მისტიკურ ტრადიციასთან და მკვლელობებთან, რაც ამ მხარის განუყოფელი რეალობაა, სამწუხაროდ, და ასახავს ამ ტემპერამენტიანი ხალხის ემოციურ სულიერ სამყაროს – დაკავშირებულს სისხლთან, სიყვარულთან და სიკვდილთან.
ელიზბარმა ხევსურეთიდან გამოქცეული ხევსურები, თოთიას ოჯახი და თავისი მომავალი ძმადნაფიცი ჯურხა, დედაქალაქში გაიცნო. „მაშინ ხევსურების სული, კილო და ქვეყანა ისევე უცნაური იყო ჩემთვის, როგორც ემარის და კუპერის წითელკანიანები“, – შენიშნავს გმირი.
მეცხრამეტე საუკუნის ფრანგი მწერალი გუსტავ ემარი (ოლივიე გლუ) და ამავე საუკუნის პოპულარული ამერიკელი მწერალი ჯეიმზ ფენიმორ კუპერი, ავტორი რომანტიკული რომანისა „უკანასკნელი მოჰიკანი“, იყვნენ ის ხელოვანები, რომელთაც წითელკანიანებში დაინახეს არა ცივილიზაციას ჩამორჩენილი ველურები, არამედ ფერადი სულები, მრავალსაუკუნოვანი კულტურისა და დაგროვილი ცოდნის შედეგად შეძენილი მისტიკური, ეზოთერული ენერგია, რომელიც უაღრესად საინტერესო იმპულსებსა და ინსპირაციას აძლევს თანამედროვე ადამიანს.
ხევსურებს მიმოსვლა და ვაჭრობა ჰქონდათ იტალიისა და საფრანგეთის ქალაქებთან. ჯურხას ამბავს გვიყვება მიხეილ ჯავახიშვილის გმირი, რომელიც თავად სასწავლებლად რუსეთში წავიდა. ჯურხა მეგობარს წერილს ავსტრიის ტიროლიდან სწერდა და ურჩევდა: „საქონლის საქმ უნდა შევისწავლო. ხევსურთ გამაადგებისავ. მეწველ ბევრ გვყავისავ. მანდ ბოსელჩი რაი გი? სამოთხეჩი წამადი. აქაურ ხალხ ხევსურებს ღგავის. ვაჟკაცებ არიან და პატიოსნებ“. ჯურხას კარგად ესმოდა, რომ ავსტრიასთან შედარებით რუსეთი დიდად ჩამორჩენილი ქვეყანა იყო, ხოლო ხევსურებს ევროპელებთან მეტი ეთნომენტალური მსგავსება ჰქონდათ, ვიდრე – რუსებთან.
რას გაექცა ელიზბარი ქალაქიდან? ის თავის ქალაქურ ყოფაზე ბევრს არაფერს გვიყვება, გარდა ოჯახური ცხოვრებისა, ხოლო მისი თანაცხოვრება ცუცქიასთან სრული კატასტროფაა. ცუცქია სიმბოლოა ქალაქური ცხოვრებისგან ყოველმხრივ გარყვნილი ადამიანისა. მას ელიზბარისადმი გრძნობის ნატამალი არ გააჩნია, მეგობრობს საეჭვო ტიპებთან, ქმრის ღალატი მისთვის არაფერს ნიშნავს, უკმეხი, ეგოისტი, ვერაგი ქალია. ელიზბარი მოთმინებით იტანს მის უზნეო ქცევას, ცდილობს გაუგოს, მოიმადლიეროს, არ ენანება ცუცქიასთვის არც ფული, არც საჩუქრები, საოჯახო საქმესაც მოთმინებით აკეთებს თავად, თვალებს იბრმავებს და ყურს იყრუებს ცოლის საეჭვო საქმიანობაზე, თუმცა კარგად ხვდება ყველაფერს, ცუცქია მას ვერაფერს გამოაპარებს.
„ცუცქიამ არც ქართული იცის, არც რუსული, ვერც ისწავლა, ვერც ისწავლის. ერთს რომ ქართულს იტყვის, ორს რუსულს დაურთავს. სიტყვებს ეძებს, ვერ პოულობს, კოჭლივით ჰბარავს და მთვრალივით ბორძიკობს. ყურები მუდამ დომხალით მაქვს გაჭედილი. ცოლის აზრი ზოგჯერ უფრო გუმანით მესმის, ვიდრე გონებით“, – ამბობს ელიზბარი და ეს სიტყვები მიგვახვედრებს, რამხელა უფსკრულია ცოლ-ქმარს შორის. ენა და მეტყველება აქ მეტაფორაც არის ამ წყვილის შეუთავსებლობისა. როცა ორ ადამიანს ერთმანეთის ენა არ ესმის, რა ფასი აქვს რამენაირ ურთიერთობას?
გარდა მეუღლესთან თანაცხოვრებაში განცდილი იმედგაცრუებისა, ელიზბარს კიდევ ბევრი სხვა მოტივი აქვს ქალაქიდან გასაქცევად. მას თავიდან ეჩვენება, რომ ბუნების წიაღში დაბრუნება ხსნა არის, რომ ის ამით მამისეულ სამყაროს უბრუნდება, წინაპრებისა და ტრადიციების პატივის მიგებად ეჩვენება პირველყოფილ გარემოში დასახლება: „მამაჩემი მიწას მოსწყდა და ქალაქს მიეკედლა. მეც მიწა ვიყავი და ისევ მიწას დავუბრუნდი. ქალაქმა, ომებმა და რევოლუციის ქარიშხალმა ბუმბულივით მაბორიალეს და ბოლოს ამ ბუნაგში ამომაგდეს. იმ ქვეყანამ, რომელსაც მოვსწყდით, ვერ მოგვინელა და უკანვე გადმოგვანთხია. ვერც ჩვენ მოვინელეთ და საიდანაც დავიწყეთ, ისევ მასვე დავუბრუნდით – მიწას, ბუნებას, ჯურხაანთ-კარს“.
„თეთრი საყელო“ 1926 წელს გამოქვეყნდა. მეოცე საუკუნის 20-იანი წლები არის გარდამავალი ეპოქა ცარიზმის დასასრულიდან/საბჭოთა იმპერიის დასაწყისიდან სტალინური რეპრესიების ეტაპისკენ, რაც გოლგოთის გზად იქცა მიხეილ ჯავახიშვილისთვის. მართალია, ამ დროს ის ჯერ არ იყო ისე საბედისწეროდ დაპირისპირებული სტალინ-ბერიას რეჟიმთან, როგორც 30-იან წლებში, მაგრამ მიხეილ ჯავახიშვილის 20-იანი წლების ტექსტებშიც უკვე საკმაოდ საგრძნობია მისი განდგომა საბჭოთა ხელისუფლების სისხლიანი სამყაროდან. მართალია, მწერალი ახსენებს „რევოლუციის ქარიშხალს“, ქალაქური ყოფის სიმძიმეს, თუმცა აქ უსათუოდ უნდა ვიგულისხმოთ შეურიგებლობა საბჭოთა სისტემასთან, რაც იმ ეპოქის თითქმის ყველა ქართველ მწერალს ჰქონდა და რამაც საშინელი სახე მიიღო 30-იან წლებში, როცა ყველა იძულებული გახდა ან შერიგებოდა რეჟიმს, ან საპატიმრო ადგილას წასულიყო, ან სასიკვდილოდ გაეწირა თავი.
ჯავახიშვილის გმირი უთუოდ ენათესავება ავტორს. ამ დროს მიხეილ ჯავახიშვილი ახალი დაბრუნებული იყო ევროპიდან და, რასაკვირველია, მისთვის საბჭოთა ლევიათანის შეკოწიწების საზარელი სურათები ნამდვილი კოშმარი იქნებოდა, რადგან ის მთელი არსებით იყო დაპირისპირებული საბჭოურ მენტალობასთან, ლენინურ-სტალინური იდეოლოგია უცხო და სულის შემხუთველი იყო ევროპული თავისუფლების იდეალებით შთაგონებული ახალგაზრდა კაცისთვის. ელიზბარი კარგავს საკუთარ თავს, მის გარშემო ქალაქში ყველაფერი იმსხვრევა, პოლიტიკური რეალობა აუტანელი და მიუღებელია. რეჟიმთან ბრძოლის ძალა რიგით ადამიანს არ შესწევს, თანაც მაშინ, როცა ეს მაჯლაჯუნად ქცეული რეჟიმი ახლად ფეხადგმული და საშიშია. რამდენიმე წელიწადში აკი შეიწირა კიდევაც მან მიხეილ ჯავახიშვილის სიცოცხლე.
ელიზბარს სურს გაქცევა მიუღებელი საბჭოთა სინამდვილიდან. მისთვის ხათუთა სულის მალამოა. ამ ნათელი სულისა და უბოროტო გულის ადამიანს უპირობოდ უყვარს ელიზბარი, მზადაა ნებისმიერი რამ გააკეთოს მის გასაბედნიერებლად. ელიზბარს კი უხარია, რომ ამ ადამიანისთვის უცხოა ყველაფერი ის, რაც უხვად ჰქონდა ცუცქიას. ხათუთამ ის ვაჟიკად აქცია. ვაჟიკა ელიზბარის „ალტერ ეგოა“, ნაწილობრივ ხათუთას მიერ შექმნილი და ხათუთას უკიდეგანო სიყვარულით ძალამიცემული. აი, რას ეკითხება ვაჟიკა სატრფოს: „ხათუთავ, იცი რა არის პოლიტიკა? ინტერნაციონალი? ვინ არიან ჩემბერლენი, მარქსი, ბრიანი და ვილსონი, ლოიდ ჯორჯი ან მუსოლინი? არც ის იცი, რა არის ბურჟუაზია, პროლეტარიატი, კაპიტალიზმი, იმპერიალიზმი, ფუტურიზმი, სიონიზმი, ერთადერთი იზმი მაინც ან აცია? ცუცქია იზმებით და აციებით გაიტენა, მაგრამ ვინ რა მოიგო იმის ცოდნით, რომ შენ მოიგო? შენ რაღად უნდა გასწავლო, რაკი მე თვითონვე ვმარგლავ ჩემს ტვინს იზმებისგან და აციებისგან. დღეში რამდენიმე იზმური სიტყვა მავიწყდება. მადლობა უფალსა! საცაა საბოლოოდ გავწიკლაურდები!“
აი, თურმე რა ყოფილა მიზეზი ქალაქზე უარის თქმისა – ტვინის გამარგვლა ინტელექტუალური ბალასტისგან. ელიზბარის ამ სიტყვებში საბჭოთა ცენზურისთვის თვალის ასახვევი საიდუმლო შიფრ-კოდებით ჩატეულია ის სიტყვები, რომელთა ქვეტექსტებითაც მწერალი ცდილობს მიგვახვედროს, თუ რა იყო მისი გმირისთვის ქალაქურ ცივილიზაციაში გაუსაძლისი. „ინტერნაციონალი“, „მარქსი“, „ბურჟუაზია“, „პროლეტარიატი“, „კაპიტალიზმი“, „იმპერიალიზმი“ – ეს ის სიტყვებია, საბჭოთა და დასავლური სამყაროების ანტაგონიზმის გამოსახატავად რომ არის მიგნებული. ის ახსენებს ინგლისის, ამერიკის, საფრანგეთის, იტალიის, გერმანიის წამყვან პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ლიდერებს და არაფერს ამბობს ლენინსა და სტალინზე, მისთვის ამ სახელებს ტაბუ ადევს. მარქსი კი, როგორც სოციალიზმის პოლიტიკური თეორეტიკოსი, რევოლუციური და სოციალისტური აზროვნების ყველაზე მასშტაბური ლიდერი, საბჭოთა ბანაკის მესაძიკვლე სახე-სიმბოლოდ გვევლინება.
ელიზბარს ხიბლავს ჯურხას დამოკიდებულება საბჭოური „წითელი ეშმასადმი“. როცა ელიზბარი შემთხვევით აღმოჩნდება ჯურხაანთკარში, მას უხალისოდ ხვდება წიქა, რომელსაც ჯურხა სიფრთხილეს უწონებს და როცა ელიზბარი ეკითხება, თუ რამ განაპირობა უცხოსა და სტუმრისადმი ასეთი დამოკიდებულება, ჯურხა მეგობარს პასუხობს: „ჯერ ჩვენს სოფელში წითელი ეშმა არ ამოსულა და აიმას ვემალებით“… ელიზბარსაც მოსწონს ის, რომ „ჯურხაანთ-კარი სამოთხეა, ნამდვილი სამოთხე“… რატომ? – „არც მილიციელი, არც გამომძიებელი, არც ბრალმდებელი, არც საქვეყნო აყალმაყალი! ადამიანი მოვკალი და საპყრობილის მაგიერ წიფლის ქვეშ ვისვენებ“… ვაჟიკამ დათვია მოკლა და იმ დღიდან ხევსურებმა ჯიქი დაარქვეს. საკუთარი თავი მას ასე ეჩვენება: „მეც ხევსურული ქუდი მხურავს. თუმცა არც იმდენად მსუბუქი ყოფილა ეს ქუდი, როგორც პირველად მეჩვენა“…
ელიზბარმა სპილენძის, გოგირდისა და შაბიამნის მადნები აღმოაჩინა ჯურხაანთკარში და მასში ისევ იღვიძებს ვნება, რომელმაც ამ მხარეში წამოიყვანა, სურს, რომ ამ ფასდაუდებელი წიაღისეულის არსებობა ამცნოს ქვეყანას, მაგრამ ჯურხასთვის როგორც წითელი ეშმაა მიუღებელი, ისევე წარმოუდგენელია ხევსურეთის დოვლათის მოპოვება. ეს განძი პირველქმნილი სისავსით უნდა დარჩეს თავის ადგილზე. ჯურხას ესმის, თუ რა უნდა მიიღოს ცივილიზაციისგან. ხევსურეთი მისი შეგნებული არჩევანია. ის ხევსურეთის განვითარებაზე სხვაგვარად ზრუნავს. კონსერვატიული მიდგომები აქვს. დარწმუნებულია, რომ თუკი შემოინახავენ ხელუხლებლად იმ სამყაროს, ეს იქნება სწორი გზა. ჯურხას ეშინია ყველა საბადოსი, მისი აზრით, სპილენძი იქ და ისე უნდა დარჩეს, როგორც ახლა არის. მისი რეალიზაცია არ არის საჭირო. ელიზბარი კი ამბობს: „ვალბილებ, მაგრამ მაინც ვამბობ, ან სხვა ვიღაც ამბობს ჩემის პირით: კარები უნდა გავაღოთ, თორემ დავიღუპებით, მანქანა და ცოდნა შემოვუშვათ, თორემ ფარსმან მეფის დროს დავუბრუნდებით. ხიდი უნდა გავდოთ, თორემ დავილევით“…
ელიზბარს სკოლის დაარსება უნდა, მაგრამ ჯურხას მიაჩნია, რომ ბავშვებს დედები წერა-კითხვას ასწავლიან და მეტი არც არის საჭირო. მისი აზრით, განათლება ხევსურებსაც სხვებივით დაალპობს, გადააშენებს, წითელ რჯულზე გადაიყვანს. ამ იდეური შეუთანხმებლობის გამო ელიზბარსა და ხევსურებს შორის ნიადაგი ჯერ გაიკაწრა, ბოლოს ღრმა ხრამს დაემსგავსა. ელიზბარს ჰაეროპლანის გამოჩენა სულსა და გონებას უფორიაქებს. იგი სხვებთან კი თავს იკატუნებს, მაგრამ საკუთარ თავს გამოუტყდება, რომ მოენატრა ცივილიზაცია.
ხევსურები მონარქიის აღდგენაზე ოცნებობენ, სრულიად მოწყვეტილნი არიან რეალობას და გაჰყვირიან: „ბაგრატიონი ჩამავას, ჩამავას!“ ეს ანაქრონიზმი ელიზბარს უკვე აფიქრებინებს, რომ წიკლაურობა მისი საქმე აღარაა. ხევსურები დაუნანებლად კლავენ მოულოდნელად გამოჩენილ სამ მილიციონერს და ამის გამო სინდისიც არ ქენჯნით, რადგან „ცხო კანოლი (კანონი) და ცხო ხალხი“ არ უნდათ…
„ჯურხამ არ იცის ან უკვე დაივიწყა, რომ სხვა მიწაც არსებობს – აქაურზე უფრო ლამაზი, მოძრავი, ღონიერი, მადლიანი“, – გულისწყვეტით ამბობს ელიზბარი და აი, იბადება თეთრი საყელოს კონცეპტიც. გახამებული საყელო, რომელიც სოფლელ ბავშვებს სათამაშოდ მიუგდო გახევსურებულმა ელიზბარმა, ახლა საოცნებო გაუხდა: „კისერი მეფხანება, რა კარგი იქნებოდა, რომ ერთი თეთრი საყელო მქონოდა! ქალაქიდან ათიოდე ცალი წამოვიღე, მაგრამ ერთხელაც არ მიხმარნია… ოოოჰ, მაინც სად არის ეხლა გოგირდის აბანო, მექისე თათარი, სუფთა საცვალი და თეთრი საყელო, თოვლივით თეთრი?.. ქალაქში ზოგჯერ მეც მითქვამს „მომწყინდა“. ირგვლივ კი უთვალავი ხალხი, ეტლი, ავტო, კლუბი, დრამა, კონცერტი, ყავახანა, ლექცია, რესტორანი, სტუმარი და გაზეთი, მეცნიერება და ხელოვნება, შემოქმედების დუღილი და ცხოვრების თრთოლვა, ბრძოლის ქუხილი და სიცოცხლის ხალისია. აქ კი „მომეწყინას“ რკინის ხერხემალი აქვს, იგი აგერ იმ მთასავით მძიმეა და აი, იმ უსაზღვრო თეთრი თოვლივით გაუსაძლისი“…
ამგვარი შინაგანი მონოლოგების, მონატრების ტკივილიანი განცდების მერე ელიზბარს ისღა დარჩენია, აღიაროს, რომ… „წიკლაურობა ვცადე, მაგრამ დავმარცხდი… შარშან იმ ქვეყანამ ამოაბოყინა და ჩემი თავი წიკლაურებში გადმოაგდო. ახლა საცაა ჯურხაანთ-კარიც ამომანთხევს და უკანვე გადამისვრის. თოვლი დნება, გაზაფხული მოდის, ჩემი გაზაფხული, დიდი გაზაფხული! ისევ თეთრი საყელო მელანდება. წუხელ სიზმარში ფუქსავატური და თანაც საზეიმო შავი ფრაკი, თეთრი ჟილეტი, ლაკიანი ფეხსაცმელი, მბზინავი და გახამებული საყელო ვნახე – თეთრი, მაღალი, კრიალა საყელო!.. თოკებით ვყოფილვარ იმ ნაპირთან მიბმული. ვიღაც თუ რაღაც სჭიმავს ამ თოკებს და გაღმისკენ მიმათრევს!“
ელიზბარი პროგრესულად მოაზროვნე ადამიანია. ის სწორად აანალიზებს მოვლენებს, აცნობიერებს საკუთარ მისიას, სიყვარულიც შეუძლია, ვაჟკაცობაც, ერთგულებაც, ყოველთვის იქნება სამართლიანობის, ჰუმანიზმის იდეალების ერთგული. ის ქალაქში თავის საყვარელ ხათუთასთან ერთად ბრუნდება. ამ დიდი და ნათელი სიყვარულით ის სოფელმა დააჯილდოვა და სიამაყით აცხადებს: …“ვუბრუნდები უძღები შვილი ჩემს ბარაქიან მშობელს – ბარს, ქალაქს, ხალხს, ცხოვრებას და ნამდვილ მიწას. ქვეით ქალაქში მდუღარე ორთქლი და გახამებული საყელო, ჯადოსნური ელექტრონი და თეთრი საცვალი, ცოცხალი რკინა და კბილის საწმენდი, წიგნი და რადიო, ქრონომეტრი და რენტგენი, საპონი და აბანო მელოდება“…
საყვარელი მეგობრის, ჯურხას ხმაც ჩაესმის ელიზბარს: „რაი გინდა მურდალ ქვეყანაჩი?“ ელიზბარის პასუხი ასეთია: „თეთრი საყელო უნდა გავიკეთო, ჯურხა, თეთრი“… ჯურხა ამბობს, რომ მასაც ჰქონდა თეთრი საყელო, მაგრამ მოიხსნა, რადგან საამისო დრო მისთვის არ მოსულა. ელიზბარი კი თვლის, რომ დრო არასოდეს მოდის. იგი მიდის და ვინც მას არ გაჰყვება, დაიღუპება, ჯურხაანთ-კარში კი დღეც დაკარგეს და თვეც.
არ ვიცი, რა უფრო მნიშვნელოვანია ჩვენთვის: გარემომცველი სინამდვილე თუ პიროვნების ქვეცნობიერი? გასაქცევად ყოველთვის გვაქვს მრავალი მიზეზი, მაგრამ, ვფიქრობ, გაცევა არ არსებობს! შეიძლება გაექცე სივრცეებს, ადამიანებს, მაგრამ დროსა და საკუთარ ქვეცნობიერს ვერსად გაექცევი, ამიტომ ყოველი გაქცევა, უძღები ძის იგავიდან დაწყებული დღემდე, საბოლოოდ დიადი დაბრუნებით სრულდება.
