პერფორმანსული კომუნიკაცია
თუ ვერბალური კომუნიკაცია გადაცემისათვის იყენებს ვერბალურ არხს, ვიზუალური – ვიზუალურს, პერფორმანსი განკარგავს თავის გზავნილს სივრცეში.
პერფორმანსს რიჩარდ სეხნერი იგებს, როგორც ერთი ადამიანის ან ჯგუფის მოქმედებას მერე ადამიანის ან ჯგუფისადმი. ცენტრალურ მახასიათებლად აქ იქცევა მესამე პირი, მეთვალყურე, მაყურებელი, რომლის რაოდენობა კარდინალურად ცვლის მთელ პროცედურას. საზოგადოებაში ყოველთვის იყო განსაზღვრული უტრირებულ-პერფორმანსული როლები.
ასე ვეძახით, რადგან მათ შესასრულებლად საჭირო იყო გარკვეული „ქცევის გადახრა“. ესაა სულელის, მასხარას როლი. სულელი არ ისჯება თავისი მოქმედებისთვის, რადგან, როგორც თვლიდნენ, მისი საშუალებით შეიძლება ღმერთმა ისაუბროს.
თუ გავიხსენებთ სიას დიდი მასხარებისა, მივხვდებით, რომ კარგი მასხარის როლი არაა ადვილი, რაც მთავარია, ის არავითარ შემთხვევაში არაა დამამცირებელი, როგორც დღეს წარმოუდგენიათ. „ისტორიის მრავალი მაგალითია, როცა დიდი მონარქები სიამოვნებით უსმენდნენ (და ხშირ შემთხვევებში წარმატების მომტან) თავიანთი ერთგული და საუკეთესო მასხარების რჩევებს, ვიდრე თავიანთ ერთგულ და საუკეთესო მინისტრებს, რაც საბოლოოდ გვარწმუნებს, რომ ისტორიული ღირებულება მასხარისა, რომელიც რჩეულ სიტყვათა ლექსიკონშია შესული, მოითხოვს გადასინჯვას…“ (ნიკოლაი ევრეინოვი „თეატრი საკუთარი თავისთვის“). ალბათ ამ სიბრტყეზე უნდა მოვათავსოთ დისიდენტები ყოფილ საბჭოთა საზოგადოებაში, იმდენად რამდენადაც ისინი აშკარად ამოვარდნილი იყვნენ ქცევის მიღებული ნორმებიდან.
ამერიკელი მკვლევარი ქალი არტ ბორეკა პირდაპირ აკავშირებს პოლიტიკასა და დრამატურგიას, ხაზს უსვამს რა მას-მედიის მზარდ როლს ამ პროცესში. იგი ჩამოთვლის მთელ რიგ პოლიტიკურ მოვლენებს, რომლებიც პერფორმანსულ ხასიათს ატარებს.
მითოლოგიური კომუნიკაცია
მირჩე ელიადემ დაწერა სიტყვები, რომლებიც ეპიგრაფად სრულიად შეეფერება ამ თავს: „შესაძლოა დარწმუნებით ვივარაუდოთ, რომ მითის გაგება მიკუთვნებული იქნება მეოცე საუკუნის ყველაზე სასარგებლო აღმოჩენებს“.
თანამედროვე მითი ხშირად იღებს იმ ფორმებს, რომლებიც აღწერს სრულიად ყოველდღიურ მოვლენებს. მაგრამ ამასთან, აქტიურად ეყრდნობა არატიპურ სიტუაციებსაც, ჩანერგილებს თანამედროვეობაში. მითის შემადგენლობაში განიხილავენ „არაჩვეულებრივს“. საკუთარი გმირების ცხოვრებიდან ყველაზე ნათელი მოვლენების შერჩევისას, მას-მედია მიემართება მათი მითოლოგიზაციის გზით. თუ მოვლენები არაა თვალისმომჭრელი, ისინი არ წარმოადგენს საინტერესოს არც ჟურნალისტის, არც მკითხველისათვის. ასე რომ, კომუნიკაციის პროცესის შემდგენლები (მოვლენათა მახასიათებლების შერჩევა აუდიტორიის თვალსაწიერიდან) ძალიან აქტიურად ახდენს მითოლოგიური გარემოს ფორმირებას. მით უფრო ეს ეხება, მაგალითად, საპრეზიდენტო არჩევნებს, რომელიც მითოლოგიური აზროვნების აპოთეოზს წარმოადგენს.
მითი სრულიად თავისუფლად იჭრება ჩვენს სინამდვილეში, იღებს რა სხვადასხვა ფორმას. მითი კონკიაზე იდენტურია მითისა წაღების მწმენდავზე, რომელიც მილიონერი გახდა და ის ბევრ რამეში მსგავსად რეალიზდება. მითის სქემების ეს თავისუფალი განმეორებადობა სხვადასხვა ხალხებისა და დროისთვის მეტყველებს მის პრინციპულ უნივერსალურობაზე.
მითი წარმოადგენს ქცევის გარკვეულ გრამატიკას, ამიტომაც არ შეიძლება მხოლოდ ტექსტუალურ დონეზე მისი უბრალოდ დარღვევა, რაც საპასუხოდ შეიძლება წარმოჩინდეს, როგორც წესებიდან გამონაკლისი. „არის რა რეალური და წმინდათაწმინდა, მითი ხდება ტიპური, შესაბამისად, განმეორებადი, რადგან წარმოადგენს მოდელს და გარკვეულ დონეზე ყველა ადამიანური ქცევის გამართლებას“ (ელიადე „მითები, სიზმრები, მისტერიები“). მაგრამ რომელი ობიექტები ხვდებიან ამ გრამატიკაში? თუ ყველა კონკია იპოვის თავის პრინცს, ვინღა გარეცხავს ჭურჭელს და მიიტანს კაფეში საჭმელს? თუ ყველა ფეხსაცმლის მწმენდავი გახდება მილიონერი, ვინღა გაწმენდს ფეხსაცმელს? მითი უცნაურად მუშაობს არარეალიზებულ სივრცეში. მისთვის შესაფერისია ისეთი სიტუაცია, როცა ადამიანი კბენს ძაღლს და არა პირიქით.
არსებობს გარკვეული სიმბოლური მახასიათებლები, რომლებსაც შეუძლია გადმოგვცეს საჭირო ინფორმაცია. ამბობენ მოგზაურობის აუცილებლობაზეც გმირის ტრანსფორმაციისათვის – მაგალითად, ოდისევსს, ჰამლეტს, წითელქუდას სჭირდებოდათ სახლიდან გამგზავრება, რომ ჰქონოდათ შესაძლებლობა აკრძალვის დარღვევისა. ნორმის სივრცე განსხვავდება ის სივრცისაგან, გმირს რომ სჭირდება. გმირს არაფერი ესაქმება ტროლეიბუსში, გარდა კონტროლიორისთვის ტალონის ჩვენებისა. გმირს სჭირდება სხვა სივრცე, რომელშიც ის თავის გმირულ თვისებებს გამოავლენს.
დღევანდელი მითოლოგია ზემოქმედებს ახალგაზრდობაზე თავისი მისაბაძი ნიმუშებით.
მ. ელიადე საუბრობს თანამედროვე წიგნის მითოლოგიურ ხასიათზე. ,,ყოველი პოპულარული რომანი უნდა აჩვენებდეს სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლას, გმირსა და ანტიგმირს (დემონის თანამედროვე ხორცშესხმა) და იმეორებდეს ფოლკლორის ერთ-ერთ უნივერსალურ მოტივთაგანს – დევნილ ახალგაზრდა ქალს, გადარჩენილ სიყვარულს, უცნობ კეთილისმყოფელს. დეტექტიური რომანებიც კი სავსეა მითოლოგიური თემებით. აქ დავამატოთ ტიპური სქემები თანამედროვე პოლიტიკის ინტერპრეტაციებისა, სადაც ყოველი მხარის ინტერპრეტაცია მიჰყვება კეთილისა და ბოროტის ხაზებს.
მითი – ეს ყველასთვის ფსიქოლოგიურად ხელმისაწვდომი პასუხია საერთო მნიშვნელობის პრობლემებზე. ის გშველის და გიცავს.
თანამედროვე მსოფლიოში მასობრივმა კომუნიკაციამ და კულტურამ გაზარდა მითოლოგიის ახალი ასპექტები. რა არის უფრო დამახასიათებელი მითოლოგიური ტექსტებისთვის? მთავარს წარმოადგენს შემდეგი პარამეტრები:
ისინი შეუმოწმებელია (როგორც თქმულებები სასწაულებზე, წმინდანებზე და ა.შ.). პრინციპულად არ შეიძლება მათი უარყოფა, მხოლოდ ახალი მაგალითით დამტკიცება.
მათ ახასიათებს გარკვეული ცნობადობა – ეს ახალი ინფორმაცია არაა, არამედ თითქოს ჩვენთვის უკვე ცნობილი სქემის რეალიზაცია. ხშირად ამ მოდელში, ჩარჩოში, სტერეოტიპში ჩვენ სინამდვილის ჩართვას ვცდილობთ.
მხატვრული კომუნიკაცია
ცივილიზაცია ფლობს ორ ტიპს მანქანებისა, რომლებიც ბადებენ სიმბოლოებს. თავისი ფუნქციების მიხედვით ისინი დაახლოებულად შეიძლება ჩაითვალოს, რადგან ერთნიც და მეორენიც მიმართულია, შემოიტანოს საერთო სქემები ინფორმაციის გზით სინამდვილის ინტერპრეტაციისთვის. კულტურის ფარგლებში ასეთი სქემების შემოტანა უფრო ჰედონისტურ ხასიათს ატარებს, იმდენად რამდენადაც ის უფრო ემოციურად შეფერილია. ამასთან საინტერესოა, რომ (თუმცა ზუსტი ციფრები უცნობია) მხატვრული სამყაროების შექმნაში დღეს ჩართული აღმოჩნდა ბევრად მეტი ადამიანი, ვიდრე ობიექტური რეალობის აღწერაში.
აუცილებელია გვახსოვდეს ის, რომ მასმედია ბადებს სიმბოლურ რეალობას, რადგან მილიონი მოვლენიდან გაზეთის ფურცლებზე თუ ტელევიზიის ეკრანზე ხვდება მხოლოდ ზოგიერთი. მოვლენათა შერჩევის პროცესი რეზულტატში მასობრივ შემეცნებაში შეტანილ მოვლენას ნიშანდობლივს ხდის. ამავდროულად, მასმედია ასევე ფლობს ნიშანდობლივ მეთოდს მოვლენათა დემონსტრაციისა.
გადავიდეთ უშუალოდ სიმბოლური რეალობის ქმნადობის ორი ვარიანტის დამაახლოებელ თუ განსხვავებების ხაზგამსმელ მახასიათებლებზე – მხატვრული კომუნიკაცია და მასმედია. მასმედია ქმნის ხანმოკლე სიცოცხლის ტექსტს, ლიტერატურა და კულტურა – ხანგრძლივს. ეს შეიძლება უკავშირდებოდეს მათი ფუნქციონირების შემდეგ თავისებურებებს: მასმედიის ტექსტები თითქოს ავიწროებს ერთმანეთს, ობიექტზე ხვალინდელი მონათხრობი ჩემთვის უფრო მნიშვნელოვანი იქნება, ვიდრე გუშინდელი მონათხრობი. ამავე დროს, მხატვრული კომუნიკაცია ბადებს ალტერნატიულ და არა ერთმანეთის შემავიწროებელ ტექსტებს. მის ველში თანაარსებობა შეუძლია სხვადასხვა სახის ტექსტს, როცა მასმედიის ველში ტექსტები ურთიერთგამანადგურებელია. ეს შეიძლება ირიბად უკავშირდებოდეს იმასაც, რომ მასმედიის ტექსტები, ცვლიან რა ერთმანეთს, ხშირად ჰყვებიან ერთსა და იმავე ობიექტებზე. მხატვრული ტექსტები კი გვატყობინებენ სხვადასხვა ობიექტზე, ამიტომაც მსგავსი კონკურენცია უსათუოდ უნდა გავიგოთ.
მაგალითად, დეტექტივი, რომელშიც დამნაშავე ბოლოს კანონით ისჯება, გარკვეული თვალსაზრისით, შესაბამისია საგაზეთო შენიშვნისა ძებნილი დამნაშავის დაკავების შესახებ. მაგრამ დეტექტივისთვის მისი ბოლო აქტი ზედმეტია, ჩვენ ვწინასწარმეტყველებთ ტექსტს, ჟანრის კანონებიდან გამომდინარე, როცა დამნაშავის დაჭერა კი არ არის დეტექტივის ცენტრალური შემადგენელი, არამედ თვითონ დაჭერის პროცესი.
ამგვარად, რეალობის ინტერპრეტაციის სქემები შეიძლება აქცენტირდეს თავის სხვადასხვა ნაწილზე. საგაზეთო შენიშვნა პირობითად ორიენტირებულია ფინალზე, თუ ფორმალურ ნაწილებზე ვისაუბრებთ, დეტექტივი – ასევე პირობითად – შუა ნაწილზე. ეს ორი ორიენტაცია მოედინება ჟანრობრივი კანონზომიერებებიდან. მასმედია ორიენტირებულია სივრცისა და დროის მოცემულ წერტილთან მიბმაზე. მაგალითად, გუშინდელი გაზეთი არავის აინტერესებს. მოცემულ მომენტთან ყველაზე ახლოსაა დამნაშავის დაჭერა: დანაშაულისა თუ ძებნის წერტილები უკვე შორსაა ინფორმაციის მიღების დროსთან. დეტექტივისთვის კი ეს წერტილი წარმოადგენს არანაკლებ საინტერესოს, რამდენადაც ნარატიულად ის დამამთავრებელია. მოვლენათა შუაში მყოფობას, პრაქტიკულად, არ აქვს საზღვრები, ჩვენ შეგვიძლია, ვზარდოთ ეპიზოდების ნებისმიერი რაოდენობა. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან ჩვენი ცივილიზაციური ნორმების ჩარჩოებში საგაზეთო შენიშვნა მიისწრაფვის თავისი მოცულობის შემცირებისკენ იმ დროს, როცა, მაგალითად, დეტექტივს აქვს განსხვავებული მოცულობის შემოსაზღვრულობა. ყოველ შემთხვევაში, მას აქვს გაცილებით მეტი სიდიდის უფლება.
მასმედიის კომუნიკაციებს ჩვენ მივიჩნევთ უფრო ობიექტურად ანუ ფსიქოლოგიურად ისინი ითვლება სინამდვილესთან უფრო შესაბამისად, ხოლო მხატვრული კომუნიკაცია საზოგადოების მიერ განიხილება, როგორც სუბიექტური. უფრო მეტიც, ყოველი, კომუნიკაციის ამ პოლუსებიდან, ესწრაფვის, მიაღწიოს მაქსიმუმს: ერთი მხრივ – ობიექტურობისა, მეორე მხრივ – სუბიექტურობის. ობიექტურობის სტანდარტის მიღწევისას ჟურნალისტები შეიძლება სროლაში მოყვნენ, დაიღუპონ მოვლენების ეპიცენტრში, რაც ძნელი წარმოსადგენია მწერლის შემთხვევაში.
სიმბოლური სინამდვილის წარმოქმნის ამ მეთოდის განსაკუთრებულ ხასიათს აქტიურად და ძირძველი დროიდან გამოიყენებს ადამიანური ცივილიზაცია. სიმბოლური რეალობის წარმოქმნის ყველა ტიპი ამა თუ იმ ხარისხით ექვემდებარება ურთიერთგავლენას. მაგალითად, რომანი, როგორც ითვლება, ამოიზრდება რიტორიკაში სპეციალური აკადემიური სავარჯიშოებიდან. დღეს არსებობს რომანები, ჟურნალისტური ჟანრების მამოდელირებელი. ასე რომ, კომუნიკაციური სიბრტყე მთლიანობაში გამუდმებით იყენებს ზემოქმედების უფრო ეფექტურ საშუალებებს, რთავს რა მათ ახალ კონტექსტებში.
მხატვრული კომუნიკაცია ეყრდნობა სინამდვილეს, მაგრამ უფრო რთულ დონეზე. ის ახდენს სინამდვილის რეინტეგრაციას, ალბათ უფრო რომანტიკული მოდუსით და საკმაოდ ხშირად ზუსტად ის ხდება მასობრივი შემეცნების გზამკვლევი ისტორიაში.
