არქიტექტონიკა და სტრუქტურა
აგებულების თვალსაზრისით, „მობი დიკი“ უჩვეულო წიგნია. შეიძლება ითქვას, დამაბნეველიც. საქმე ისაა, რომ წიგნს პირველ თავამდე წინ კიდევ ორი თავი უძღვის: ერთი მოკლეა და ვეშაპის ეტიმოლოგიას ეთმობა, მეორე კი, „ამონარიდები“ („Extracts“), შეიცავს ციტატებს ვეშაპის შესახებ ბიბლიიდან, მოგზაურთა ჩანაწერებიდან, ენციკლოპედიებიდან, ლექსებიდან, ხალხური სიმღერებიდან. ამ ციტატებს წინ უძღვის მოზრდილი აბზაცი, რომელშიც მთხრობელი გვიყვება, რომ ისინი ბიბლიოთეკის თანაშემწის თანაშემწემ (The Sub-Sub Librarian) მიაწოდა. აქ მთხრობელი დასძენს, თანაშემწემ შემთხვევითი პრინციპით შეკრიბა ეს გამონათქვამები, სადაც კი ვეშაპი ნახსენები ნახა, ყველა წინადადება შეაქუჩაო; სერიოზულად ნუ შეხედავთ, უფრო სალაღობო რამ არის, მიზანი კი ისაა, მოკლედ შეჯამდეს, რაც აქამდე ვეშაპებზე თქმულაო.
რაც შეეხება, სიტყვა „ვეშაპის“ ეტიმოლოგიას, ამაზე ინფორმაცია მძიმედ ავადმყოფ აშერს შეუგროვებია და გრამატიკის სკოლისთვის გადაუცია. აშერიცა და თანაშემწეც შესაბამის თავებში არიან მოკლედ დახასიათებული: აშერი ფერმკრთალი მოხუცია, მუდამ ლექსიკონებითა და გრამატიკის სახელმძღვანელოებით დაიარება. ხელში კი განუყრელი ცხვირსახოცი უჭირავს, რომელზეც მსოფლიოს ყველა ერის დროშაა ამოქარგული. აშერს ძალიან უყვარს მტვრის გადაწმენდა თავის ძველისძველ წიგნებზე – ეს ერთგვარი სინაზითა და სიმსუბუქით შეახსენებს, რომ მოკვდავია.
აშერზე მეტად მარტოსულია თანაშემწე – მისი ყველა მეგობარი უკვე გარდაცვლილია. მთხრობელი მასზე ამბობს, იმ უიმედო, ავადმყოფურსიყვითლეშეპარულ მოდგმას ეკუთვნის, რომელსაც ვერარა ღვინო ვერ გაათბობსო – „Thou belongest to that hopeless, sallow tribe which no wine of this world will ever warm”. მაგრამ მაინც შეიძლება მასთან ჭიქა სასმელზე ჩამოჯდომა და საუბარი.
ესაა ტექსტში აშერისა და თანაშემწის პირველი და უკანასკნელი ხსენება – ისინი არ მონაწილეობენ სიუჟეტის შემდგომ განვითარებაში, მათთან შეხვედრას აღარსად აღწერს შემდგომი თავების მთხრობელ-პროტაგონისტი ისმაელი.
თუ ასეა, მაშინ რა საჭირო იყო მათი ტექსტში შემოყვანა და მკითხველისთვის ასე პოეტურად წარდგენა? ან რა საჭიროა, „ვეშაპის“ ეტიმოლოგიაზე ცნობების მოწოდება და რამდენიმე გვერდზე გადაჭიმული ციტატები? როგორ წავიკითხოთ ისინი, როგორც ეპიგრაფები? თუ ასეა, რა ფუნქცია აქვს მათ?
ამ კითხვებს რომ ვუპასუხოთ, „მობი დიკის“ სტრუქტურას უნდა დავაკვირდეთ.
„მობი დიკი“, ჟანრის თვალსაზრისით, ერთგვარი ფსევდო-მემუარებია – პროტაგონისტი მოგვითხრობს ამბავს, როგორც მოგონებებს თავის ცხოვრებაზე. ამასთან, ყოველ სიუჟეტურ მონაკვეთს მოსდევს უსიუჟეტო, განმარტებითი მონაკვეთი, რომელშიც დეტალურადაა ახსნილი, ვეშაპზე ნადირობის რა თავისებურებები შემოგვხვდა წინა თავში. ამ პრინციპითაა დაწერილი მთელი წიგნი. არის თავები, რომლებიც მხოლოდ ვეშაპის ფიზიონომიას ან მათ კლასიფიკაციას ეთმობა. მონათხრობი უკიდურესად დეტალიზებულია, ბევრგან მითითებულია წყარო, შენიშვნები კი სქოლიოშია ჩატანილი (ნახეთ, ვთქვათ, 32-ე თავი). ზოგჯერ მცირე, ერთაბზაციანი განმარტება კონკრეტულ თავშივეა ჩართული. მაგალითად, 71-ე თავი გადმოგვცემს ამბავს, როგორ შეხვდა „პეკოდი“ „იერობოამს“. მთხრობელი ცოტა ხნით გვერდზე გადადებს სიუჟეტს და გვიხსნის, რომ თურმე ვეშაპზე მონადირე ამერიკულ გემებს სასიგნალო სისტემა აქვთ შემუშავებული, რომლითაც ერთმანეთს ცნობენ, ანუ ამერიკული გემის კაპიტანმა ყოველთვის იცის, შემხვედრი გემი ასევე ამერიკულია თუ არა. შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ამ გემს აქაბისთვის წერილი აქვს. აქ მთხრობელი ისევ წყვეტს ამბავს და განმარტავს, რომ ვეშაპზე მონადირე გემები, როგორც წესი, წერილებს დაატარებენ. შანსი იმისა, რომ ერთი გემი შეხვდება მეორე გემს, რომელზეც ამა თუ იმ წერილის ადრესატი იმყოფება, ძალზე მცირეა. ამიტომ წერილების უმეტესობა ადრესატამდე საერთოდ ვერ აღწევს, თუ მიაღწევს, მისი მხოლოდ მცირე ნაწილი და ისიც – გაგზავნიდან ორი-სამი წლის შემდეგ.
ამ ყველაფერს ემატება ალეგორიულ-მითოლოგიური ფონი, რომელსაც შემდგომ ნაწილში უფრო დაწვრილებით განვიხილავთ. ამიტომ არის „მობი დიკი“ დამაბნეველი წიგნი: კითხულობ ვეშაპის თავის ქალის ანატომიაზე და იქვეა თავი, რომელშიც ქვექვეგი სიკვდილს გადაწყვეტს, კითხულობ ამბავს კაპიტანზე, თავისი ვაჟი რომ სანადირო ნავიანად დაკარგა და იქვეა თავი ვეშაპისთვის ქონის ამოცლის ტექნიკაზე. კითხულობ, როგორ დაკაკუნობს კაპიტანი აქაბი სპილოს ძვლის პროთეზით გემბანზე და თან ვეშაპის ჩონჩხის დეტალურ, მეცნიერულად სკრუპულოზურ აღწერას ეცნობი. კითხულობ და ვეღარ გაგიგია: ეს მეცნიერული პასაჟები მართლა ასახავს იმ ეპოქის სამეცნიერო ცოდნას, თუ ისინიც ფიქციაა.
ამრიგად, „მობი დიკი“ არათუ ფსევდო-მემუარებია, არამედ ფსევდო-ნაშრომი, ფსევდო-ენციკლოპედია ვეშაპებზე – წიგნი, რომელშიც ის, რაც ფიქციურია, გადმოიცემა, როგორც ისტორიული სინამდვილე, ხოლო სამეცნიერო ცნობები ფიქციად იქცევა.
ნებისმიერი ნაშრომი კი აუცილებლად მოიცავს საკითხის შესახებ არსებულ წინარე ცოდნას. ესეც – ციტატების ფუნქცია: ისინი არა ეპიგრაფები, არამედ პროლოგის შემადგენელი ნაწილებია, რომლებმაც ეს შეთხზული წიგნი ნამდვილივით უნდა გახადოს, უნდა დაგვაჯეროს, რომ ჩვენ წინაშე მართლა მემუარებია და რომ მთხრობლის მიზანი მართლა ვეშაპებისა და ვეშაპებზე ნადირობის შესახებ ცნობების მოწოდებაა.
რაც შეეხება, აშერსა და თანაშემწეს, ისინი ტექსტის პერსონაჟთა სრული ანტიპოდები არიან: თუკი მეზღვაურები მხნე და მამაცი ხალხია, თავგადასავლებით აღსავსე ცხოვრება აქვთ, აშერი და თანაშემწე, პირიქით, მარტოსულ ცხოვრებას ეწევიან. კონტრასტი მათ შორის არის კონტრასტი ხმელეთის აუმღვრეველ ყოფასა და ოკეანის ბობოქარ სტიქიას შორის, რასაც ისმაელი, აშერისაგან განსხვავებით, ცხვირსახოცზე ამოქარგულს ან თანაშემწესავით წიგნებში ამოკითხულს კი არ დაატარებს, არამედ ყოფაში გამოცდის. აშერისა და თანაშემწის მონაკვეთები მეტაფიქციურია – ისინი წიგნის, ლიტერატურის სამყაროზე გვაფიქრებს, შემდეგ კი ამ სამყაროს შუაგულში ჩავყვინთავთ – მეტაფიქციიდან ფიქციაში ვინაცვლებთ. დასაწყისის უსახელო მთხრობელიც, თავისი ლაღად ირონიული ხმით, ქრება და პირველივე თავიდან ზუსტად ვიცით, ვინც მოგვითხრობს ამბავს: „ისმაელი დამიძახეთ“ („Call me Ishmael“).
გაგრძელება იქნება…
