როგორ განვუვითაროთ ბავშვს სივრცითი მიმართებების აღქმის უნარი (რეკომენდაციები მშობლებისთვის)

სკოლაში, განსაკუთრებით – სწავლის საწყის ეტაპზე, სირთულეების უამრავი მიზეზია. ერთი მათგანია სივრცითი მიმართებების აღქმის უუნარობა.

ბავშვებს ხშირად ერევათ ერთმანეთში მარჯვენა და მარცხენა, რადგან სათანადოდ არ არის მომწიფებულიმათი ნერვული სისტემა, რომელიც სივრცის აღქმას და სივრცეში ორიენტაციასგანაგებს. ტვინს სჭირდება დრო და გამოცდილება, რათა სხეულის მარჯვენა და მარცხენა მხარეების შესახებ ცოდნა სივრცეში რეალურ მოძრაობებს დაუკავშიროს.მოძრაობისა და თამაშის ნაკლებობაც აფერხებს სივრცის აღქმის უნარის განვითარებას დამოძრაობათა კოორდინაციის გაუმჯობესებას.

სივრცითი მიმართებების აღქმისა და სხეულის მარჯვენა-მარცხენამხარეების გაგების უნარი ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ეს არისმოტორული უნარებისგანვითარების, მოძრაობათა კოორდინაციის, სივრცის ადეკვატურად აღქმისა და გაგების საფუძველი. როდესაც ბავშვსარ ესმის განსხვავება საკუთარი სხეულის მარჯვენა დამარცხენა მხარეებს შორის, შესაძლოა, გაუჭირდეს წერა-კითხვა და მასთან დაკავშირებული დავალებების შესრულება,აერიოს ასოები და ციფრები, დაკარგოს ორიენტაცია ფურცელზე წერისას.

მარჯვენა და მარცხენა მხარეების შესახებ ცოდნის არასწორმა ფორმირებამ, როდესაც ბავშვს არ შეუძლია სივრცეში სწორად ორიენტირება, არ იცის, როგორ განასხვაოს სხეულის მარჯვენა მხარე მარცხენისგან, შესაძლოა, ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოძრაობების კოორდინაციასთან, წონასწორობის დაცვასთან, სივრცეში ორიენტაციასთან დაკავშირებული სირთულეები გამოიწვიოს, რაც, თავის მხრივ, შესაძლოა ქუჩაში ან სპორტდარბაზში წაქცევის მიზეზად იქცეს.

სამწუხაროდ, თანამედროვე ბავშვები უმეტესად უმოძრაო ცხოვრების წესს მისდევენ, საათობით სხედან გაჯეტებისა და კომპიუტერების წინ, რაც ტვინის ცალმხრივ განვითარებას განაპირობებს. ესეც არის ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ ბევრ პირველკლასელს არ შეუძლია ხაზის დასაწყისის პოვნა – ისინი წერას შუიდან იწყებენ ან, ნაცვლად იმისა, რომ, ინსტრუქციის შესაბამისად, წრე ასოს ქვეშ დახატონ, ასოს ზემოთ ხატავენ.

სივრცეში ორიენტაციის უნარი ავითარებს სივრცით წარმოსახვას, ის კი, თავის მხრივ, აზროვნების განვითარებას უწყობს ხელს. ბავშვს სჭირდება როგორც საკუთარ თავზე, ისე სხვა საგნებსა და ობიექტებზე ორიენტირება. სკოლამდელ ასაკში, სამყაროს შემეცნების პროცესში, ბავშვი თანდათან იწყებს სივრცეში ორიენტირებას. ამ დროს მას უფროსები უნდა დაეხმარონ სივრცესთან დაკავშირებული ძირითადი ცნებების (ზევით-ქვევით, ახლოს, წინ-უკან, მარჯვნივ-მარცხნივ და ა.შ.) ათვისებაში.

როგორ დავეხმაროთ ბავშვს სივრცითი მიმართებების აღქმის უნარის გამომუშავებაში

• უპირველეს ყოვლისა, ვასწავლოთ მარჯვენა და მარცხენა ხელის გარჩევა. ამისთვის შეიძლება შევუქმნათ ასოციაცია კონკრეტულ ხელთან. მაგ., მარჯვენა (მემარცხენეებისთვის – მარცხენა) ხელი არის ის, რომლითაც მას ფანქარი ან კოვზი უჭირავს.
• როდესაც ბავშვი მარჯვენა და მარცხენა ხელის გარჩევას ისწავლის, ავუხსნათ, რომ ყველაფერი ის, რაც მარჯვენა ხელის მხარეს არის, ასევე მარჯვენაა – ფეხი, ყური, თვალი.
• მარჯვენა-მარცხენაში გარკვევის შემდეგ ბავშვს ვუვითარებთ სივრცეში საგნების მდებარეობის განსაზღვრის უნარს. ვთხოვთ, მოგვიტანოს საგანი, რომელიც მის მარჯვნივ ან, პირიქით, მარცხნივ დევს. ვკითხოთ, რა არის ოთახში მარჯვენა ან მარცხენა მხარეს.
• ბავშვთან ერთად სეირნობის დროს დავათვალიეროთ ყველაფერი ჩვენ გარშემო; დავასახელოთ ყველაფერი, რასაც დავინახავთ, აღვნიშნოთ, რომელი მხრიდან ვაკვირდებით მას: „შეხედე, რა ლამაზი ფისოა ჩვენ მარჯვნივ!“
• ქუჩაში ბავშვთან ერთად მიმავალმა გავახმოვანოთ ჩვენი მარშრუტი: „ახლა ჩვენ უნდა შევუხვიოთ მარცხნივ“, „ახლა მარჯვნივ უნდა წავიდეთ“ და ა.შ.
• ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვეცადოთ, სისტემატურად გავამახვილოთ ყურადღება სივრცეში ნივთების განლაგებაზე: „სად არის შენი მწვანე მანქანა? აი, აქ ყოფილა, კუბების მარჯვნივ“; „მომიტანე შენი თეთრი მაისური, კომოდის მარცხენა უჯრაშია“, – და ა.შ.
• აუცილებელია, ბავშვმა შეძლოს მარჯვენა და მარცხენა მხარეების გარჩევა არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ თანამოსაუბრის მხრიდანაც. ამის სწავლებისთვის შეგვიძლია გამოვიყენოთ ანარეკლი სარკეში. შეიძლება თოჯინის გამოყენებაც. ის ჯერ ბავშვისკენ ზურგით დავსვათ და ვკითხოთ ბავშვს, სად არის თოჯინის მარჯვენა ხელი, მერე კი ამ ხელზე ბაფთა დავაბნიოთ. ბაფთა დავაბნიოთ ბავშვსაც მარჯვენა ხელზე. ამის შემდეგ თოჯინა ბავშვისკენ შემოვაბრუნოთ ისე, რომ ბავშვისა და თოჯინის ბაფთები სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდეს. კვლავ შევაბრუნოთ თოჯინა ბავშვისკენ ზურგით – ბაფთების განლაგება ისევ დაემთხვევა. მნიშვნელოვანია, პატარამ გაიგოს, რომ მარჯვენა ხელი ყოველთვის მარჯვენად რჩება, იცვლება მხოლოდ საგნების მდებარეობა ერთმანეთის მიმართ.

მარჯვენა და მარცხენა მხარეების გარჩევის უნარის განსავითარებლად შეიძლება თამაშების  გამოყენებაც. ესენი შეიძლება იყოს როგორც სამაგიდო, ისე მოძრავი თამაშები, რომელთა მსვლელობისას საჭირო იქნება მოძრაობების შესრულება სხვადასხვა მიმართულებით.

• „ორიენტაცია საკუთარ თავზე“, „სახალისო ვარჯიშები“: ვთხოვოთ ბავშვს, ჯერ მარჯვენა ფეხით იხტუნოს, მერე მარცხენით; ჯერ მარჯვენა ხელი ასწიოს მაღლა, მერე – მარცხენა; ჯერ მარჯვენა ხელი დაიდოს მარცხენა მხარზე, მერე პირიქით – მარცხენა ხელი მარჯვენა მხარზე; მარჯვენა ხელით მარცხენა ყურს შეეხოს, მერე კი მარცხენა ხელით მარჯვენა ყურს; მარჯვენა ხელით მარცხენა ფეხს შეეხოს და პირიქით – მარცხენა ხელით მარჯვენას; შებრუნდეს მარჯვნივ, შებრუნდეს მარცხნივ და ა.შ..
• „სარკისებური ასახვა“ – ამ პრობლემას ბევრი მშობელი აწყდება. მაშინაც კი, როცა ბავშვმა შესანიშნავად იცის, რომელია მარჯვენა მხარე და რომელი – მარცხენა, ის ხშირად იბნევა, როცა სარკისებურ გამოსახულებასთან პირისპირ აღმოჩნდება. დავსვათ სათამაშო დათუნია ბავშვისკენ ზურგით და ვკითხოთ, რომელია დათუნიას მარჯვენა თათი. მისი პასუხის მოსმენის შემდეგ დათუნას მარჯვენა თათზე და ბავშვს მარჯვენა ხელზე ლენტი შემოვახვიოთ. მოვატრიალოთ სათამაშო ბავშვისკენ ისე, რომ ისინი ერთმანეთის პირისპირ აღმოჩნდნენ. ლენტები, რა თქმა უნდა, სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდება. შემდეგ ისევ შევატრიალოთ სათამაშო – ლენტების განლაგება ერთმანეთს დაემთხვევა. მივცეთ ბავშვს საშუალება, რამდენჯერმე შეაბრუნოს და შემოაბრუნოს სათამაშო, რათა გაარკვიოს, რა ხდება. შეგვიძლია ბავშვს ხელზე სამაჯური გავუკეთოთ და სარკეში ანარეკლით ვათამაშოთ. აუცილებელია, პატარას მისთვის გასაგებ ენაზე ავუხსნათ, რომ თამაშის დროს შემჩნეული ცვლილებები მხოლოდ საგნების ერთმანეთთან მიმართებით პოზიციის შეცვლამ გამოიწვია.
• ორიენტირება სივრცეში – „მარჯვნივ-მარცხნივ“: ვთხოვოთ ბავშვს, დაასახელოს ის ნივთები, რომლებიც მოცემულ მომენტში მის მარჯვნივ მდებარეობს, მერე კი ის ნივთები, რომლებიც მის მარცხნივაა. ამის შემდეგ ბავშვი 90 ან 180 გრადუსით შემოვაბრუნოთ და იგივე დავალება მივცეთ. ამასთან ერთად, ვკითხოთ, მისგან რომელ მხარეს არის კარი, ფანჯარა, მაგიდა და ა.შ.
• „სად რა დევს?“: ვარიანტი 1 – დავაწყოთ სხვადასხვა საგანი მაგიდაზე, მაგიდის ქვეშ, მაგიდის მახლობლად და ვკითხოთ პატარას, რომელი საგანი სად დევს; ვარიანტი 2 – ვთხოვოთ ბავშვს, განალაგოს ნივთები ჩვენი მითითებების შესაბამისად: მაგიდასთან, მაგიდაზე, მაგიდის ქვეშ და ა.შ. ამ დროს ბავშვი უნდა ახმოვანებდეს, სიტყვიერად აღწერდეს საკუთარ მოქმედებებს.
• „დადექი იქ, სადაც გეტყვი“: ვასწავლოთ ბავშვს, იპოვოს ობიექტის ადგილმდებარობა: წინ (ობიექტის წინ), უკან (ობიექტის უკან), ობიექტიდან მარჯვნივ, ობიექტიდან მარცხნივ. მაგ.: „დადექი ისე, რომ შენ მარცხნივ იყოს მაგიდა, მარჯვნივ კი დაფა“; „დადექი ისე, რომ შენ მარჯვნივ იყოს ფანჯარა“; „დადექი ისე, რომ მანქანა იყოს წინ, თოჯინა კი უკან და ა.შ.
• „საიდან მოდის ეს ხმა“? – ვთხოვოთ ბავშვს, დახუჭოს თვალები და სმენით განსაზღვროს, ვისი ხმა ესმის და საიდან: მარჯვნიდან, მარცხნიდან, უკნიდან, წინიდან, შორიდან, ოთახის მარჯვენა კუთხიდან და ა.შ.
• „თქვი საპირისპირო სიტყვა“ (თამაში ბურთით): ვუგდებთ ბავშვს ბურთს და ვეუბნებით მიმართულების აღმნიშვნელ სიტყვას. ის იჭერს ბურთს, წარმოთქვამს საპირისპირო მნიშვნელობის სიტყვას და გადაგდებულ ბურთს უკან გვიბრუნებს. მაგ., „ზემოთ – ქვემოთ“, „მარჯვნივ – მარცხნივ“ და ა.შ.
• ორიენტაცია სიბრტყეზე, ფურცელზე: უფროს სკოლამდელ ასაკში განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ ქაღალდის ფურცელზე ორიენტირების უნარის განვითარებას. უპირველეს ყოვლისა, ავუხსნათ ბავშვს მნიშვნელობა სიტყვებისა: ცენტრში, შუაში, მარჯვნიდან, მარცხნიდან, ზედა, ქვედა, მარჯვენა მხარე, მარცხენა მხარე, მარცხენა (მარჯვენა) ზედა კუთხე, მარცხენა (მარჯვენა) ქვედა კუთხე. ფურცელზე ორიენტირების უნარის ფორმირებისთვის კარგი იქნება შემდეგი კითხვების გამოყენება: რა არის ეს? (ქაღალდის ფურცელი), რა ფორმისაა ეს ფურცელი? (მართკუთხედის ფორმის), რა აქვს მართკუთხედს? (გვერდები, კუთხეები), რამდენი გვერდი და კუთხე აქვს მართკუთხედს? (ოთხი) ფურცელსაც აქვს კუთხეები და გვერდები, შეგიძლია მიჩვენო ისინი? ჩვენი მითითებების შესაბამისად, ბავშვი გვიჩვენებს ფურცლის ზედა, ქვედა, მარცხენა, მარჯვენა მხარეს, ზედა მარცხენა კუთხეს, ქვედა მარჯვენა კუთხეს და ა.შ. ამის შემდეგ ბავშვს ვთხოვთ, გვიჩვენოს და დაასახელოს ფურცლის ყველა მხარე და ყველა კუთხე.

ზემოთ აღწერილი სავარჯიშოებისა და თამაშების ეფექტიანად გამოყენების შემთხვევაში ბავშვი, დიდი ალბათობით, დაიწყებს უკეთ ორიენტირებას სივრცეში, შეძლებს სხეულის მარჯვენა მხარის მარცხენისგან გარჩევას, აუმაღლდება ყურადღების კონცენტრაცია, გაუუმჯობესდება მოძრაობათა კოორდინაცია, ყველაფერი ეს კი გაუადვილებს საზოგადოებაში ადაპტირებას და დაეხმარება, წარმატებით გაართვას თავი დავალებებს სკოლასა თუ ცხოვრებაში.