ამ წერილის იდეა მაშინ გამიჩნდა, როცა ჩემი სამი ახლობელი რუსული ლიტერატურის ქებაში ერთმანეთს ეჯიბრებოდა. ერთი „ძმებ კარამაზოვებს“ მიბრუნებია. ასე თქვა, რაც კი გამოკითხვა ჩატარებულა, დოსტოევსკი ყველგან ხვდება ათეულში როგორც მსოფლიოს უმნიშვნელოვანესი მწერალი ტოლსტოისთან ერთადო. მერე დაამატა, მოსკოვში ისეთი მუზეუმები აქვთ, იმპრესიონისტების ისეთი კოლექცია – მაგათ ხო ომის დროს ყველაფერი გაზიდესო (შენიშვნა ჩემი თაობისა და უმცროსი თაობისთვის: ჩემი ახლობლის ასაკის ხალხი „ომში“ ყოველთვის გულისხმობს მეორე მსოფლიო ომს, ხოლო „რევოლუციაში“ – ბოლშევიკურ გადატრიალებას).
საინტერესო თეზისებია. მოდი, განვიხილოთ.
უპირველესად, საკითხავია, მსოფლიო ლიტერატურულ კანონში მწერლის მოხვედრა არის თუ არა მხოლოდ მისი სიდიადის დამსახურება.
რასაკვირველია, არა.
კანონი, როგორც აუცილებლად საკითხავი ტექსტების ნუსხა, თავისთავად არ არსებობს – მას ჩვენ ვადგენთ. ჩვენ კანონზე ვთანხმდებით. სხვაგვარად რომ გითხრათ, ლიტერატურული კანონი არის სოციალური წარმონაქმნი, რომელიც აირკელავს საზოგადოებაში არსებულ ძალაუფლებრივ მიმართებებს და, აგრეთვე, პოლიტიკურ-ისტორიულ კონტექსტს. სავსებით შესაძლებელია, დასავლეთი აფრიკის რომელიმე ქვეყანას დოსტოევსკიზე ბევრად უკეთესი მწერლები ჰყავდეს, მაგრამ ჩვენ არაფერი ვიცით მათ შესახებ, რადგან აფრიკას მძიმე, კოლონიური წარსული აქვს. ამიტომაც აფრიკელი ხალხის ხმა, მათი მწერლების ხმა საუკუნეთა განმავლობაში არავის ესმოდა – ქედმაღალი ევროპელები ხომ მათ ველურებად, განუვითარებელ და ბნელ ხალხებად მიიჩნევდნენ. გასათვალისწინებელია კანონის ევროპოცენტრულობაც: რა იცით, მაგალითად, ჩინური ლიტერატურული ტრადიციის შესახებ? თუმცა რაღა შორს წავიდეთ – რატომ არ ხვდება ასეთ სიებში არცერთი ქართველი მწერალი, ამაზე გიფიქრიათ? ნუთუ ასეთი სუსტი ლიტერატურა აქვს ერს, რომელმაც პირველი ლიტერატურული ტექსტი, დღესაც აქტუალური და სავსებით თანამედროვე, მეხუთე საუკუნეში შექმნა? ერს, რომლის პოეტური ტრადიციაც ასეთი დახვეწილია? რატომ ვერ გახდა ქართული ლიტერატურა მსოფლიო ლიტერატურული კანონის ისეთივე ნაწილი, როგორიც რუსულია?
იმიტომ, რომ 200 წლის განმავლობაში ჩვენ რუსეთის კოლონია ვიყავით. რუსეთი კი, როგორც იმპერიალისტური მისწრაფებების მქონე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოთამაშე, თავის ლიტერატურას ყველგან თავისუფლად ავრცელებდა. გადახედეთ უცხოელ ქართველოლოგებს – მათი უმეტესობა ქართული ლიტერატურის შესწავლამდე სწორედ რუსული ლიტერატურის გავლით მივიდა. ვფიქრობ, ცხადია, რატომაც.
ხშირად გამიგონია, ქართველი ინტელექტუალები სწორედ რუსეთის გავლით ეზიარებოდნენ ევროპულ კულტურას, რაკი განათლებას იქ იღებდნენო. ნაწილობრივ ასეცაა, თუმცა იქნებ თავად მათთვისაც გვეკითხა? გახსოვთ „მგზავრის წერილების“ დასაწყისი?
„დილის ექვსი საათი შესრულდა თუ არა, იმ სასტუმროს წინ, რომელშიაც მე წინა ღამეს ჩამოვხტი, რუსის პირდაუბანელმა და თავდაუვარცხნელმა „იამშჩიკმა“ ფოშტის პოვოსკა მოაყენა“[1] ( ხაზი აქაც და ქვემოთაც ჩემია – ნ.ა.).
ამ ერთი ფრაზით ყველაფერია ნათქვამი, მაგრამ ილია სათქმელს უფრო ბასრადაც განაზოგადებს:
„საკვირველია! რუსის მხატვრების სურათებზე რა ლამაზად არის ხოლმე გამოყვანილი ამ სქელკისერა „იამშჩიკის“ ბრიყვი სახე, იმისი ოყრაყული სანახაობა, იმისი მიდუნ-მოდუნებული ზლაზვნა, უადამიანო და პირუტყვული მიხვრა-მოხვრა“.
ამის შემდეგ კი ტექსტში ევროპელის სახე ჩნდება და ცხადად ჩანს რუსეთისადმი მისი დამოკიდებულებაც:
„[…] მივუბრუნდი ჩემს ახლად გაცნობილს ფრანსიელს გამოსასალმებლად.
– ეგ ეტლი ვისი მოგონილია? – მკითხა მან და მიმიშვირა ხელი ფოშტის პოვოსკაზედ, რომელზედაც ჯერ არგამოფხიზლებული „იამშჩიკი“ უგემურად სთვლემდა.
– რუსისა, – ვუპასუხე მე.
– მგონი, არა ხალხი მაგაში არ შეეცილოს. მებრალებით, რომ თქვენ იძულებული ხართ, მაგას გაალაყებინოთ ტვინი და გაადღვებინოთ გულ-მუცელი.
– არა უშავს-რა. მთელი რუსეთი მაგით დადის და მე რა ღმერთი გამიწყრება, რომ დამიშავდეს რამე.
– მაგით დადის?! იმიტომაც შორს არის წასული!.. […]
ამ სიტყვებზედ მომაწოდა ხელი გამოსასალმებლად და ისე მჭიდროდ მომიჭირა ხელი, როგორც მარტო ევროპიელმა იცის ხოლმე“.
დააკვირდით, როგორი კონტრასტია ზარმაც და ზლაზვნია „იამშჩიკსა“ (რომელსაც ძილიც კი არ შეუძლია რიგიანად და „უგემურად სთვლემს“) და ენერგიულ ევროპელს შორის. ცხადია ისიც, რომ ევროპელისთვის რუსეთი ერთი ჩამორჩენილი ქვეყანაა.
და მკითხველისთვის ეს დაუჯერებელი რომ არ იყოს, ილიას კიდევ ერთი რუსი პერსონაჟი შემოჰყავს – გენერალი. მისი და მთხრობლის დიალოგს აქ ციტატად არ მოვიყვან, მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ საშაქრისა და ბუზების ამბავსა და იზლერის ბაღის შესახებ წარმოთქმულ მონოლოგში ერთი ქედმაღალი, ყეყეჩი და უზნეო კაცი იხატება. ამაზე უფრო დიდი ზნეობრივი და მორალური დეგრადაცია ძნელი წარმოსადგენია.
შემთხვევითი არ არის, რომ ამ სიბნელესთან შემაპირისპირებელ ძალად ილიას მოხევე გამოჰყავს – ალბათ, არცერთი სხვა კუთხისთვის ისე უცხო არ იყო რუსული წესი და რიგი, როგორც საქართველოს მთიანეთისთვის. გადაიკითხეთ ყაზბეგის მოთხრობები – იქ ერთ-ერთი მთავარი კონფლიქტი სწორედ ეს არის: რუსი, რომლის სრულ ამორალურობას, გაუგონარ სისასტიკესა და არაადამიანობას ვერ ეგუება თავისუფალი, ძველ ადათებზე რაინდულად აღზრდილი მოხევე. გახსოვთ ის ეპიზოდი „ელგუჯაში“, ერთი სამხედრო ქალს რომ გააუპატიურებს? რა რეაქცია აქვთ ამაზე მოხუც მოხევეებს, გახსოვთ? უკვირთ. ვერ ხვდებიან, ვერ წარმოუდგენიათ, საერთოდ, როგორ შეიძლება, ქალი გააუპატიუროს ვინმემ.
მეორე მოთხრობა, რომელშიც უფრო მძაფრად ჩანს რუსეთი, როგორც უცხო, ბოროტი ძალა, „მამის მკვლელია“. ამ მოთხრობაში ჩვენი დღევანდელი ყოფისთვის დამახასიათებელ კიდევ ერთ ფენომენს ვხვდებით – გირგოლას, რომელიც რუსის სამსახურში დგას და რუსზე უფრო რუსია: თავისი „ნაჩალნიკის“ მეთოდები კარგად აუთვისებია, ძალაუფლებას პირადი მიზნებისთვის იყენებს, უსამართლოდ ჩაგრავს სხვებს და ძალადობს და, რაც მთავარია, „ნაჩალნიკს“ ელაქუცება, მაგრამ ჭკუაში ატყუებს. ესაა მოხევე, რომელმაც ადამიანობაცა და ღირსებაც ძალაუფლებაზე გაცვალა.
ომი ბაბამ, ცნობილმა მკვლევარმა და ჩვენი დროის გამორჩეულმა მოაზროვნემ, ჩამოაყალიბა ჰიბრიდულობის კონცეფცია: მას მიაჩნია, რომ ურთიერთობა დამპყრობელსა და დაპყრობილს შორის ასეთი ცალსახა და მარტივი არ არის, ანუ დამპყრობელი ყოველთვის არ არის მხოლოდ მჩაგვრელი, დაპყრობილი კი ყოველთვის მხოლოდ ჩაგრული – მათი როლები მხოლოდ ამით არ შემოიფარგლება. მათი ურთიერთობა დიალექტიკურია და ეს დიალექტიკა ქმნის ახალ, ჰიბრიდულ კულტურას, რომელშიც შერწყმულია კოლონიზატორისა და კოლონიზებულის ნიშან-თვისებები. გირგოლა სწორედ ამ ჰიბრიდულობის მაგალითია – ის უშიშარია, მაგრამ ვაჟკაცი, როგორც ეს სიტყვა მთიელებს ესმით, არ ეთქმის; თავისუფალი აღარ არის, დამპყრობლის სამსახურში დგას, მაგრამ თან ძალაუფლება აქვს; ჭკვიანი და მოხერხებულია, მაგრამ ამ თვისებებს ბოროტად იყენებს.
აღსანიშნავია სასიყვარულო ხაზიც „მამის მკვლელში“: ის ფაქიზი და, იმავდროულად, თავგანწირვითა და თავდადებით აღსავსე დამოკიდებულება, რომელიც იაგოს აქვს ნუნუსადმი, კონტრასტს ქმნის იმ პირუტყვულ სისასტიკესთან, რომლითაც ნუნუს გირგოლა ეპყრობა (არადა, ეს უკანასკნელიც მის სიყვარულს იჩემებს). ამრიგად, ის, რაც ილიასთვის, უწინარესად, ეროვნული ტრაგედიაა, ყაზბეგისთვის ზოგადადამიანურ ტრაგედიად იქცევა – რუსეთი, როგორც დამპყრობელი, მხოლოდ იმიტომ როდია დიდი ბოროტების წყარო, რომ თავისუფალ მთიელებს თავისუფლება წაართვა, არამედ იმიტომაც, რომ ისინი ზნეობრივ გადაგვარებამდე მიჰყავს. ამასთან, ეს ზნეობრივი დეგრადაცია მუდამ წარმოჩნდება როგორც სხვა, უცხო, გარედან თავს მოხვეული; რუსეთის უღელქვეშ ქართველი თავის ვინაობას, იდენტობას კარგავს – ეს არის ყაზბეგის სათქმელი.
იცნობს მსოფლიო რუსეთის ამ სახე-ხატს, რომელიც ჩვენს ლიტერატურაშია დამკვიდრებული? რამე გაუგონია რუსული კულტურის ამ მეორე მხარის შესახებ? არაფერი – ყაზბეგი და ილია ხომ გამოკითხვათა ლიდერები არ არიან.
აქვე მეორე კითხვაც უნდა დავსვათ: იქნებოდა რუსული ლიტერატურა ისეთი, როგორიცაა, პეტრე პირველის მიერ რუსეთის რადიკალური ევროპეიზაცია რომ არა? დაფიქრდით, აბა, რა იცით რუსულ პოეზიაზე პუშკინამდე? დერჟავინამდე? შუა საუკუნეების რომელი რუსული ტექსტი გაგიგონიათ, ისეთივე მნიშვნელოვანი და აქტუალური რომ იყოს დღეს, როგორიც „ვეფხისტყაოსანია“? უნდა ითქვას, რომ ამ ევროპეიზაციის პროცესს სათავე პეტრეს მამამ, ალექსანდრემ, დაუდო, როცა საეკლესიო რეფორმების გასატარებლად მასობრივი რეპრესიები წამოიწყო. მიაქციეთ ყურადღება – აქ საუბარია არა კულტურათა ბუნებრივ გაცვლა-გამოცვლაზე, არამედ უცხო კულტურის ნაძალადევ დანერგვაზე, გადმოღებაზე. ეს იყო ხელისუფლების მიერ ერთპიროვნულად განხორციელებული პროცესი და არა ხალხთა ურთიერთობით მიღებული თავისთავადი შედეგი.
მეორე მხრივ, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ანბანი რუსებს მეცხრე საუკუნემდე არ ჰქონიათ. მაგრამ რომელ ენას შეუქმნეს ეს ანბანი კირილემ და მეთოდემ, ძველ რუსულს? საქმეც ეგაა, რომ არა. გახსოვთ, რომელიღაც მომლოცველთა ჯგუფზე რომ აღვშფოთდით, სვეტიცხოველში რუსულად როგორ გაბედეს ლოცვაო? სინამდვილეში ისინი რუსულად არ აღავლენდნენ პარაკლისს. რუსულად პარაკლისსა და წირვას, საერთოდ, არავინ აღავლენს – კირილემ და მეთოდემ წმინდა წერილი თარგმნეს არა ძველ რუსულად ანუ იმ ენაზე, რომელზეც მაშინ ჩრდილოეთით მცხოვრები სლავები (უკრაინელები, რუსები, ბელორუსები) მეტყველებდნენ, არამედ სამხრეთით მცხოვრები სლავების ენაზე – ძველსლავურად. ეს დღევანდელი მაკედონიელების, სერბებისა და ბულგარელების წინაპართა ენაა. ძველი რუსული კირილემ და მეთოდემ არ იცოდნენ. ისინი არც არასდროს ყოფილან რუსეთში. სამაგიეროდ, ბიზანტიასთან გეოგრაფიულად უფრო ახლოს მყოფი სამხრეთელი სლავების დიალექტები ბავშვობიდანვე ესმოდათ. ასე რომ, ენა, რომელიც ქრისტიანობის მიღების შემდეგ იქცა სამწერლობო ენად რუსეთში და უკვე საეკლესიო სლავური ეწოდა, და რომელზეც წირავს მთელი რუსეთი და მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციაში მყოფი ეკლესიები (რომელთა რიცხვიც დღითი დღე მცირდება), რუსებისა არ არის.[2] გახსოვთ ჩვენი იდენტობის განმსაზღვრელი ერთი ძველი ფორმულა? „ქართლად ფრიადი ქუეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების…“ აი, რუსი კი თავის იდენტობას ასე ვერასოდეს განსაზღვრავდა.
დაბოლოს, საყურადღებოდ მეჩვენება ჩემი ახლობლის ფრაზა ომის დროს რუსების მიერ ხელოვნების ნიმუშების გაზიდვაზე. ვფიქრობ, აქ საკვანძო სიტყვაა „გაზიდეს“. მარადიორობით კულტურას ვერ შეიძენ. ასე რომ, კარგად დაფიქრდით, ის, რაც რუსულ კულტურაში მოგწონთ, სინამდვილეში ევროპული კულტურის შექმნილი და დანატოვარი ხომ არ არის.
[1] „მგზავრის წერილები“, ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტომი მეორე. გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, 1988
[2] ამასთან დაკავშირებით, შეგიძლიათ, თავად რუს ლინგვისტებს მოუსმინოთ: https://www.youtube.com/watch?v=TNn-or7jjVY ; https://www.youtube.com/watch?v=vDSn1HWY8J8 .
