როცა პატარა ვიყავი, მთელ ზაფხულს მშობლიურ სოფელში ვატარებდი. ჩემი სოფელი გურიაში, ჩოხატაურის რაიონში მდებარეობს. აქ, ჩემი აზრით, ყველაზე ენაკვიმატი და ენასწრაფი ხალხი ცხოვრობს. გურულების თავშეყრის ადგილას ყოველთვის იბადება ახალი ანეკდოტი ან ჩაკრიმანჭულებული შაირები. ერთხელ, სადილობისას, გვეწვია ბაბუას ძველი მეგობარი, სანდომიანი და სასიამოვნო მოსაუბრე. მაშინ ოჯახში ახალი აღმოჩენილი ჰქონდათ ჩემი სათქმელის არცთუ წელში გამართული, მაგრამ მაინც გარითმული ფორმით გადმოცემის ნიჭი და ბაბუამ, როგორც სჩვეოდა, სტუმართან წაიტრაბახა, ჩემი შვილიშვილი ლექსებს წერსო. მოხუცს გაეღიმა და მითხრა: ლექსს რა დაწერა უნდა, ბაბუ, საუზმეს, სადილსა და ვახშამს ჭიქა ღვინოსავით ვაყოლებო.
ეს გულწრფელი „გაკვირვება” გულში ჩამრჩა. დიდხანს ვუარე გარშემო უკარო ციხესავით და მივხვდი, რომ ციხე მართლა შიგნიდან ტყდება. ლექსით უნდა დაავადდე, მის ნაჭუჭში შეძვრე, რომ გაიგო, უფრო კი იგრძნო, რა აქვს ასეთი განსაკუთრებული, რაშია მისი მაგნეტიზმი და ხიბლი. მართალია, ლექსის წაკითხვისა და გაგების რეცეპტი არ არსებობს, მას ყველა თავისებურად აღიქვამს და ითავისებს, მაგრამ მე მაინც შევეცდები, პასუხი გავცე თუნდაც იმ ერთ კაცს, უფრო კი ჩემს თავს, რატომ არ არის ლექსი ადვილი და რომ პოეზია, თუნდაც ხალხური, ერთსტროფიანი შაირით არ ამოიწურება.
ქართველები, განსაკუთრებით – მთის მოსახლეობა, უხვად არის დაჯილდოებული ნიჭით, რომელსაც მე სალექსო სმენას დავარქმევდი. მათ სისხლში აქვთ გამჯდარი სხარტი იუმორი, რითმისა და რიტმის გრძნობა. სწორედ ამიტომ არის მნიშვნელოვანი მათი ნათქვამი შაირების შენახვა არა მარტო ზეპირი, არამედ ბეჭდური გზითაც. ამიტომ უნდა ჩაიწეროს თუნდაც ისეთი ლექსი, რომელსაც ჩვენი ენამოსწრებული სტუმარი სადილს ჭიქა ღვინოსავით აყოლებდა… და რაკი ლექსი მისთვის შაირია და სხვა არაფერი, შაირი კი სათავეა ქართული პოეზიისა, ამიტომ მეც თავიდან, ანუ ფესვებიდან დავიწყებ.
***
ამას წინათ გიორგი ლეონიძის „ყივჩაღის პაემანი” გვქონდა გაკვეთილად. დავიწყე ცისფერყანწელი გოგლა ლეონიძის გავლილი გზის გახსენებით, მერე ზემოხსენებულ ლექსზე შევჩერდი. ყურადღება გავამახვილეთ ყივჩაღებთან დაკავშირებულ ისტორიულ ფაქტებზეც. ლექსის დაბადების ისტორიამ, პოეტის ერთგვარმა მუზამ, „მუხრანულმა”, და მისმა ლირიკულმა გმირმა დიდი ინტერესი გამოიწვია მოსწავლეებში. დიდხანს იმსჯელეს ყივჩაღთან შეხვედრის ხალხურ ვერსიაზე, როგორც არაერთი პოეტის შთაგონების წყაროზე, ისტორიული და ლიტერატურული ყივჩაღის სახეთა მსგავსება-განსხვავებაზე… მოკლედ, ბავშვები ძალიან გაიტაცა ლექსის ფესვების ძიებამ. გავიდა რამდენიმე კვირა და გურამ დოჩანაშვილთან დაკავშირებული გაკვეთილისთვის მზადება დავიწყე, მაგრამ მისი შემოქმედებიდან ერთი ნაწარმოების ამორჩევა ძალიან გამიჭირდა. უცებ გამახსენდა ყივჩაღის ლეგენდით აღფრთოვანებული კლასი და შვებით ამოვისუნთქე:
„თავფარავნელი ჭაბუკი ასპანას ქალსა ჰყვარობდა, ზღვა ჰქონდა წინად სავალი, გასვლას შიგ არა ზარობდა. ქალი ანთებდა სანთელსა, სანთელი კელაპტარობდა. ერთი ავსული ბებერი ვაჟისთვის ავსა ლამობდა, სარკმელზე ანთებულ სანთელს აქრობდა, აბეზარობდა, თან ამას ეუბნებოდა: – წინადაც ეგა გყვარობდა! ვაჟი მიანგრევს ტალღებსა, გულმკერდი არა ჩქამობდა. ცალ ხელით დოლაბი მიაქვს, ცალ ხელით ნიავქარობდა, ზღვის გაღმა ერთი სანთელი გამოღმა კელაპტარობდა. ღამე ჩამოდგა წყვდიადი, უკუნს რამესა ჰგვანობდა, ტალღა ტალღაზე ნაცემი ვაჟის ჩანთქმასა ლამობდა. დაჰკარგა ფონი, შეშჭირდა, მორევი ბობოქარობდა, გათენდა დილა ლამაზი, კეკლუცის თვალებს ჰგვანობდა, წყალსა დაეხრჩო ჭაბუკი Wოროხზე ეგდო, ქანობდა, წითელი მოვის პერანგი ზევიდან დაჰფარფარობდა, ლეშს დასჯდომოდა ზედ ორბი, გულს უგლეჯავდა, ხარობდა”.
ჯერ ბალადას წავუკითხავ, შემდეგ ვეტყვი, რომ პირველად 1882 წელს ჩაიწერა და ჩვენამდე მისმა რამდენიმე ვარიანტმა მოაღწია. ჰეროსა და ლეანდრეს მითსაც გავახსენებ. ასოციაციური ჯაჭვის გაბმის შემდეგ ბავშვებს ისევ ფესვებთან დავაბრუნებ. ვეტყვი, რომ ბალადას ჯავახური ფოლკლორის პირმშოდ მიიჩნევენ (სოფელი ასპანა ჯავახეთის ტბის ახლოს მდებარეობს), ამ კუთხის ფოლკლორული ნიმუში კი ძალიან ცოტაა შემორჩენილი. მერე ასოციაციურ ჯაჭვს ერთ რგოლსაც ჩავაბამ და პაპანაქება სიცხეში მინდორში ცივი წყლით სავსე კოკით ხელში მდგომ მორცხვ თებრონესა და ლაღ მოვისპერანგა ჭაბუკთან აღმოვჩნდები:
გ. დოჩანაშვილის მოთხრობის გმირი, მზეჭაბუკს რომ მოჰგავს, ცელით მიარღვევს ბალახის ზღვას, რადგან „მიწა -დიდი ქალი” მუდამ თავდაუზოგავ შრომას მოითხოვს. ჭაბუკს, მიუხედავად თანასოფლელი ლამაზმანების გადამეტებული ყურადღებისა, მაინც შორი სიყვარული აწვალებს და გული ზღვისკენ ეწევა („სიტყვის დედოფალი დაინახა თავფარავნელმა, წამსვე შეიცნო სიტყვის მსახურმა თავისი მბრძანებელი”). დედამ იცის, რომ მისი შვილი, ალვის ხე, წასაქცევად განწირულია, მაგრამ ბედისწერისა თუ თავისუფალი ნების პატივისცემის გამო ხელს ვერ უშლის ვაჟის გადაწყვეტილებას.
„ალვის ხე რომ წამოიქცა, ნეტავ, დედავ, რაო… შვილო, შენი ტანი არის, ვაჰ, შენს დედასაო!”
ჭაბუკი სიძნელეებს მაინც არ ეპუება, სანამ ლამპარი ანთია, სანამ მიზანი ჩანს, შეყვარებული ჭაბუკი ყოველთვის უძლეველია. მაგრამ…
„წარმავალია ნათელი, სულ მოსაჩვენრად ბწყინდება. ბინდისფერია სოფელი, უფრო და უფრო ბინდდება”.
მოთხრობაში ზღვის გაღმა მცხოვრებ ავსულ დედაბერს დამხმარეც ჰყავს – ორბი, რომელიც ლამპარს კი არ აქრობს, ფრთით აბნელებს. ამ მცირედი განსხვავების მიუხედავად, მათაც იგივე ,,მისია” აკისრიათ, რაც ბალადის ავ პერსონაჟს:
„ლისო, ლისო, ქარი ქრისო – ლისიმ დალალეო, ჩემი ორბი ფრთასა შლისო – ლისიმ დალალეო, ხორცი არ გინდა, ხორცი?”
ბალადის მსგავსად, მოთხრობაშიც გზას იძნელებს ჭაბუკი („დოლაბდაკრული, მძიმედ შედიოდა ზღვაში. ჯიუტი ცურვა უნდა ესწავლა”, – „ცალ ხელით დოლაბი მიაქვს, ცალ ხელით ნიავქარობდა”), ბოროტს კი ისევ სწყურია ცხელი სისხლი და სიყვარულის შუქს სიძულვილით აბნელებს და… „ფსკერი იგრძნო თავფარავნელმა”.
ალბათ, ამ ფრაზასთან ისევ ისე გავჩუმდები, როგორც პირველად წაკითხვისას და ისევ ვარდნის შეგრძნების მსგავსი ელდა მომიწურავს გულს.
ისღა დამრჩენია, ბავშვებს დანაპირები შევუსრულო და კიდევ ერთხელ ჩავუყვეთ ქართულ სიტყვას – ფესვებამდე.
