თანამედროვე აღმზრდელობითი სისტემის ერთ-ერთი უმთავრესი მახასიათებელი უნდა იყოს კრიტიკული მიდგომა ყველაფრისადმი, იქნება ეს მეცნიერული თეორიები, მხატვრული ტექსტები, წმინდა წერილები, ანუ სხვადასხვა რელიგიური ტექსტები თუ სხვა. დღეს, როდესაც კაცობრიობის მიერ დაგროვილი უკიდეგანო ცოდნის პარალელურად უკიდეგანო ფსევდოსწავლებები ცდილობენ ადგილის დაკავებას მზის ქვეშ, მხოლოდ სანდო მეცნიერებების დაუფლება და კრიტიკული მექანიზმი თუ დაიცავს მოზარდსა და ზრდასრულს რომელიმე ცრუმოძღვრების ხაფანგისგან. ამიტომაც ნებისმიერი სიახლის შესწავლისას, აუცილებელია, მოსწავლე არა მხოლოდ პასუხობდეს პედაგოგის მიერ დასმულ კითხვებს, არამედ თავადაც უჩნდებოდეს კითხვები. პედაგოგმა ისე უნდა წარმართოს მოსწავლის აზროვნება, რომ კითხვების დასმისკენ უბიძგოს, თავადვე მოახდინოს პროვოცირება კითხვის გაჩენისა. იქ, სადაც მასწავლებელი მოწაფეს უკრძალავს კითხვის დასმას, ანუ ეჭვის შეტანას, მთავრდება თანამედროვე ახალგაზრდის მომზადება ახალი ცხოვრებისათვის, იმ რთულ სამყაროში ადაპტაციისთვის, რომელშიც მას მოუწევს ცხოვრება და მსახურება. ისიც არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ასეთი (ანუ კრიტიკული) მიდგომა მხოლოდ ლიბერალურ-დემოკრატიული საგანმანათლებლო სისტემებისთვის არის დამახასიათებელი და ეს კაცობრიობის დიდი მიღწევაა, რომელიც მან მოიპოვა.
უნიტარულ სახელმწიფოში, განათლების პოლიტიკა იმართებოდა რა ცენტრიდან, რომელსაც თავისი იდეოლოგია ედო საფუძვლად, მიუღებელი იყო თავისუფალი აზროვნება, რაც კრიტიკასა და კითხვების დასმაში გამოიხატება. ასეთ სისტემებში მოსწავლეს აწვდიდნენ ცოდნას, როგორც საკრალურ ჭეშმარიტებას და, ბუნებრივია, ჭეშმარიტებისთვის კითხვების დასმა მკრეხელობად ითვლებოდა. საკრალიზაციაში შედიოდა როგორც საბუნებისმეტყველო საგნებში შერჩეული თეორიული შეხედულებები, ასევე – ჰუმანიტარული მეცნიერებების ცენტრალური მეთოდოლოგიური კლიშეები, იქნებოდა ეს ისტორიისა თუ ლიტერატურის საგნები. ჩვენს უახლოეს წარსულში ტოტალიტარულ იმპერიას შედგენილი ჰქონდა თავისი საკრალიზებული ისტორიის სახელმძღვანელო – სსრკ-ის ისტორია, რომელიც უახლესი სახელმწიფოს არცთუ მთლად საამაყო წარსულზე იდგა. სამაგიეროდ, მას გაცილებით მაღალი ლეგიტიმაცია ჰქონდა, ვიდრე, თუნდაც, ჩვენი ქვეყნის უგრძესი ისტორიის შესწავლას. ამიტომაც, საქართველოს ისტორია ერთ სახელმძღვანელოდ იყო შედგენილი, რომელსაც 4 წლის განმავლობაში გვინაწილებდნენ, მაშინ, როდესაც სსრკ-ის ისტორია თავისი კომპარტიის ყრილობებითა და გენმდივნების სიტყვებით რამდენიმე კლასის მანძილზე იყო გადაჭიმული. უმაღლეს სასწავლებელშიც მთავარი ყურადღება სსრკ-ის ისტორიას ექცეოდა, საქართველოს ისტორია კი ერთ მოკრძალებულ საკითხად შეჰქონდათ.
როგორ უდგებოდა ტოტალიტარული სახელმწიფოს განათლება მხატვრულ ლიტერატურას? ზუსტად ისე, როგორც მისთვის იყო მისაღები და საჭირო – ტექსტები შეირჩეოდა ან იდეოლოგიური ნიშნით, ანდა კრიტიკული მასალა, ე.წ. „გარჩევის წიგნები“ ავსებდნენ ხარვეზს და სათანადო იდეოლოგიაში აქცევდნენ მოცემულ ტექსტებს. არაფერი, რაც საბჭოთა კომუნისტურ აზროვნებას საფრთხეს შეუქმნიდა ან უმცირეს ჩრდილს მიაყენებდა, არ შედიოდა პროგრამებში. ამიტომაც არსებობდნენ კომპარტიასთან აფილირებული მწერლები და – მათთვის მიუღებელნი, რომელთა სახელები საგულდაგულოდ იყო ამოშლილი ტირაჟებიდან, ხოლო მათი შემოქმედება დახურულ საცავებში თუ იყო შემორჩენილი, რადგან ოჯახებში შენახვას სასიცოცხლო საფრთხე ახლდა – 30-იან წლებში რომელიმე შერისხული მწერლის აღმოჩენა ვინმეს ოჯახში, მანამ, სანამ მათი რეაბილიტაცია მოხდებოდა, ისეთივე ღალატად და მტრობად მიიჩნეოდა, როგორც თავად იმ მწერლის შემოქმედება. ამიტომ თითქმის აღარ იყო დარჩენილი ოჯახებში მიხეილ ჯავახიშვილის, გრიგოლ რობაქიძის, ცისფერყანწელთა და სხვა შერისხულთა ნაწერები, მანამ, სანამ იმპერიამ პოლიტიკა არ შეცვალა და პირველ ტალღაში თუ მიხეილ ჯავახიშვილი მოჰყვა, გრიგოლ რობაქიძის სახელის ხსენებას „პერესტროიკამდე“ ედო ტაბუ.
გარდა ისტორიისა და ლიტერატურისა, კრიტიკის ქარ-ცეცხლში ტარდებოდა სამეცნიერო თეორიები, მსოფლმხედველობები, რომელნიც დასავლურ აზროვნებას წარმართავდნენ, რადგან მათი მთავარი ვექტორი ლიბერალიზმის ნიშნით იყო დაღდასმული. ტოტალიტარიზმისთვის კი ამგვარი მოძღვრებები ძირის გამოთხრას ნიშნავდა. ამიტომაც ჩვენს სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში მხოლოდ მათი კრიტიკა ისმოდა. ერთი მხრივ, კომუნისტური იდეოლოგიის მამამთავრების დაყენება უმაღლესი იმპერატივის, ღმერთის ადგილას და, მეორე მხრივ – ყველაფრის კრიტიკა, რაც ამ იდეოლოგიას ეწინააღმდეგებოდა. უნიტარიზმის პრინციპი არ აძლევდა უფლებას განათლების სისტემას, რომ მოსწავლეში კრიტიკული აზროვნება განევითარებინა. დღევანდელი სკოლა, ბუნებრივია, ჯერ კიდევ იმ იდეოლოგიის ტყვეობაშია, რაკიღა ჯერ არ მოსულა ამ სისტემაში კადრი, რომელიც არატოტალიტარულ სისტემაში გაიზარდა. ერთეული შემთხვევები და მცირე პროცენტი კვალიფიციური, მიუკერძოებელი კადრებისა ამინდს ვერ ქმნის, თუმცა, ვითარება შეცვლილია და შეცვლილია რამდენიმე მიმართულებით:
- სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში აღარ ისწავლება იდეოლოგიზებული ისტორია, აღარ ისმის დასავლური მეცნიერებების კრიტიკა ისეთი ხელაღებით, როგორც ადრე;
- არ არსებობენ სახელმწიფოს მიერ აკრძალული მწერლები და სახელმძღვანელოების ავტორებს აქვთ უფლება, თავიანთ წიგნებში შეიტანონ იმ მწერალთა ნაწერები, რომლებსაც თავად ჩათვლიან საჭიროდ;
- დასავლური მეცნიერებისა და მწერლობის კორიფეები, რომელთა სახელის ხსენება კრიტიკის გარეშე წარმოუდგენელი იყო, განთავისუფლებული არიან უხეში შეფასებებისგან და ზოგჯერ უმნიშვნელოვანეს ადგილსაც კი იკავებენ სასწავლო დისციპლინებში.
მაგრამ რჩება რამდენიმე პრობლემა, რომლებიც ახალმა დროებამ მოიტანა. კერძოდ, თანამედროვე სკოლებში წარმოუდგენლად დიდი დოზით შევიდა არა რელიგიის, როგორც მისი ისტორიის სწავლება, რასაც კულტურის ისტორიისთვის უმნიშვნელოვანესი როლი ენიჭება, არამედ ადგილობრივი, ამ შემთხვევაში, ჩვენი ქვეყნის ოფიციალური აღმსარებლობის აყვანა იდეოლოგიის დონეზე, რასაც მოსდევს პატრიოტიზმის, როგორც, ასევე, ახალი იდეოლოგიის ვულგარიზებული გაგება. უნდა ითქვას, რომ ორივე მათგანს თავისი ლოგიკური საფუძველი აქვს, რასაც ფსიქოლოგიური წინაპირობაც უძღვის, კერძოდ, რამდენადაც ტოტალიტარულ სახელმწიფოში აკრძალული და განდევნილი იყო რელიგია და ე.წ. პატრიოტიზმი (სსრკ-ში მხოლოდ „თავისუფალ ერთა მძლე კავშირი ძმური“ უნდა მიგეჩნია სამშობლოდ და მისი პატრიოტი ყოფილიყავი), ამდენად, ტოტალიტარიზმისგან თავდახსნის შემდეგ მათი მძლავრი ნაკადის შემოჭრა იყო ფსიქოლოგიური განწყობით ნაკარნახევი, ერთგვარი აგრესიული პასუხი წარსულზე. თუ ადრე ქრისტიანობისა და „ლოკალური სამშობლოსადმი“ მოწიწება დანაშაულად ითვლებოდა, ახლა, როდესაც სახელმწიფომ მოიპოვა დამოუკიდებლობა, პირველ რიგში იმ ვაკუუმების ამოვსება სცადა, რომლებიც ამ ორ ფრონტზე დახვდა – ჩვენი ქვეყნის ისტორიისა და მშობლიური ლიტერატურის სწავლებისას ხაზი უნდა გასმოდა სამშობლოსა და ქრისტიანობას, მათ როლს სახელმწიფოს მშენებლობის საქმეში. ბუნებრივიც იყო, რადგან ჩვენი ქვეყნის წერილობითი ისტორია უშუალოდ უკავშირდებოდა ქრისტიანობას, მასთან ერთად შეიქმნა ჩვენი პირველი წერილობითი ძეგლები, იქნებოდა მატიანეები თუ ე.წ. სასულიერო მწერლობა, ხოლო ძირითადი მოტივი ჩვენი ლიტერატურისა სწორედ პატრიოტიზმი იყო, რასაც თავისი ღრმა საფუძველი ჰქონდა – შორს რომ არ წავიდეთ, 20 საუკუნის განმავლობაში ქვეყანას უხდებოდა ურთულესი ბრძოლების გადატანა სახელმწიფოს შესანარჩუნებლად. უკანასკნელი ორი საუკუნე კი იმ ქვეყნის პროტექტორატში მოუხდა ცხოვრება, რომელმაც გააუქმა მისი სამეფო ანუ სახელმწიფო, ხოლო ქართულ ენას შეუქმნა სერიოზული საფრთხე – გადაქცეულიყო ვიწრო ეთნიკურ საკომუნიკაციო საშუალებად, რასაც სიცოცხლის ფასად ებრძოდნენ ჩვენი ქვეყნის თავდადებული მოღვაწეები. ის, რომ მწერლობა კვლავაც განაგრძობდა არსებობას და არ შეუწყვეტია ამ ენაზე ზრუნვა, მხოლოდ მისი დიდი ტრადიციიდან მომდინარეობდა და არა – იმპერიის ნებიდან. ამის დასტურია რესპუბლიკები, რომელთაც, ფატობრივად, დაკარგეს ენა და სრულად ასიმილირდნენ იმპერიასთან. მიუხედავად იმისა, რომ სსრკ დაიშალა და სრული უფლება აქვთ ამ რესპუბლიკებს, წერონ თავიანთ მშობლიურ ენებზე, ამას ვერ ახერხებენ მარტივი მიზეზის გამო – ისინი არ ქმნიდნენ ლიტერატურას ამ ენაზე არა მხოლოდ იმპერიის დროს, არამედ, მანამდეც არ გააჩნდათ დიდი ლიტერატურული ტრადიციები. მხედველობაში მაქვს შუა აზიის ყოფილი რესპუბლიკები, რომელთა მწერლებმაც სსრკ-ში ცხოვრების დროს რუსულ ენაზე დაიწყეს წერა და, ამდენად, რუსული იქცა მათ მშობლიურ ენად. სამზარეულოში დარჩენილი სამეტყველო ორგანიზმი ენად რომ აღარ ითვლება, თუნდაც, ეს რესპუბლიკებია ამის ცოცხალი ნიმუში.
დავუბრუნდეთ სათქმელს – ეს ორი მძლავრი ნაკადი: ქრისტიანობა, რომელმაც კულტურული ნიშა კი არ დაიკავა, არამედ, მსოფლმხედველობრივი; და პატრიოტიზმი – ცდილობენ, იქცნენ იდეოლოგიად და დაუპირისპირდნენ ყველაფერ გარეშეს. ამ კონტექსტში ისმის თანამედროვე სამყაროსთვის სრულიად მიუღებელი, ჩამორჩენილი ნარატივი – ჩვენი კულტურა განსაკუთრებულია, არავისგან არაფერი გვაქვს სასწავლი, ჩვენ რომ კულტურა გვქონდა, მაშინ ისინი (თანამედროვე განვითარებული ქვეყნები) ჯერ სად იყვნენ და მისთანანი. ეს განწყობა არანაკლებ მავნე და სახიფათოა, ვიდრე ტოტალიტარული სახელმწიფოს იდეოლოგია. უბრალოდ, ორი ობიექტი – კომუნიზმის იდეალი და იმპერიის თაყვანისცემა ჩაანაცვლა ახალმა იდეალებმა – რელიგიამ და სამშობლოს ცნების იმგვარმა გაგებამ, რომ იგი უნდა დაუპირისპირდეს მთელ გარემოცველ სამყაროს, თითქოს იგი ისეთივე მტრულია, როგორიც დამპყრობელი იმპერია იყო. არადა, თანამედროვე ლიბერალური სამყარო ხსნის ხელოვნურ საზღვრებს ერებსა და სახელმწიფოებს შორის და აძლევს შანსს საზოგადოებებს, რომ გადაკვეთის ისეთი წერტილები იპოვონ, რომლებიც მათ შორის არსებულ პოტენციურ მტრობასა და ხელოვნურ წინააღმდეგობებს მოშლის და გზას გაუხსნის მსოფლიოს მოქალაქეს, ელაპარაკოს ყველას, ელაპარაკოს თავის ენაზე, მაგრამ თარგმანს ექვემდებარებოდეს, იყოს მიმღები და გამცემი და არა – ჩაკეტილი. გამჭვირვალობა და ღიაობა, რაც თანამედროვე სამყაროს ერთ-ერთ გამოწვევას წარმოადგენს, მიღებულ იქნას დასაახლოებლად, უკეთ გასაცნობად, ხოლო ჩაკეტილობა დაძლეულ იქნას, როგორც ხელოვნური საზღვარი, რომელიც აჩენს მტრობას და არა – მეგობრობას.
საქართველოს ისტორიასა და ლიტერატურას ამის საუკეთესო წინაპირობები აქვს. ორი უმნიშვნელოვანესი ფაქტი, რომელზე სწორებასაც უნდა ვახდენდეთ: ცალკერძ, ჩვენი წარსულის ისეთი მაგალითი, როგორიც დავით აღმაშენებლის მიერ შექმნილი უზარმაზარი მონარქიაა, მცირე აზიის წამყვანი სახელმწიფო, რომელსაც სერიოზული კავშირები აქვს მის თანამედროვე ევროპასთან და აზიასთან (ამერიკა ჯერ აღმოჩენილი არ არის) და, მეორე მხრივ, ჩვენი ლიტერატურის ისეთი ნიმუში, როგორიც „ვეფხისტყაოსანია“, პოემა, რომელმაც დაძლია ყველა საზღვარი და სამანი და მსოფლიო მოქალაქეობის შესანიშნავი პრეცედენტი შექმნა. ეს ორი ფაქტორი, რომელიც ჩვენი ეროვნული თვითმყოფადობის ნიშნულებად შეიძლება მივიჩნიოთ, არ გვაძლევს უფლებას, დავრჩეთ სივიწროვესა და კარჩაკეტილობაში, რადგან ღიაობისთვის მზაობა ჩვენმა კულტურამ ჯერ კიდევ იმ დროს აჩვენა, როდესაც სამყარო არც იმდენად გლობალური იყო, როგორიც ახლაა და არც იმდენად გამომწვევი, როგორსაც თანამედროვეობა მოითხოვს ყველა იმ სახელმწიფოსა და საზოგადოებისგან, რომელთაც გლობალიზაციისთვის ფეხის აყოლა სურს. ამ კულტურისა და გამოცდილების სახელმწიფოს, თუნდაც, ისეთ პატარას, როგორიც საქართველოა, აქვს ყველა პირობა იმისათვის, რომ არ ეშინოდეს გარე სამყაროსი, ვინაიდან მან, თავისი გამძლეობისა და ინტელექტუალური პოტენციალის წყალობით შეძლო, მიუხედავად სახელმწიფოს გაუქმებისა და მშობლიური ენის კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენებისა, თავის თავში შემოენახა ძალა სახელმწიფოს აღდგენისა და ენის განვითარებისა. ის მძლავრი ნაკადი, რომელიც უკანასკნელი ორი საუკუნის განმავლობაში ქართული მწერლობის ზურგზე გადადიოდა, არ გვაძლევს შიშის საფუძველს, რომ ვინმე ან რამე ჩვენს გაქრობას და ვინმესთან ასიმილაციას შეძლებს. ყველა გამოცდა ჩაბარებული გვაქვს – სახელმწიფო აღდგენილია, ენა – განთავისუფლებული.
რა დაგვრჩენია ჩვენისთანა კულტურის ერს განათლების გათანამედროვეობისთვის, თუ არა – ყველა იწროებისა და დამთრგუნველი მიზეზებისგან თავის დაღწევა და ჯანსაღი დამოკიდებულება საკუთარი საზოგადოების განვითარებისთვის. ამისთვის კი საჭიროა, ყველა დისციპლინას, იქნება ეს საბუნებისმეტყველო თუ ჰუმანიტარული, შევხედოთ ობიექტურობის პრიზმიდან და ე.წ. ურაპატრიოტიზმი შევცვალოთ სამშობლოს ჯანსაღი სიყვარულით. რელიგიას შევხედოთ, როგორც ჩვენს ისტორიულ მოცემულობას, რომელმაც თავისი მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ჩვენს პოლიტიკურ თუ კულტურულ არჩევანში, ხოლო ლიტერატურა გავათავისუფლოთ ყოველგვარი კლიშესგან და ავხსნათ ენას ბორკილები, რომლებსაც სრულიად უგონოდ და გაუაზრებლად ვადებთ. ამ კონტექსტიდან უნდა შევხედოთ თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას, რომელმაც დასავლური გამოცდილების გაკვეთილები შესანიშნავად ჩააბარა და უარი თქვა ფსევდოელიტარიზმზე, სამი შტილის თეორიიდან რომ მომდინარეობს, რადგან ენა, რომელსაც იარაღად იყენებს ესა თუ ის თანამედროვე მწერალი, ხელოვნური და ვინმესგან ძალდატანებით შექმნილი კი არ არის, არამედ, ეპოქის პროდუქტია, ისევე, როგორც ეს იყო წინა საუკუნეებში – რასაც აწესებდა ესა თუ ის ეპოქა, იმ გამოწვევას პასუხობდა ენა. იყო ეპოქა მეტაფორებისა, მითოლოგიზებისა, იგავური მეტყველებისა და არის ენა სრული სოციალიზაციისა, სადაც არავინ და არაფერი დავიწყებული არ შეიძლება იყოს და ამ გზაზე დიალექტსაც თავისი როლი აქვს, ჟარგონსაც, ე.წ, არანორმატიულ ლექსიკასაც, რომელიც კი არ კლავს და რყვნის ენას, არამედ, მარწუხებს აშორებს, ათავისუფლებს რომელიმე თავსმოხვეული „შტილისგან” და, სულაც, ახალ სტილსა და ამინდს ქმნის. ხოლო პედაგოგებმა უნდა დაივიწყონ წარსულ დროებაზე დარდი, არავის მოსთხოვონ „ზრდილობიან” ენაზე წერა, რადგან ეს უკანასკნელი შორს დგას ეთიკისა და ზნეობის ნორმებისგან, მას თავისი საკუთარი „საკანონმდებლო ბაზა” აქვს, რომელიც დროში მოწყვლადია და არა – მოძალადე. ენისა და ლიტერატურის განვითარებას არაფერი აზიანებს ისე, როგორც იდეოლოგიური თუ კულტურული კლიშეები, რომლებიც ვერასოდეს დაეწევა და გადაუსწრებს მათ.
დაბოლოს, მწერლობის შეფასება ლექსიკით ანდა რელიგიური მოძღვრებისადმი დამოკიდებულებით სრული ნონსენსია, რადგან ენა იარაღია ლიტერატურისთვის, იდეოლოგია კი – ზემოქმედების საშუალება, რომლის დაძლევაზეც იყო დამოკიდებული დიდი ტექსტების შექმნა. არცერთი დიდი ლიტერატურა არ შექმნილა კანონიკური რელიგიის ჩარჩოებში და თითოეული დიდი ტექსტი ისეთ გარღვევას ახერხებდა უკვე დაშტამპული და გაქვავებული ენობრივი ქსოვილისას, რაც ახალი სამყაროს აღმოჩენას, ანდა ახალი სამეცნიერო მიღწევის სიხარულს უტოლდებოდა.
მხოლოდ ასეთ თავისუფალ, იდეოლოგიისა და სტერეოტიპებისგან თავდაღწეულ ისტორიასა და ლიტერატურაზე შეიძლება დაშენდეს თანამედროვე ადამიანის სწავლა-განათლება, რომელმაც უნდა შეძლოს გზის გაგნება, ახალი ორიენტირების ძიება, მომავალი სამყაროს სურათების სწორად წარმოსახვა.
