პერგამენტის მთვარე

(ფედერიკო გარსია ლორკას “ბოშური რომანსერო”)

“ლორკას პოეტურ ხილვათა მწვერვალი” – ასე უწოდებს ლექსების ამ კრებულის ესპანურიდან მისი მთარგმნელი დავით წერედიანი. რომანსი ბალადური წყობაა ესპანურ პოეზიაში და ეს ფორმა ხალხურობით გამოირჩევა. სიტყვა “ბოშურს” რაც შეეხება, მას პირობითი, სიმბოლური დატვირთვა აქვს ამ წიგნში და გულისხმობს არა წარმომავლობას, კონკრეტულ ეთნოსთან მის კავშირს, არამედ პირობითობების მმსხვრეველი სულის სევდის, თავისუფლებისკენ დაუოკებელი სწრაფვის, სიცოცხლის ტკვილამდე მძაფრი სიყვარულის ზოგადადამიანურ რომანტიკას. “ეს არის ჩემი სიმღერა ანდალუზიაზე, ბოშები მხოლოდ რეფრენად არიან გამოყენებული”. მართლაც, უჩვეულოდ გადამდებია ეს ანდალუზიური ნაღველი. მთარგმნელის აზრით, განუწყვეტლივ დანის პირზე სიარულს ჰგავდა ლორკას მცდელობა ახალი მეტაფორულობის პოეზიის შექმნისა, სწრაფვა ავანგარდულობისკენ, მაგრამ, ამავე დროს, ტრადიციულთან, ხალხურთან თუ კლასიკურ-ესპანურთან არა კაკაფონიური, არამედ დაბალანსებული, უცხოდ მბრწყინავი მარგალიტივით ლექსებად შერწყმა, დაწერიდან სულ მალე ასე პოპულარული რომ გახადა ისინი არა მარტო ესპანეთში, არამედ ესპანურენოვან ამერიკაშიც.

მოდი, გადავშალოთ მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი დიდი ლირიკოსის ლექსების ეს პატარა კრებული, რომელიც გამომცემლობა “ინტელექტმა” გამოსცა.

“მიჰქრიან თურინჯის ტევრში

ბოშები სიზმრის და რვალის

თავი, შემართული მაღლა,

ოდნავ მოჭუტული თვალი”.

ეს ბოშები არიან – ასეთი რეალურებიც და არარელურებიც, მათი ბოჰემა, განცდათა სიმძაფრე, კანონზომიერების ჩარჩოებისგან თავის დახსნის სურვილი.

სიმბოლოები და ტრაგიკულობა, მთვარე, სისხლი, ხარი, წყალი ან ცხენი მუდმივად არის ლორკას პოეზიაში, რაც ექსპრესიულსა და მგრძნობიარეს ხდის ამ უკანსკნელს. მთვარე ხან ავხორცი და ურცხვია მსუბუქი ყოფაქცევის ქალივით, ხან უმანკო და წმინდა მონაზონივით, ხანაც პერგამენტივით ცივი და გამჭვირვალე. საღამო “ლეღვნარით შეშლილია”, ბებუთი – კალმახისტანიანი, დილა – წკრიალა, როგორც ათასი დამსხვრეული მინის დაირა. ლორკას რომანსეროების მაგიური, საკრალური ფერი მწვანეა. ეს ფერი აქვს გემოსაც (“რეჰანის, პიტნის და ნაღვლის/ გემო ამოჰქონდათ ქარებს”), მწვანეა “სიშავგრემნე მთვარის”, ბოშა ქალის თმაცა და ტანიც, “ვერცხლივით ცივი” თვალები, ლამპრებიც, მონატრებაც (“მწვანე მომნატრდები, მწვანე”), ქარიცა და ტევრიც, სიზმარიც, დილის რიჟრაჟიც, მოხასხასე ბანიც…

“ბოშა და მონაზონი” – ასე ჰქვია ერთ რომანსეროს. ვხვდებით, რომ “ბოშა” აქაც სიმბოლოა, უფრო განწყობის, სიტყვათშეთანხმების ოქსიმორონის გამომხატველი, სურვილთა ტყვეობისა. პოეტიც თან ქრისტეს ხუთ წყლულს ქარგავს, თან “ნატვრით გამოხმობილ მდინარეს” მიჰყვება. საზოგადოდ, ეს მოცემულობათა დაპირისპირებაა ის “შიშველი ნერვი”, უნიკალური ხმა, ასე ოსტატურად რომ ხმიანობს ლორკას პოეზიაში. ქვემოთ მას თითქოს ხელით შევეხებით და ვიგრძნობთ ტრადიციულსაც, ავანგარდულსაც, სიურეალისტურსაც, ძველი და ახალი პოეზიის ნაზავს.

“და ქარის არეულ ხმებში

ხრაშუნობს რიჟრაჟი მლაშე.

ცა, თეთრი ჯორებით სავსე,

დახუჭავს სინდიყის თვალებს.

მიმწუხრის ნაღველი ნელი

გულს შეეხება და გალევს.

სუსხით შეჯავშნილა წყალი,

გზად არვის იკარებს ნებით,

წყალი შეშლილი და შმაგი

მთებით და მთებით და მთებით”. (32)

ბუნების სული პოეზიაშია. თუ ადამიანი უნდა ამაღლდეს ბუნებამდე, ხანდახან ბუნებასაც “მოსწონს” თავი გაადამიანურებით. ისე, როგორც გვგონებია, რომ იქნებ ხანდახან ანგელოზებსაც სურთ, კაცთა მსგავსად მეოცნებენი იყვნენ, რაც მათი ორბუნებიანობის დაძლევის სურვილია ნათლისკენ სწრაფვით. ადამიანად ყოფნა, უდავოდ, საინტერესოა და ამას ფიქრობენ ხოლმე ალბათ ანგელოზები თავიანთი რაფინირებული სევდის დასაძლევად. ეს კი პოეზიისა თუ ლოცვის მაღალ განზომილებაში ხდება მხოლოდ. საზოგადოდ, ამ ზეციური და მიწიერი ბუნების ურთიერთლტოლვა და შეჯახება, მათი ცხოვრებისეული, “ხმაურიანი” თანაარსებობა – სამყაროს შემოქმედის განაჩენი – შიშის მომგვრელიცაა და ბრძნულიც. ეს ლორკას მრავალ ლექსში იგრძნობა (“მთავარანგელოზი წყნარი/ გვიანღამ ფრთა-ბუმბულს ისხამს/ და მძვინვარესა და ხმატკბილს/ თავს გვატეხს ბულბულის რისხვას” – 32). მთავარანგელოზი “მავრულია”. ეს შეიძლება ასოცირდებოდეს შავთან როგორც გლოვის ფერთან, რადგან ლორკასთან ბევრი მეტაფორაა აღსასრულის მაუწყებელი, იქნებ, პირიქით, ადამიანის კანის ფერის უგულებელყოფაა ან სულაც ანდალუზიაში ბევრი სილამაზის წყაროს, მავრული კულტურის გამოხატულებაა?

“ქარი სვილისფერი გახდა

და თავის სიფითრეს დაღლილს

ტოვებს ტრიუმფალურ თაღთან”. (35)

დიდი ნაღველია ამ ლექსებში, “ბოშური”, ეგზალტირებული, იქნებ ეგზისტენციალურიც. სევდა კი ყველგანაა – ამა სოფელშიც და მიღმიერშიც.

“ისმინე, წმინდაო გაბრიელ,

ყრმა დედის მუცელში ტირის

და მადლი მოიღე ბოშებზე,

გზაში რომ შეგმოსეს მწირი”. (38)

მინიმალისტური ფორმით ადამიანად ყოფნის დიდი ტრაგიზმი და ფილოსოფიაა გამოხატული. იქნებ ღმერთად ყოფნისაც. “ჩაწყნარდა სიკვდილის ჩქამი” – ჩქამი, თანდათან სევდიან იმპულსთა ექოდ რომ იქცევა, მერე კი საერთოდ ქრება…

ყოფითისა და ამაღლებულის საოცარი ტროპული შერწყმაა ამ ლექსში:

“მთვარე სულთმობრძავი ვერცხლი,

და მთვარე, ნაფცქვენი ნივრის,

ყვითელი კოშკების თავზე

ყვითლად თმაგაშლილი ივლის,

ღამე აკაკუნებს ფანჯრის

მინაზე შემკრთალი ხელით.

ძაღლები მოჰყეფენ უკან,

ვერ იცნეს ნაცნობი ძველი.

ტალანში ღვინის და ამბრის

სურნელი დაირხა ნელი”. (48)

ეს ლექსი არ ტოვებს თარგმნილის შთაბეჭდილებას, იმდენად ბუნებრივია სამყაროს მისეული აღქმა, თითქოს მშობლიური ენის წიაღში დაბადებული, არა ხელოვნური, არამედ უხინჯოდ მშვენიერი სააზროვნო თუ მხატვრული გამოხატვის “კონსტრუქციებით”. ეს ის შემთხვევაა, როცა მთარგმნელი ქმნის იმდენად სრულყოფილ პროდუქტს, რომ ეს უკანასკნელი ორიგინალისგან დამოუკიდებლად იწყებს არსებობას.

ზემოთქმულის გაგრძელებაა პოეტ-მთარგმნელის სინქრონით შექმნილი განწყობის იდილია, ქარიშხლის მოლოდინით (“ხარებსაც სძინავთ და ვარდებსაც/ ველ-მინდვრის მწუხარე ქალებმა/ სისხლად ჩამოწურეს ამ ღამით/ აცელილ ყვავილთა სიმშვიდეც/ზეცის გაჯახუნდა კარი”) და ბწკარედი, სანიმუშოდ შესრულებული გრაფიკის მსგავსი, შავ-თეთრი გრადაციებით, უფრო მძაფრი, უფრო შთამბეჭდავი რომაა, ვიდრე ფერწერული ტილო (“და ძველრომაულად მკაცრი,/ზუსტი და მკაცრი და მკვეთრი,/აწონასწორებდა სიკვდილს/ნაკეცი ქათქათა ზეწრის”).

ავანგარდული, გაბედული ტროპები – გოგრა, “ამოთხვრილი ალუბლის წვენით” ან “კოშკები ზაფრანის ფერი”, ტონთა თამამი, გროტესკული შერწყმა წინააღმდეგობებით ქმნის ეფექტს, როგორც ზემოხსენებული ცხოვრებისეული ოქსიმორონები. მეტაფორული სახეების უჩვეულობა, ხმათა და ათინათთა მონაცვლეობა – “წეროთა ექსტაზი”, “სავარცხელს უჩვევი თმები”, ქართან შეთანხმებულები, მილეთის ამბებმოსმენილები თითქოს, “ბოთლში კონიაკმაც თავი/მოინოემბერა იქვე”, “მძინარე ცხენები მიჰყავთ” – ეს ყველაფერი დისონანსს კი არ ქმნის, არამედ რაღაცნაირად “აწყობილია” ჩვენი უცხო შეგრძნებებისთვის.

“სისხლმდინარ იოსებს ხედავს,

გოგონას ცხედარზე დახრილს.

თოფისხმა თოფისხმას ერწყმის

და წმინდა ქალწული ბავშვებს

კურნავს ვარსკვლავების ნერწყვით”. (59)

ტროპული მეტყველების ეს სიმჭახე თითქოს გაფხიზლებს წუთისოფლის ბანგისგან და შოკური თერაპიით გიამებს ჭრილობებს დიდი თუ პატარა ტკივილების ამაოებით. დონ პედრო, რომელიც “პურისა და კოცნის დადის საძებნელად” და მარტვილი წმინდა ევლალია, რომელიც “კიდია თოვლივით სუფთა./ მის ფერდში აგნებენ ერთურთს/ ლითონის წვეტები შუბთა”… ყველაფერი კი იდუმალების ბურუსშია გახვეული: “არა. ბულბულს სხვა ეჭვი აქვს” – ან გიტარის ნაღველში წყობილი: “მოგონება იმაზე, რაც არ ყოფილა”.

ერთგან გვხვდება სიტყვა “ბგერს”, “ჟღერს”-ზე ჩუმი, თითქოს, მართლაც სიჩუმის ხმა. ამ სიტყვის სიმშვიდეში იქნებ ქარიშხლის წინასწარმეტყველებაა? (“სანამ მოვარვარე ზაფხული/ ვეფხვის მძვინვარებას თესავს”). თურმე მარტო მწერლები კი არა, მთარგმნელებიც ქმნიან ახალ სიტყვებს და ეს სიტყვათქმნადობაც ცალკე შემოქმედებაა.

ლექსების ამ პატარა კრებულში არქაული, მითოსურ თუ ბიბლიურ განწყობათა საინტერესო მოზაიკურობაა. და ტკივილი, რომელსაც “გადახსნის მიწა” – რა ზუსტი მიგნებაა: ტკივილი მიწისაა, მხოლოდ მისთვის დამახასათებელი. თუ ის სულსაც გაჰყვება, მხოლოდ ამ “მიწის”, წუთისოფლის ხსოვნაა და შედეგი.

“მაკრატელს აიღებს დავითი

და სიმებს გადაჭრის ქნარისას”. (77)

მაგრამ ეს პოეტის პესიმისტურ-რადიკალისტური მოლოდინია ცუდ პერსპექტივაში, რადგან სამყარო, ადამიანი მაინც უკეთესის ღირსია.

(ციტატები მოხმობილია წიგნიდან: ფედერიკო გარსია ლორკა, “ბოშური რომანსერო”, გამომცემლობა “ინტელექტი”, 2020)