ბოლო წლებში მიმდინარე რესტავრაციების შედეგად საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს ეროვნული არქივი აღარ არის “მკვდარი საბუთების” საცავი, რომლის შესახებ მხოლოდ ის ვიცოდით, რომ “შავ დღეშია” – სწორედ ამგვარად წარმოგვიდგენდნენ არქივის მდგომარეობას მისი მესვეურები ჯერ კიდევ 6-7 წლის წინ.
შენობა-საცავებისა და მასალების განახლების შემდეგ არქივში დაცული დოკუმენტები, წერილობითი საბუთები, ფონო-, ფოტო- თუ კინომასალა საზოგადოებისთვის ხელმისაწვდომი გახდა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სტუდენტების, მოსწავლეებისა და სხვადასხვა სპეციალობის მკვლევართათვის. ეროვნული არქივის მესვეურნი მიზნად ისახავენ, რესტავრაციასთან ერთად არქივს საგანმანათლებლო სივრცის ფუნქციაც შესძინონ, სადაც მოსწავლეებსა და სტუდენტებს შეეძლებათ საკუთარი თვალით ნახონ და მოისმინონ ისტორიული ხელნაწერი, ფოტო თუ ფონომასალა. ამისთვის აქ სასკოლო ტურებისა და ლექციების პროგრამა შეიმუშავეს.
ამჟამად ეროვნული არქივის სარესტავრაციო ლაბორატორიაში მიმდინარეობს რესტავრაცია რამდენიმე დოკუმენტისა, რომლებიც საისტორიო ცენტრალური არქივის ძველ საბუთთა განყოფილებაშია დაცული. მათ შორისაა “ანდერძი დავით აღმაშენებლისა შიომღვიმის მონასტრისადმი”, რომელიც 1123 წლით თარიღდება. საბუთის მიხედვით, მეფეს შიომღვიმისთვის ქართლის რამდენიმე სოფლის შემოსავალი და საეკლესიო ნივთები შეუწირავს.
როგორც არქივის ლაბორატორიის თანამშრომელმა თამილა აფაქიძემ აგვიხსნა, ძველი საბუთები ორი სახის მატარებლებზეა შემონახული – ეტრატზე, რომელიც გაცილებით გამძლეა, თუმცა დაზიანების შემთხვევაში ძნელად აღსადგენი და ქაღალდზე, რომელიც, თავის მხრივ, ორი სახისაა. ეტრატი წლებს კარგად უძლებს, მაგრამ საუკუნეების მანძილზე შეიძლება ფაქტურა იცვალოს. მრავალი დოკუმენტი არქივში მოხვედრამდეა დაზიანებული, რაც ტექსტის წაშლის საფრთხეს ქმნის. არქივში დაცულ ყველა დოკუმენტს მუდმივად უტარდება რევიზია იმის შესამოწმებლად, ხომ არ სჭირდება ჩარევა, ვინაიდან ეს სპეციფიკური მასალებია – უმეტესობა საუკუნეზე მეტისაა. საცავში მუდმივად საჭიროა დეზინფექცია და ატმოსფეროს შემოწმება, რათა ბაქტერიები არ გავრცელდეს.
აღმაშენებლის ანდერძი ეტრატზეა შესრულებული. 1911 წელს სარგის კაკაბაძემ სხვა დოკუმენტებთან ერთად იგი კალკაზე გადაიტანა სამეცნიერო შესწავლისთვის. მე-20 საუკუნის ოციან წლებში, როცა საქართველოში ბოლშევიკების შემოსვლის გამო არქივი ჩრდილო კავკასიაში გაიხიზნა, გახიზნულ დოკუმენტებს შორის აღმაშენებლის ეს ანდერძიც იყო. ბედის დაცინვით, ქართული საგანძური ჩრდილო კავკასიაში ხანძარს ემსხვერპლა, ბევრი ექსპონატი განადგურდა. გადარჩენილთა შორის აღმოჩნდა აღმაშენებლის ანდერძიც, თუმცა კი არასრულად. სრულ წარმოდგენას მასზე, ისევე როგორც ბევრ სხვა დოკუმენტზე, სწორედ სარგის კაკაბაძის კალკაზე შესრულებული ასლები გვიქმნის, რომლებსაც დღეს უკვე ორიგინალის მნიშვნელობა აქვს.
აღმაშენებლის ანდერძისთვის რესტავრაცია 40-იან წლებში ჩაუტარებიათ და იგი ქაღალდზე დაუკერებიათ. მას შემდეგ რესტავრაციის მეთოდიკასა და ტექნოლოგიაში ბევრი რამ შეიცვალა. შესაძლებელია ამ კიდეებშემომწვარი ეტრატის დაზიანებული ნაწილების შევსება და ახალ ფუძეზე დასმა, რომელიც ასევე თხელ ეტრატს წარმოადგენს და თავისი ფაქტურით დავითისეულ დოკუმენტს შეესაბამება. თანამედროვე ეტრატი ვატიკანიდანდაა ჩამოტანილი და იგი არქივის ლაბორატორიას ხელოვნებათმცოდნე-რესტავრატორმა ლია სიხარულიძემ აჩუქა.
არქივის ლაბორატორიას სარესტავრაციოდ გადაეცა კიდევ ორი საბუთი: 1787 წლის 31 დეკემბერს რუსეთის იმპერატორის ეკატერინე II-ის მიერ გაცემული წყალობის წიგნი თავად სიმონ ხერხეულიძისადმი, რომელსაც იმპერატორმა 1752 წელს პრუსიისა და თურქეთის წინააღმდეგ ომში გამოჩენილი გმირობისთვის პოლკოვნიკის წოდება უწყალობა, – საბუთი რუსულ ენაზეა და ახლავს ეკატერინეს ხელრთვა, – და რუსეთის იმპერატორის ნიკოლოზ I-ის მიერ 1839 წელს გაცემული საბუთი, რომლითაც იმპერატორმა ზაქარია სიმონის ძე ხერხეულიძეს თავადობის დამადასტურებელი მოწმობა განუახლა, – საბუთს ნიკოლოზ I-ის ხელრთვა ახლავს.
„ჩვენი ძალიან ბევრი უცხოენოვანი საბუთი გვაქვს, რითაც ძალიან ვამაყობთ. ეს მასალა ბევრი უცხოელი მკვლევარის ინტერესს იწვევს, რომლებიც ჩვენს არქივში სამუშაოდ ჩამოდიან, – ამბობს ეროვნული არქივის საზოგადოებასთან ურთიერთობის მთავარი სპეციალისტი თეა ქიმერიძე, – რუსეთის იმპერატორთა ხელმოწერილი ეს საბუთები ინახებოდა თავადაზნაურთა საკრებულოს ფონდის მე-19 საუკუნის მასალებში და ჩაკერებული იყო როგორც მტკიცებულება. რამდენიმე წლის წინ დავიწყეთ მე-19 საუკუნის მასალების გადასინჯვა, სადაც ბევრი უფრო ძველი დოკუმენტი აღმოჩნდა. ისინი დანართებს წარმოადგენდა და ჩაკეცილი იყო. გადაწყდა მათი ამოღება, რესტავრაცია და ცალკე საბუთად შენახვა, რათა დაზიანების საფრთხე აღარ დამუქრებოდა. ძველ საბუთთა განყოფილებას აქედან ბევრი დოკუმენტი შეემატა”.
გარდა ამისა, მიმდინარეობს ქართული ძველი საბუთების დედნების კოლექციის 81 დოკუმენტის რესტავრაცია. საბუთები მოიცავს XVIII საუკუნისა და XIX საუკუნის პირველი მეოთხედის მასალას – მეფეთა წყალობის, ნასყიდობის, განაჩენის, ვალის წიგნებს, აგრეთვე ოქმებსა და საქმიან თუ პირად წერილებს. ყველა ეს საბუთი ქაღალდზეა შესრულებული. მათ შორის არის: 1750 წლით დათარიღებული თეიმურაზ II-ის მიერ გაცემული ოქმი ფავლენიშვილისთვის ჩამორთმეული მამულის დაბრუნების შესახებ; 1728 წელს მაჰმად ფაშას მიერ გაცემული წყალობის წიგნი ზაალ ჯანდიერიშვილისადმი ერწოს მოურავობის ბოძების შესახებ. 1791 წლით თარიღდება ერეკლე II-ის მიერ გაცემული ოქმი ფარსადან მაჩაბლისადმი; 1804 წლისაა მოკითხვის წერილი ეფრემისა ქაიხოსრო ჩაჩიკაშვილისადმი; 1797 წლისა – მიწის ნასყიდობის წიგნი სვიანიძისა ტეტია მამესწარაშვილისადმი; 1798 წლისა – ყმა-მამულის წყალობის წიგნი გიორგი II-ისა ელიზბარ მაჩაბლისადმი და სხვ.
