სანდრო ცირეკიძე ცისფერყანწელთა პოეტური ორდენის ერთი ერთგული „რაინდი“ იყო. „ცისფერი ძმობის“ სხვა წევრებთან ერთად იღვწოდა პოეტური სიტყვის აღორძინებისა და განახლებისათვის, საქართველოს სულიერი კულტურის გამდიდრება-გამრავალფეროვნებისთვის, რაც, მათი აზრით, საფუძვლად უნდა დასდებოდა ქართველი ერის მომავალ სიმტკიცეს, ერთიანობას, სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობას. შეიძლება ითქვას, რომ სანდრო ცირეკიძის შემოქმედებისა და მოღვაწეობის გარეშე წარმოუდგენელია ქართული სიმბოლისტური სკოლის სრულყოფილი აღქმა თუ შემეცნება, კერძოდ კი, ქართული სიმბოლისტური პროზისა, რომლის ყველაზე თამამი „ექსპერიმენტატორი“ იგი გახლდათ. `სანდრო ცირეკიძე იყო სანთელი არა ფიგურალური, სანთელი ანთებული ხის საჯვარეში უცნობი ხელით. სიგრილე, სიმარტოვე, იდუმალება ირგვლივ, როგორც სამარეში~. ეს სიტყვები გრიგოლ რობაქიძეს ეკუთვნის და მათში ხატოვნად წარმოჩენილია სანდრო ცირეკიძის პოეტური სულის ძირითადი თვისებები, მის მინიატურებსაც რომ ახასიათებთ. `სანდრო ცირეკიძის შემოქმედება იყო ფარდის შერხევა, რომლის იქით იმალება გამოუთქმელი~_ ესეც გრიგოლ რობაქიძის სიტყვებია, სანდრო ცირეკიძეზე თქმული. მართლაც, სწორედ მიღმურის, მისტიკურის გზნება და გამოთქმაა სანდრო ცირეკიძის შემოქმედება.
სანდრო ცირეკიძემ, ერთი მხრივ, გააგრძელა ქართული კლასიკური პროზის ტრადიციები, მეორე მხრივ კი, ხორცი შეასხა ახალ პოეტურ შეხედულებებს, რომლებიც მკვეთრად განსხვავდებოდა ტრადიციული მხატვრული აზროვნებისაგან. მიუხედავად ხანმოკლე სიცოცხლისა, მან შეძლო მრავალმხრივ გამოევლინა თავისი ნიჭი. იგი წერდა შესანიშნავ მინიატურებს. სამწუხაროდ, მხოლოდ ერთი მომცრო კრებულის გამოცემა მოასწრო, სახელწოდებით `მთვარეულები~. სანდრო ცირეკიძემ თავისი თარგმანებითაც გაამდიდრა ქართული ლიტერატურა. იგი იყო რედაქტორ-გამომცემელიც. ქუთაისში საგანგებოდ დაარსა ცისფერყანწელთა გამომცემლობა `კირჩხიბი~ და გამოსცა კიდეც კოლაუ ნადირაძისა და ვალერიან გაფრინდაშვილის პოეტური კრებულები. იგი იყო ჟ. `შვილდოსნის~ რედაქტორი და ჟ. `მეოცნებე ნიამორების~ თანარედაქტორი. თავისი ესეებით კი სანდრო ცირეკიძემ გაამდიდრა ქართველ სიმბოლისტთა თეორიული წარმოდგენები ლიტერატურისა და ხელოვნების სფეროში. ხშირ შემთხვევაში, იგი გვევლინება ახალი პოეზიის ერთგვარ კომენტატორადაც კი, რადგან მის ესეებში მოცემულია ახსნა იმ ძირითადი პრინციპებისა, რომელთა საფუძველზე ხორციელდებოდა სამყაროს სრულიად ახლებური პოეტური გააზრება. მან თავისი თარგმანებით დიდი დახმარება გაუწია ქართველ მკითხველს ფრანგ სიმბოლისტ მწერალთა გასაცნობად. სანდრო ცირეკიძე თავისი პრაქტიკული მოღვაწეობითაც ხელს უწყობდა ახალი სკოლის განვითარებას.
მან დახვეწა და გაამდიდრა მინიატურის ჟანრი თავისი შემოქმედებით. `ლაია~, `მოზაიკის ღვთისმშობელი~, `მთვარეული~, `პირიმზე~, `მუნჯი მოციქული~, `რაინდთა ლანდები~ და სხვა _ ეს მინიატურები იყო ახალი სიტყვა ამ ჟანრში. მწერალმა უფრო მეტად გაამახვილა ყურადღება ირეალობაზე და სინამდვილე წარმოაჩინა, მხოლოდ როგორც ნიშანი, სიმბოლო, ფარდა, რომლის იქით იმალებოდა გამოუთქმელი. მისი მინიატურები პოეტურია, უფრო თეთრ ლექსებს ჰგავს. დაფარულის შეგრძნება და გამოხატვა იყო მისთვის მთავარი. მას სჯეროდა სამყაროს ფენომენალობისა და პოეტური ხატებით, მეტაფორებით, სიმბოლოებით ცდილობდა საგანთა და მოვლენათა არსში წვდომას, იდუმალის ახსნასა და გადმოცემას.
მის პოეტურ სამყაროში წაშლილია საზღვარი წარმოსახულსა და რეალობას შორის. გმირები თანაბრად განიცდიან როგორც ნამდვილ, ასევე სიზმარეულ, ოცნებისეულ სამყაროს. სანდრო ცირეკიძის შესახებ შეიძლება გავიმეოროთ სიტყვები, რომლებიც ვალერიან გაფრინდაშვილმა მალარმეზე თქვა: `იგი იყო ბრწყინვალე იმპროვიზატორი თავისი ოცნების და ცხოვრება, როგორც უვარგისი სუფლიორი სამუდამოდ უარყოფილ იქნა პოეტის მიერ~.
სანდრო ცირეკიძის მინიატურებში ბევრი რამ ხშირად აგებულია სიზმრისეულ პრინციპებზე. აქ არის გარკვეული ბუნდოვანება, ნახევარტონები და გამოცანები, მკითხველი უნდა მიჰყვეს მინიატურისეულ განწყობილებებს და ემოციურად განიცადოს სათქმელი. მწერლისთვის უმთავრესი იყო მშვენიერებისთვის ეზიარებინა მკითხველი. მშვენიერება კი მას ეგულებოდა წარმავალ საგანთა და მოვლენათა მიღმა, ამიტომ ცდილობდა უჩინარის მოხელთებას და მარადიულთან ზიარებას. მის მინიატურებში ჩანს ძიება სიტყვათა დაფარული `შესაძლებლობების~ აღდგენისა, გაცოცხლებისა. იგი ხშირად იყო `ძუნწი~ წერისას, უფრთხილდებოდა, არჩევდა, ნაკლებად იმეტებდა სიტყვებს, ამიტომ `სიჩუმის მოციქულსაც~ უწოდებდნენ მეგობრები. სანდრო ცირეკიძის მინიატურებში თითქოს შეერთდა მუსიკა და ფერწერა და სიტყვიერად გამოვლინდა. სიტყვა მასთან არა მხოლოდ გარკვეული სემანტიკის შემცველია, არამედ ფერია, მელოდიაა.
სანდრო ცირეკიძე პოეტი იყო აზროვნებითა და წარმოსახვებით. ბავშვობაში წერდა ლექსებს, მაგრამ შემდეგ პროზამ გაიტაცა, ცდილობდა, მალარმეს მსგავსად, თავისებური ნაზავი შეექმნა პროზისა და ლექსისა და მიაღწია კიდევაც ამას. ვალერიან გაფრინდაშვილი წერდა: `სანდრო ცირეკიძე პოეტია ჩემთვის. ის წერს პოემებს მინიატურის სახით~. მისი მინიატურები, მართლაც, პროზისა და პოეზიის ზღვარზეა, მსგავსად, სტეფან მალარმესა და შარლ ბოდლერის პოეტური პროზისა. სანდრო ცირეკიძის აზრით, წინადადებაში სიტყვების თავისებური დალაგებით შეიძლება შექმნილიყო სათუთი, გრძელი რიტმი, ასეა, მაგალითად, მის მინიატურა `მთვარეულში~:
`დამწვარ დუქანში ღამეს თვალი დაუხუჭავს~.
ამ სტრიქონში მარცვლების: და- დუ- დუ- თანაზომიერი გამეორება ქმნის ღამის სიჩუმის ილუზიას. თითქმის დუდუნით წარმოითქმის მთელი ფრაზა.
`ქალაქის ბაღის ჭლექიანი ხეები ინაზებიან მთვარის ნათელში~.
ქალაქი თითქოს ჭლექს ერითმება, მთვარე_ნათელს. ყოველივე ეს კი ქმნის საოცარ მუსიკალურ რიტმს.
ადრევე შენიშნა სერგო კლდიაშვილმა სანდრო ცირეკიძის მინიატურათა უჩვეულო არქიტექტონიკის შესახებ: `სანდრო ცირეკიძეს აქვს თავისი პრინციპები კომპოზიციისა. სტრიქონები ჩქარა მთავრდება წერტილით, მაგრამ წინადადება დასრულებული და ნათელია. ყოველი სტრიქონი სინთეზია მრავალი წინადადებისა, რომელიც შეიძლებოდა დაწერილიყო და მხოლოდ ამ სინთეზს გვიჩვენებს მწერალი~.
სანდრო ცირეკიძე ერთმანეთისგან განარჩევდა ხმოვნებისა და თანხმოვნებისგან შექმნილ რიტმს, ამ უკანასკნელს ბევრისთვის რთულად და ხელმიუწვდომლად მიიჩნევდა. მისი აზრით: `მეტად მახვილი სმენა უნდა, რომ აითვისო წყნარი, მგლოვიარე დენა თანხოვნებისა. ერთი ინტენსივობისა და მგვანი ტონალობის ბგერები ხვდებიან ერთმანეთს მეზობლობის აღმართ-დაღმართებში და სულის ქანაობას აბრუნებენ ერთ სწორ ხაზზე მუსიკის ლაიტმოტივით~. მას თვითონ სწორედ ამგვარი მგრძნობიარე და მახვილი მუსიკალური სმენა ჰქონდა, ამიტომ უწოდა მას ვალერიან გაფრინდაშვილმა მინიატურის უნაზესი მოცარტი. სანდრო ცირეკიძის მინიატურების რიტმულ სამყაროზე საინტერესო გამოკვლევა აქვს თინანო თევზაძეს. მან მინიატურა `ზამთრის ქიმერაში~ უჩვეულო სიმეტრია აღმოაჩინა თანხმოვნებს შორის და ამის მიხედვით გრაფიკული სქემები გამოკვეთა. ისიც აღნიშნა, რომ დაუჯერებელია, ავტორს სიტყვები წინასწარ ამ სქემის მიხედვით შეერჩია და დაელაგებინა.
გრიგოლ რობაქიძე რითმას ირაციონალური ენერგიის მატარებლად მიიჩნევდა და ფიქრობდა, რომ სწორედ მისი საშუალებით წარმოჩნდებოდა ირეალური სამყარო, თუმცა, მისივე აზრით, რითმაში მაინც იყო რაღაც გამოანგარიშება, ამიტომ იგი შემოქმედის ძლიერების გამოხატულებად მიიჩნევდა, ურითმოდ წარმოჩენილიყო ირაციონალური. სანდრო ცირეკიძის შემოქმედებაში სწორედ ურითმოდ ჩნდება ირაციონალი. მისი პროზა ეყრდნობა არა ხილულ, არამედ უხილავ რიტმულ კანონზომიერებებს.
სადრო ცირეკიძის მინიატურებში მუსიკასთან ერთად, ფერებიცაა, ძირითადად, ეს არის დანისლული, ღრუბლიანი დღის ფერები, ამიტომაც ჩნდება მისი პროზის კითხვისას ჩუმი ნაღველი, მარტოობისა და უსაშველობის განცდები. მის დახვეწილ, მოხდენილ და მომხიბლავ სტრიქონებს მკითხველისთვის მოაქვთ იდუმალების განცდა. რაზეც უნდა წერდეს იგი, წარსულსა თუ აწმყოზე, ადამიანებსა თუ ბუნებაზე, სათქმელს ყოველთვის შესაბამისი რიტმითა და მელოდიით გადმოსცემს. ვალერიან გაფრინდაშვილისთვის, მისი უმთავრესი მელოდია იყო ჩუმი და ნაზი, როგორც `დედოფლის მომხიბლავი გაზმორება~. იგი მის პროზაში სამგლოვიარო სურნელებას გრძნობდა და ბრუვდებოდა მისი სიტყვებით: `მისი პეიზაჟი მოთენთილია, როგორც გობელენი~.
რა იყო ამ მელოდიურობის წყარო? სანდრო ცირეკიძემ იცოდა, რომ პროზაში ლექსზე მეტად მოქმედებდა ერთი კანონი _ გამონაკლისი კანონიდან. იგი წერდა: `უცნაური შვენებაა რიტმის ერთნაირი დენისას მის მოულოდნელ დარღვევაში~. იგი ცხოვრებაშიც გატაცებული ყოფილა მუსიკით, განსაკუთრებით, კლასიკურით. პეტერბურგის უნივერსიტეტში იგი ისმენდა ლექციებს ვაგნერის მუსიკალურ შემოქმედებაზე. შალვა აფხაიძე იგონებს: `სახალხო სახლში შალიაპინი მღეროდა. ძნელი იყო მის სპექტაკლებზე მოხვედრა. გადავწყვიტეთ ცოცხალრიგში ჩადგომა. იყო ზამთარი, ყინვა და ცივი ქარი. ასმი დღ-ღამე ვიდექით რიგში ერთმანეთის შენაცვლებით. მაშინ მოვისმინეთ შალიაპინის ჯადოქრული ხმა. სანდრომ თეატრში ცუდად იგრძნო თავი, სპექტაკლის ბოლომდე აღარ დარჩა, შინ წამოვიდა. დავბრუნდი თეატრიდან, თვალში მეცა წამოწოლილი სანდრო და სისხლი, ტაშტზე დაქცეული~. ჭლექით გამოწვეული შინაგანი განცდები, სიკვდილთან ყოველდღიურად მიახლოების გრძნობა თავისებურად მოჟონავდა მის მინიატურებში. სევდის, წარმავლობის, მიუსაფრობის განწყობილებათა წყარო ესეც იყო. სანდრო ცირეკიძემ უდიდესი ყურადღება გაამახვილა სიტყვათა მუსიკალობასა და ფერწერულობაზე, მან გაამრავალფეროვნა მინიატურა რიტმის თვალსაზრისით. მან შექმნა ორიგინალური `სონეტი პროზით~. საზოგადოდ, ის ჟანრებზე მაღლა პოეზიას აყენებდა, რომელიც შეიძლება გამოვლენილიყო ნებისმიერ ფორმაში. მის მინიატურებში სხვადასხვა გზით შექმნილი უმშვენიერესი რიტმებია. მისი პროზის დახვეწილ, მოხდენილ და მომხიბლავ სტრიქონებს მკთხველისთვის მოაქვთ იდუმალების განცდა.
ფრანგი პოეტები: შარლ ბოდლერი, არტურ რემბო, სტეფან მალარმე, ლოტრეამონი, ჟიულ ლაფორგი, პოლ ვერლენი და სხვა _ ცისფერყანწელთა კერპები იყვნენ, რომელთაც ხშირად ბაძავდნენ კიდეც, მაგრამ მთავარი იყო, რომ ისინი თარგმნიდნენ ახალ პოეზიას და ცდილობდნენ ქართული კულტურის `ევროპის რადიუსით გამართვას~ (ტიციან ტაბიძე). ეს იყო კეთილშობილური მიზანი, ქართული კულტურა დაებრუნებინათ ევროპულ არეალში. ცისფერყანწელები, მართალია, ეთაყვანებოდნენ ფრანგებს, მაგრამ მათ სამშობლოშიც ჰყავდათ მისაბაძნი, უპირველესად, რუსთაველის, გურამიშვილის, ბესიკის, ვაჟა ფშაველას სახით. რაც შეეხება სულიერ ნათესაობას, ვფიქრობ, სანდრო ცირეკიძე ცხოვრებითა და შემოქმედებით რაღაცნაირად ჩამოჰგავდა ჟიულ ლაფორგს, რომლის პოეზიასაც კარგად იცნობდა და აფასებდა. ამავე დროს, ისინი წააგავდენენ როგორც გარკვეული თემების, ასევე ამ თემათა მხატვრული დამუშავების პრინციპებითაც. თუმცა ამგვარ ნათესაობაზე საუბარი პირობითია, მაგრამ ხელს უწყობს იმ ძირითადი ტენდენციების გამოკვეთას, რითაც გამოირჩეოდა ორივე შემოქმედი.
სანდრო ცირეკიძემ ვალერიან გაფრინდაშვილსა, კოლაუ ნადირაძესა და შალვა აფხაიძესთან ერთად თარგმნა და გამოსცა სტეფან მალარმეს `ლექსები და პროზა~. ამასთან დაკავშირებით იგონებდა სერგო კლდიაშვილი. ერთ მშვენიერ საღამოს, ქალაქგარეთ, პატარა წისქვილში შეკრებილან ქუთაისელი ახალგაზრად პოეტები. 1919 წელი იყო. პაოლო ჩამოვიდა არგვეთიდან ქუთაისში ერთი დღით, მერე ტიციანის დეპეშაც მოსულა_თბილისიდან ჩამოვდივარო და პაოლოც დარჩენილა. ტიციანის ჩამოსვლა აღუნიშნავთ სწორედ მეგობრებს ამ წისქვილში: `ჩამოვსხედით სიმინდით სავსე ტომრებზე. სანდრო ცირეკიძემ საიდუმლოდ მითხრა, რომ გამზადებული აქვს სიურპრიზი ტიციანისა და პაოლოსთვის. გახსნა პატარა შეკვრა და ჩამოარიგა თავისი გამოცემული ლექსების კრებულ ქართულ ენაზე. პირველი ეგზემპლარები იყო, რომლებიც სახელდახელოდ დაამზადებინა სტამბაში და აქ წამოიღო მეგობრებისთვის.
_ღმერთო ჩემო!_ლამაზად გამოცემულ წიგნს ფურცლავს ტიციანი და ჩუმად ამბობს: სად წისქვილი და სად მალარმე… რამ გაფიქრებინათ ქუთაისში მისი გამოცემა?
ტიციანის ტუჩებს ღიმილი არ შორდება, კიდევ რაღაც უნდა თქვას, მაგრამ მის ნაცვლად, სანდროს ისე ეხვევა, თითქოს რაიმე დანაშაულს პატიობდეს~.
მალარმეს პოეზიის თარგმნა, ვალერიან გაფრინდაშვილის სიტყვით, სანდროსთვის იყო `უკანასკნელი ცხადება. როგორც იუველირი თლიდა ის ფაზისის წყლისაგან განბანილ სიტყვებს~.
ტიციან ტაბიძის აზრით, სანდრო ცირეკიძის გამოცემები შესრულებული იყო ევროპული სტილით. მანამდე კი ლექსების წიგნს ვერ გაარჩევდით აგრარულ Gთემაზე დაწერილი ბროშურებისგან. სანდრო უდიდესი ყურადღებით ეკიდებოდა ყოველ ნაბეჭდ სტრიქონს, ყოველ ასოს. ტიციან ტაბიძე იგონებს, თუ როგორ ჩაუსწორებია მას საკუთარი ხელით გრიგოლ რობაქიძის ლექსში `პანი~ ერთი ასო. ეს ლექსი დაიბეჭდა მის მიერ გამოცემულ ათასტირაჟიან ანთოლოგიაში. ტიციანი წერდა: `დარჩება ალბათ საქართველოში პოეტისა და გამომცემლის სახელი _ ყველაზე უფრო მის მეგობრებში. ჩვენმა დრომ ბევრი გამომცემელი გაამდიდრა. სანდრო ცირეკიძეს შეუძლია გაიმეოროს დორიან გრეიდან ანტრეპრენიონის სიტყვები: მთელი სიცოცხლე იშრომო გამდიდრებისთვის, რომ უეცრად გაკოტრდე შექსპირზე. შექსპირის მაგიერობას, რასაკვირველია, პოეზია გასწევს~.
1921 წელს სანდრო ცირეკიძემ გამოსცა თავისი მინიატურების მცირე კრებული, `მთვარეულების~ სახელწოდებით. უდიდესი სიმკაცრით შეაჩია ყველა მინიატურა, მხოლოდ ბოლო დროს შქმნილი ნაწარმოებები შეიტანა, რომლებშიც მკვეთრად იყო წარმოჩენილი ახალი პოეტური პროზის თავისებურებანი. სერგო კლდიაშვილი თავის რეცენზიაში წედა: `მთვარეულებმა~ დაგვანახა სამყარო ჯერ არვისგან დანახული. ცირეკიძის თვალმა სხვანაირად დაინახა ის და თავისებურად გადმოგვცა… ცირეკიძე უკანასკნელი სიტყვაა ქართულ პროზაში. ქართული პროზისთვის ახალი გზა იწყება და შემდეგ წარმოუდგენელია საქართველოში პროზა, რომელსაც არ ახასიათებდეს სიტყვის ყნოსვა და მათი გახელება. ეს ახასიათებს `მთვარეულების~ ავტორს~. ტიციან ტაბიძე წერდა: `სანდრო ცირეკიძე გაჯერებთ, რომ არ არის ლეგენდა ქართული მოზაიკა. ქართველი მთწმინდელები და ქართველი გადამწერლები“.
სანდრო ცირეკიძის ესეებში საინტერესოდ და საფუძვლიანად არის განხილული პოეზიისა და პოეზიასთან დაკავშირებული მარადიული საკითხები. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა მისი ესეები `პოეზიის ნაპირები~, `ორსახიანი იანუსი~, `პარალელები~, `რიტმი პროზაში~ და სხვა. საგანთა იდუმალი მხარეების წარმოჩენას მიიჩნევს იგი პოეზიის საგნად. მისი აზრით, პოეზია აღიძვრება მაშინ, როცა ადამიანი, შეგნებულად თუ ინტუიციურად, ეჭვს შეიტანს რეალურ სამყაროში, არ დააკმაყოფილებს ხილვად საგანთა ცქერა და მათ მიღმა გადაიხედება. მისთვის პოეტები იყვნენ სხვანაირი ადამიანები, ისეთები, რომელთაც ქვეყანას `უცნაურად შეხედეს~, რადგან, როგორც თვითონ წერდა: `მოვლენებს იქით საგნები იზმორებიან უცხონი~. იგი პოეზიასა და რელიგიას ერთ სიბრტყეზე მოაზრებდა, მაგრამ მათ არსებითად განასხვავებდა. მისი აზრით, `რელიგია ეძებს ნამდვილ ორეულს ქვეყნისას და უნდა ეზიაროს უკვდავებას. პოეტმა თავიდანვე ეჭვის თვალით შეხედა ამ ძიებას. იმან დაიჯერა, რომ ღმერთს ჭეშმარიტს ვერ იპოვის და ეძებს მხოლოდ მის ბუტაფორიას~. სანდრო ცირეკიძისთვის პოეტი იყო მოგვი და მისტიფიკატორი. მის ესეებში ასახა სიმბოლიზმის ძირითადი ესთეტიკური საკითხები.
