რატომ ჩამორჩებიან მოსწავლეები კითხვაში და როგორ დავეხმაროთ მათ

ვიცით, რომ ყველა კლასში არიან მოსწავლეები, რომლებიც სწავლაში საგრძნობლად ჩამორჩებიან თავიანთ თანატოლებს, უჭირთ საგნების სწავლა, აქვთ დაბალი მოტივაცია და, შესაბამისად, ვერ აღწევენ სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრულ საგანმანათლებლო მიზნებს. დიდი ხანია კვლევებმა დაადასტურა, რომ ამგვარი წარუმატებლობის ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზი მოსწავლეთა შორის კითხვის უნარის არასათანადო ფლობაა. 

განსხვავება წარმატებულ და წარუმატებელ მოსწავლეებს შორის დროთა განმავლობაში სულ უფრო თვალშისაცემი ხდება. მოსწავლეები, რომლებსაც უჭირთ კითხვა, როგორც წესი, ვერ სძლევენ სასწავლო მასალას ვერც ერთ საგანში. ამას ბუნებრივად მოსდევს ისეთი არასასურველი შედეგები, როგორიცაა: სასწავლო პროცესიდან გარიყვა, წარუმატებლობის მუდმივი განცდა, სრული დემოტივაცია, დაბალი თვითშეფასების ჩამოყალიბება, საბოლოოდ კი _ ასოციალური ქცევების გამოვლენა. ამდენად, უაღრესად მნიშვნელოვანია პრობლემების დროულად იდენტიფიცირება და გააზრებული ინტერვენცია მათ აღმოსაფხვრელად.

საერთაშორისოდ აღიარებული სტანდარტის მიხედვით, მცირეწლოვანი და მოზრდილი მოსწავლეებისთვის გამოყოფენ ხუთ ძირითად კომპონენტს, რომლებიც საფუძვლად უდევს კითხვის უნარის განვითარებას. ესენია:

მე-3 კლასის ჩათვლით		მე-4 კლასიდან ზემოთ
ფონოლოგიური ცნობიერება		სიტყვების წაკითხვა
ანბანური პრინციპის გაგება		მოქნილი კითხვა
მოქნილი კითხვა		ლექსიკის დაუფლება
ლექსიკის დაუფლება		წაკითხულის გააზრება
წაკითხულის გააზრება		მოტივაცია

როგორც ვხედავთ, კითხვაში პრობლემების მქონე მოზრდილი მკითხველებისთვის პრიორიტეტები ცოტა განსხვავებულია. ფონოლოგიური ცოდნა და ანბანური პრინციპის გაგება მაღალ კლასებში კითხვის უნარის დაუფლებაში არსებითი მნიშვნელობის მქონე კომპონენტებად აღარ მიიჩნევა, რადგან ამ ასაკში თუნდაც ძალიან სუსტ მოსწავლეებს, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, სიტყვების წაკითხვა არ უჭირთ. თუკი მათ მაინც სჭირდებათ დახმარება, სჯობს, ამისთვის გამოვიყენოთ ე.წ. „სიტყვების სწავლება”, რაც ანაბანური პრინციპის სწავლებასთან შედარებით უფრო რთული უნარების გამომუშავებას გულისხმობს. 

არსებითია, რომ მასწავლებელი დააკვირდეს თითოეულ მოსწავლეს სწავლების ყველა ეტაპზე და გამოავლინოს, ზემოთ ჩამოთვლილთაგან რომელ კომპონენტში სჭირდება მას განსაკუთრებული დახმარება.

ჩვეულებრივ, ცუდ მკითხველებს უჭირთ მრავალმარცვლიანი და/ან უცნობი სიტყვების დეკოდირება, ნაცნობი სიტყვების ამოცნობა ერთი შეხედვით, ასევე სიტყვების მარტივი ანალიზი (მაგ., ნაცნობი ფუძის გამოყოფა სიტყვიდან). რადგანაც სიტყვების წაკითხვაში გაწაფვა საგრძნობლად ეხმარება მოსწავლეს სწრაფად და გააზრებულად კითხვაში, ეს უნარი, ბუნებრივია, გააზრებული კითხვის აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს. 

მასწავლებელმა ინტენსიურად უნდა იმუშაოს შემდეგი მიმართულებებით:

•ასწავლოს მოსწავლეებს, როგორ დაშალონ სიტყვა მარცვლებად;

•ავარჯიშოს ისინი გრძელი, მრავალმარცვლიანი სიტყვების წაკითხვაში (დააშლევინოს მარცვლებად, შემდეგ გადაანაცვლებინოს ან ჩამოაშორებინოს ეს მარცვლები და სხვადასხვა კომბინაციით წააკითხოს ისინი);

•ხშირად წააკითხოს მოსწავლეებს უჩვეულო ბგერითი შედგენილობის სიტყვები (მაგ., უცხო ან ცნების/ტერმინის აღმნიშვნელი სიტყვები);

•ასწავლოს მათ სიტყვის დაშლა ცნობად ნაწილებად, სიტყვაში ფუძის გამოყოფის, მაწარმოებლებისა და მათი ფუნქციის ამოცნობის ხერხები;

•ასწავლოს და ავარჯიშოს ისინი სიტყვების შემადგენელ ნაწილებად დაშლასა და მათი გამოყენებთ ახალი სიტყვების შედგენაში;

•ასწავლოს მათ, როდის და როგორ გამოიყენონ სიტყვის სტრუქტურული ანალიზის ცოდნა უცნობი და/ან რთული სიტყვების წასაკითხად;

სასურველია, სიტყვების სწავლებაზე ორიენტირებული აქტივობების ხანგრძლივობა არ აღემატებოდეს 10-15 წუთს, ხოლო უცნობი სიტყვების რაოდენობა 5-10 სიტყვით შემოიფარგლებოდეს.

კარგი მკითხველის ერთ-ერთი უმთავრესი მახასიათებელი მოქნილი კითხვის უნარია. ეს იმას ნიშნავს, რომ მკითხველი  ავტომატურად შიფრავს და კითხულობს სიტყვებს, აჯგუფებს ან განაცალკევებს მათ. ბუნებრივია, მოქნილი კითხვა ყოველთვის არ ნიშნავს  იმას, რომ მკითხველი გაიაზრებს წაკითხულს, მაგრამ ამ უნარის გამომუშავება წარმატებულ მკითხველად ჩამოყალიბების აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს.

თავისუფლად კითხვის უნარის დასაუფლებლად არსებობს ორი სახის ინტერვენცია: განმეორებითი ხმამაღალი კითხვა (ერთი და იმავე ტექსტის რამდენჯერმე წაკითხვა და მოსმენა) და მრავალფეროვანი ტექსტების ერთჯერადად წაკითხვა (სხვადასხვა სახის ტექსტების რეგულარულად კითხვა).

•ერთი და იმავე ტექსტის განმეორებითი კითხვა მოსწავლეს საშუალებას აძლევს, გაზარდოს სიტყვების რაოდენობა, რომელთა წაკითხვასაც ის ავტომატურად შეძლებს. შესაბამისად, იზრდება კითხვის სისწრაფეც, ანუ მოსწავლე სულ უფრო თავისუფლად კითხულობს ტექსტს.

•განსხვავებული სახის ტექსტების ერთჯერადად კითხვის მეთოდის გამოყენებისას გასათვალისწინებელია, რომ ტექსტები არ უნდა იყოს გადატვირთული მოსწავლისათვის რთული და უცნობი სიტყვებით.

ისეთი მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც სერიოზული პრობლემები აქვთ კითხვაში, მასწავლებელმა პერიოდულად უნდა გამოიყენოს მოდელირების მეთოდი, ანუ ხმამაღლა უნდა წაუკითხოს მათ სხვადასხვა სახის ტექსტები. 

სპეციალისტები აღიარებენ, რომ სიტყვების მნიშვნელობის ცოდნა პირდაპირ არის დაკავშირებული წაკითხულის გააზრების უნართან და, ზოგადად, მოსწავლის აკადემიურ წარმატებასთან. თუმცა ცნება „ლექსიკის დაუფლება” გაცილებით ფართო შინაარსს იტევს და გულისხმობს სიტყვების სემანტიკის გაცნობიერების უნარსაც, რაც ენობრივი ალღოს გამომუშავებას განაპირობებს. მოსწავლე სრულყოფილად ფლობს ლექსიკას, თუ იგი გრძნობს ნიუანსობრივ განსხვავებებს სემანტიკურად ახლოს მდგომ სიტყვებს შორის და შეუძლია ტექსტის მიზნის, სტილური მახასიათებლების გათვალისწინებით გააკეთოს ენობრივი არჩევანი. ბუნებრივია, ასეთი ენობრივი ალღო დიდად ეხმარება მას წაკითხულის გააზრებაში.

ლექსიკის სწავლება შეიძლება დაიყოს სამ ძირითად მიმართულებად: 

1) ცალკეული სიტყვების სწავლება პირდაპირი გზით. ეს გულისხმობს ექსპლიციტური, ანუ პირდაპირი სწავლების მეთოდის გამოყენებას. განმტკიცების ეტაპზე, სასურველია, მოსწავლეებს მიეცეთ საშუალება, ახლად შესწავლილ სიტყვას გაეცნონ სხვადასხვა კონტექსტში. ამასთანავე, უმნიშვნელოვანესია, რომ მოსწავლემ შეძლოს თითოეული სიტყვის გრამატიკულად გაანალიზებაც. 

მრავალი მნიშვნელობის მქონე სიტყვების სწავლებისას, სასურველია, მოსწავლეებს შევთავაზოთ რაც შეიძლება მეტი მაგალითი, რომლებშიც ასეთი სიტყვა სხვადასხვა მნიშვნელობით იქნება ნახმარი; შესაძლებელია იგი მეტყველების სხვადასხვა ნაწილსაც წარმოადგენდეს (მაგ., სიტყვა „ანგარიში” სხვადასხვა კონტექსტში სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოიყენება. იგი შეიძლება იყოს არსებითი სახელიც და ზმნის საწყისის ფორმაც).

2) სიტყვის გაგების სტრატეგიების სწავლება, რაც მოსწავლეს შემდგომში დამოუკიდებლად მუშაობის საშუალებას მისცემს. ამ გზით მოსწავლეები იძენენ კითხვისას უცნობი სიტყვების მნიშვნელობის ამოცნობის უნარ-ჩვევას _ ეყრდნობიან საკუთარ ლინგვისტურ გამოცდილებას, გრამატიკის ცოდნას, და, რა თქმა უნდა, კონტექსტს.

3) აკადემიური ლექსიკის სწავლება აუცილებელია იმისათვის, რომ მოსწავლემ შეძლოს დარგობრივი ტექსტების წაკითხვა და გაგება. აკადემიური ლექსიკა აერთიანებს იმ სპეციფიკურ სიტყვებს (ტერმინებს, ცნებებს), რომლებიც უმეტესად სხვადასხვა საგნის სახელმძღვანელოებში ხვდებათ მოსწავლეებს. აკადემიური ლექსიკის სწავლება გულისხმობს როგორც პირდაპირი სწავლების, ისე სიტყვის გაგების სტრატეგიების სწავლების მეთოდების გამოყენებასაც.

აკადემიური ლექსიკის სასწავლებლად, ბუნებრივია, გამოიყენება დარგობრივი ტექსტები, რომლებშიც გვხვდება სპეციალური ტერმინოლოგია. ასეთი ლექსიკის ღრმად და საფუძვლიანად გასაგებად, სასურველია, მოსწავლეებს მიეცეთ საშუალება, ერთი და იგივე ლექსიკური ერთეულები რამდენჯერმე და სხვადასხვა კონტექსტში წაიკითხონ.

•ლექსიკაზე მუშაობას რეგულარული ხასიათი უნდა ჰქონდეს, რადგან ეს პროცესი უწყვეტია მთელი სასკოლო განათლების მანძილზე. კარგი იქნება, თუ გაკვეთილებზე ლექსიკურ სავარჯიშოებს დაეთმობა 10-15 წუთი მაინც.

•არ არის სასურველი, მოსწავლეებს ერთდროულად ბევრი ახალი სიტყვის დამახსოვრება მოვთხოვოთ. ეს ისეთივე კონტრპროდუქტიული იქნება, როგორც შემთხვევითი, კონტექსტს მოწყვეტილი სიტყვების სწავლება. კვირის განმავლობაში 5-10 ახალ ლექსიკურ ერთეულზე მუშაობა გაცილებით დიდი შედეგის მომტანი იქნება, ვიდრე ერთდროულად 20 სიტყვაზე ვარჯიში.

•მოსწავლეები უკეთ გააცნობიერებენ და ადვილად დაიმახსოვრებენ სიტყვის მნიშვნელობას, თუ გაეცნობიან მის სინონიმებს, ანტონიმებს, ასევე მასთან დაკავშირებულ სხვა სიტყვებს. 

ცნობილია, რომ კითხვის სწავლების საბოლოო მიზანი გააზრებული კითხვის უნარის გამომუშავებაა.

სანამ მოსწავლეები კითხვას დაიწყებენ, მასწავლებელმა საშუალება უნდა მისცეს მათ, რომ თვალი გადაავლონ ტექსტს. ამ გზით მოსწავლეები გაეცნობიან ტექსტის ვიზუალურ მხარეს, სტრუქტურას, ყურადღებას მიაქცევენ სათაურსა თუ ქვესათაურებს, საკვანძო სიტყვებსა და ფრაზებს, რაც მათ გარკვეულ წარმოდგენას შეუქმნის წასაკითხი მასალის შესახებ.

კითხვის დაწყებამდე მოსწავლეთა წინარე ცოდნის აქტივაცია და ამ სახით წასაკითხი ტექსტის ერთგვარი „მოთელვა” მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს  წაკითხულის გააზრებას. წინარე ცოდნა _ ეს არის ინფორმაცია, რომელსაც ფლობს მოსწავლე იმ საკითხთან/თემასთან დაკავშირებით, რასაც ეხება ტექსტი. ეს ცოდნა ერთგვარი ხიდია ნასწავლსა და შესასწავლს შორის. 

თუკი მასწავლებლისთვის ცნობილია, რომ მოსწავლეები არ ფლობენ საკმარის წინარე ცოდნას, მან უნდა მიაწოდოს მოსწავლეებს აუცილებელი ინფორმაცია, რომელიც მათ წასაკითხი ტექსტის გაგებაში დაეხმარება.

წაკითხულის გასააზრებლად სასარგებლოა ასევე გრაფიკული მაორგანიზებლების გამოყენებაც. ისინი ეხმარება მოსწავლეს, ამოიცნოს, სისტემურად დაინახოს და დაიმახსოვროს ყველა მნიშვნელოვანი დეტალი, რომელიც მას წაკითხულის დასამუშავებლად და გასააზრებლად სჭირდება, ასევე შეაჯამოს წაკითხული.

წაკითხულის გააზრებისთვის ასევე მნიშვნელოვანია, რომ მოსწავლეებმა შეძლონ კითხვის პროცესის კონტროლი. მეტაკოგნიტური უნარების განვითარების მიზნით, სასურველია, მასწავლებელმა პირდაპირი გზით ასწავლოს მათ შესაბამისი სტრატეგიები.

უპირველესად, მოსწავლეები უნდა დაეუფლონ სტრატეგიებს, რომელთა საშუალებითაც ისინი შეძლებენ კითხვის დროს დაშვებული ხარვეზების იდენტიფიცირებას. ასეთი სტრატეგიებია: ყველა უცნობი ან რთულად გასაგები ლექსიკური ერთეულის იდენტიფიცირება; ტექსტში ასახული მოვლენების, ფაქტების წარმოსახვაში გაცოცხლება; თითოეული აბზაცის ან შინაარსობრივად დასრულებული მონაკვეთის წაკითხვის შემდეგ მცირე პაუზის გაკეთება და წაკითხულის შეჯამება; საკუთარი თავისთვის კითხვების დასმა წაკითხულის შესახებ და სხვ.

მოსწავლეები ასევე უნდა დაეუფლონ კონკრეტულ სტრატეგიებს კითხვის დროს წარმოქმნილი ხარვეზების გამოსასწორებლადაც. ასეთი სტრატეგიებია: უცნობი ან რთულად გასაგები ლექსიკური ერთეულების ამოსაცნობად კონტექსტის და/ან გრამატიკული ცოდნის მოხმობა, საჭიროების შემთხვევაში კი ლექსიკონის ან სპეციალური ლიტერატურის მოძიება და გამოყენება; გაუგებარი ან ძნელად გასაგები ადგილის ხელახლა წაკითხვა, ასეთი მონაკვეთის შინაარსის საკუთარი სიტყვებით, ხმამაღლა გადმოცემა.

წაკითხულიდან აზრის გამოტანა შეუძლებელია, თუკი მკითხველს არა აქვს უნარი, თავი მოუყაროს წაკითხულ ტექსტში მოწოდებულ ინფორმაციას, რომელიც ზოგჯერ შესაძლებელია საკმაოდ ტევადიც იყოს, და დაიყვანოს იგი მხოლოდ ძირითად, ყველაზე მნიშვნელოვან ელემენტებამდე. სწორედ ეს არის წაკითხულის შეჯამების უნარი. 

ამ უნარის განსავითარებლად სასურველია, მოსწავლეებს ჯერ ვასწავლოთ ტექსტის შედარებით მცირე მონაკვეთების შეჯამება, რის შემდეგაც შესაძლებელია მათი მოცულობის ეტაპობრივად გაზრდა. თავდაპირველად უმჯობესია პირდაპირი ინსტრუქციებისა და მოდელირების მეთოდის გამოყენება, რისთვისაც მასწავლებელი: 

•ეხმარება მოსწავლეებს ძირითადი წინადადების ამოცნობაში, ხოლო თუკი ტექსტში პირდაპირ არ არის ასეთი წინადადება – მის შეთხზვაში;

•სთხოვს მოსწავლეებს, ერთმანეთთან შინაარსობრივად დაკავშირებული სიტყვები ჩაანაცვლონ ერთი, განმაზოგადებელი სიტყვით;

•ეხმარება მოსწავლეებს, ერთმანეთისაგან გაარჩიონ მთავარი და მეორეხარისხოვანი ინფორმაცია.

წაკითხულის სრულყოფილად გააზრებისთვის ასევე სასარგებლოა, რომ მოსწავლეებმა ისწავლონ კითხვების დასმა წაკითხულის შესახებ და დასმულ კითხვებზე პასუხის გაცემა. ამისათვის მასწავლებელმა შესაძლებლობა უნდა მისცეს მოსწავლეებს, თავად დასვან კითხვები და უპასუხონ სხვადასხვა სირთულის კითხვებს ტექსტის შესახებ, მათ შორის, ისეთებსაც, რომლებზე პასუხის გაცემაც ქვეტექსტის გაგებასა და გარკვეული დასკვნების გაკეთებას მოითხოვს.

წაკითხულის შესახებ დისკუსიის წარმართვა ასევე ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი აქტივობაა წაკითხულის გასააზრებლად.

მოტივაცია წარმატებულ მკითხველად ჩამოყალიბების ერთ-ერთი ძირითადი წინაპირობაა. ცუდი მკითხველების პრობლემა სწორედ მოტივაციის ნაკლებობაა. ისინი ცოტას კითხულობენ, რის გამოც ვერ ფლობენ კითხვის სტრატეგიებს, აქვთ მწირი ლექსიკური მარაგი და ვერ იაზრებენ წაკითხულს. ასეთი მკითხველები არც კლასგარეშე ლიტერატურას კითხულობენ სიამოვნებით.

კითხვის მოტივაციის ასამაღლებლად კითხვის სპეციალისტები გვთავაზობენ ოთხ უმთავრეს მიდგომას. ესენია:

1) კითხვის მიზნის განსაზღვრა მოსწავლეთა ინტერესების გათვალისწინებით. მოსწავლე უფრო ყურადღებით წაიკითხავს ტექსტს, თუ წინასწარ ეცოდინება, რომ იგი მისთვის საინტერესო თემას ეხება, ან მიიღებს ინფორმაციას, რომელსაც კონკრეტული მიზნით გამოიყენებს. თუ მისთვის კითხვა მხოლოდ ვალდებულებაა და მისი მიზანი მხოლოდ მასწავლებლის მიერ შეთავაზებული დავალებებისა და სავარჯიშოების შესრულებაა, ბუნებრივია, ამ შემთხვევაში მოსწავლეს საგრძნობლად ნაკლები მოტივაცია ექნება. 

2) მოსწავლეების არჩევანის პატივისცემა. აუცილებლად გაიზრდება მოსწავლის მოტივაცია, თუკი მას საშუალება მიეცემა, მონაწილეობა მიიღოს საკითხავი მასალის შერჩევაში, თავად აირჩიოს საკუთარი როლი ჯგუფურ თუ წყვილურ აქტივობებში, შეარჩიოს მეწყვილე, ასევე გადაწყვიტოს, ინდივიდუალურად იმუშავებს თუ ჯგუფურად, რა ტიპის პროდუქტის შექმნა სურს და ა.შ.

3) საინტერესო საკითხავი მასალის შერჩევა. მოსწავლეს უფრო ეხალისება ისეთი ტექსტების კითხვა, რომლებიც მას ინტერესს აღუძრავს. ცხადია, არ არსებობს უნივერსალური საზომი, რომლის საშუალებითაც შეგვიძლია ზუსტად დავადგინოთ, რომელი ტექსტი შეიძლება იყოს ყველა მოსწავლისათვის ერთნაირად საინტერესო. ამიტომ, მასწავლებელს წინასწარ უნდა ჰქონდეს გარკვეული ინფორმაცია მოსწავლეების ინტერესების სფეროების შესახებ და ამის მიხედვით უნდა შეარჩიოს საკითხავი მასალა.

4) მოსწავლეთა შორის თანამშრომლობის წახალისება. როგორც ცნობილია, მოზრდილ მოსწავლეებს განსაკუთრებით იზიდავთ და აინტერესებთ ერთმანეთთან ურთიერთობა. გამოცდილებამ აჩვენა, რომ მოსწავლეები უფრო მოტივირებული ხდებიან სწავლაში, თუკი მათ მიეცემათ საშუალება, დაამყარონ ერთმანეთთან სოციალური კავშირები და თანამშრომლობის გზით ერთობლივად გადაწყვიტონ სხვადასხვა სასწავლო ამოცანა.