მასწავლებლების, გაკვეთილებისა და გამოცდების გარეშე
მსოფლიოს არასტანდარტულ საგანმანათლებლო დაწესებულებებს შორის „სადბერის“ სკოლებიც ლიდერობენ. ამ სკოლებში არ ატარებენ გაკვეთილებს, არ ჰყავთ მასწავლებლები, სკოლისათვის მნიშვნელოვანი ყველა გადაწყვეტილება კი სასკოლო კრებაზე მიიღება. სახელწოდება „Sudbury“-ც მოდის Sudbury Valley-დან, რომელიც 1968 წელს ფრემინგემეში, მასაჩუსეტსის შტატში დაარსდა. ამჟამად მსოფლიოში სწავლების მსგავსი მოდელით 70 სკოლა მუშაობს. ყველა მათგანი დამოუკიდებელი სუბიექტია. სკოლები დამოუკიდებლად განსაზღვრავენ შიდა პოლიტიკას, თუმცა რამდენიმე ფუნდამენტური პრინციპი საერთო აქვთ, მაგალითად, ცოდნის მიღების სრული თავისუფლება, მოსწავლეთა პირადი პასუხისმგებლობა განათლებასა და დემოკრატიულ მმართველობაზე.
კი მაგრამ, როგორ სწავლობენ სკოლაში, სადაც არც გაკვეთილები ტარდება და არც მასწავლებლები მასწავლებლობენ? სადბერის სკოლები ხელმძღვანელობენ სწავლებისადმი ბუნებრივი მიდგომის პრინციპით: კომუნიკაციითა და თამაშით, რომლებიც მოსწავლეებს ეხმარება საკუთარი ინტერესების აღმოჩენაში და მათ განვითარებაში. სწორედ ასე იღებენ ისინი ცხოვრებისეულ და საბაზისო ცოდნას.
ბავშვები თვითონ წყვეტენ რით დაკავდებიან დღის განმავლობაში, არავის აქვს მათ არჩევანზე გავლენის უფლება. სკოლაში არც ასაკობრივი ჯგუფებია, მათ მხოლოდ საერთო ინტერესები აერთიანებთ. ასეთი განათლების მთავარი გაკვეთილია – შეიცნო ვინ ხარ, როგორი ხარ, როგორ ცოდნას ეძებ და როგორ უნდა მიიღო ეს ცოდნა.
სადბერის ზრდასრული თანამშრომელი სწავლების რესურსის ისეთივე ნაწილია, როგორიც წიგნი, ინტერნეტი, მასალა და ინსტრუმენტი. თუკი ნებისმიერი ასაკის მოსწავლეს უჩნდება კითხვა ან მოთხოვნა, ზრდასრული სადბერელი მას პასუხის პოვნაში ეხმარება. თუმცა პასუხს კითხვაზე „როგორ შეიძლება დავდგეთ თავდაყირა?“ თანატოლიც გასცემს.
ამ სკოლის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპია ის, რომ მოსწავლე თავად განკარგავს თავის დროს. თვითონ გეგმავს რაში დახარჯოს ის. ასეთი თავისუფალია ის განათლებაზე პასუხისმგებლობის საკითხებში. სადბერიში პატივსაცემია ნებისმიერი ქმედება, მაგალითად, ეზოში დაჭერობანას თამაში არანაკლებ მნიშვნელოვანია უცხო ენის სწავლაზე.
სადბერის სკოლების გამოცდილებას წარმატებით იყენებენ სხვა ქვეყნებში: აშშ-ში, იაპონიაში, საფრანგეთში, ბრაზილიაში, ბელგიაში, ჩეხეთში, შვეიცარიაში, გერმანიაში, ჰოლანდიასა და ისრაელში. ამერიკაში 42 სადბერის სკოლაა, 36 კი მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაშია მიმოფანტული.
ერთ-ერთში, Hudson Valley Sudbury school-ში, რომელიც აშშ-ში 2004 წლიდან მუშაობს, ამჟამად 5-დან 18 წლის ასაკის 75 მოსწავლეა. ზრდასრული პერსონალი კი 10 კაცს შეადგენს.
ალბათ გაინტერესებთ, როგორია სადბერის ერთი სასწავლო დღე? ტიპური დღე სხვადასხვა სკოლებში სხვადასხვანაირად მიმდინარეობს, თუმცა ყველა სკოლაში, ძირითადი აქცენტები გადატანილია მეგობრულ ურთიერთობაზე. უმცროსი და უფროსკლასელები ერთად დადიან მათივე ორგანიზებულ ღონისძიებებზე, რომლებიც დღის განმავლობაში იმართება. სადბერიში დიდი დრო ეთმობა საუბრებს, მსჯელობას. იდეებისა და ინფორმაციის გაცვლას, დისკუსია ავითარებს ინტელექტსა და კრიტიკული აზროვნების უნარს.
იმის გამო, რომ სადბერიში მოსწავლეები სხვადასხვა ასაკისანი არიან, პატარებს საშუალება აქვთ ისწავლონ უფროსი მოსწავლეებისგან.
ბავშვებს 5 წლიდან 9 წლამდე შეუძლიათ წერა-კითხვის სწავლა, თუმცა ამას მათ არავინ აიძულებს. მოზარდობის ასაკში ისინი უკვე დაახლოებით თანაბარ დონეზე არიან. ხშირად ეს იმიტომ ხდება, რომ ბავშვები თამაშობენ თამაშებს (მათ შორის კომპიუტერულ თამაშებს), სადაც წერია სიტყვები. ისინი ისე სწავლობენ კითხვას, რომ არც კი აცნობიერებენ ამას.
სკოლის პერსონალი, გარდა მათი ადმინისტრაციული მოვალეობებისა, ასევე თავისუფალია არჩევანში, რა უნდა ასწავლოს ბავშვებს. ის არ ცდილობს მათ მოტივირებას აკადემიური სწავლების სასარგებლოდ. მეტიც, მათი ამოცანაა მოსწავლეების მხარდაჭერა ნებისმიერ წამოწყებაში.
სკოლის დამფუძნებლები განმარტავენ, რომ სადბერის კულტურა გათვლილია უფროსებისა და უმცროსების გრძელვადიან ურთიერთობებზე, რომლებიც ცვალებადია. ერთმა „მასწავლებელმა“ შეიძლება ერთ მოსწავლეს ფიზიკა ასწავლოს, მეორესთან ერთად კი ფეხბურთი ითამაშოს. არავითარი მყარი როლები უფროსებს არ აქვთ.
ცხადია, სადბერიში არიან ბავშვები, რომლებიც განუწყვეტლივ თამაშობენ კომპიუტერულ თამაშებს. ზოგმა კი შეიძლება ისე დაამთავროს სკოლა, რომ ვერ მიიღოს საბაზისო მეცნიერებებში დიდი ცოდნა, ამას მხოლოდ ერთი მიზეზი ექნება – ისინი ამით არ დაინტერესდნენ.
კიდევ ერთი კითხვა, რომელიც ხშირად ჩნდება ხოლმე – როგორ რეალიზდება დემოკრატიული მმართველობა? სასკოლო კრება სადბერის ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტია. ის იღებს სკოლისათვის აუცილებელ გადაწყვეტილებებს, ანაწილებს ბიუჯეტს, გეგმავს ღონისძიებათა კალენდარს, სამუშაოდ იღებს ან სამუშაოდან ითხოვს პერსონალს, წყვეტს წვრილ ადმინისტრაციულ საკითხებს. კრებაში მონაწილეობის მიღება ნებაყოფილიბითია.
რა თქმა უნდა, მოსწავლეების მოსაზრებები სკოლის დემოკრატიული პროცესების შესახებ განსხვავებულია: ზოგი მასში მაქსიმალურად არის ჩართული, სხვებს ნაკლებად აინტერესებთ, ზოგი კი გულგრილია ამ ყველაფრის მიმართ. იგივე ხდება სკოლის კომიტეტთან დაკავშირებითაც. როგორც წესი, რაც უფრო მეტ დროს ატარებენ მოსწავლეები სკოლაში, მით უფრო მარტივად იღებენ კომიტეტის გადაწყვეტილებებს. ამასთანავე, ჩვეულებრივი ამბავია კომიტეტსა და მისი გადაწყვეტილებების ირგვლივ არსებული უთანხმოება და დებატები.
როგორ შეიძლება შეფასდეს კურსდამთავრებულთა წარმატება, თუ სკოლას არ აქვს საბოლოო გამოცდები? სტატისტიკის მიხედვით, სადბერის კურსდამთავრებულები უმაღლეს სასწავლებლებში და სხვადასხვა პროფესიებში წარმატებებს აღწევენ. ვისაც სწავლის გაგრძელება სურს, არ აწყდება სირთულეს არც კოლეჯებსა და არც უნივერსიტეტში. ისინი მისაღები გამოცდებისთვის ბოლო ორი წლის განმავლობაში ემზადებიან. თუმცა, სადბერიში უნივერსიტეტებში მიღებასთან დაკავშირებული სტატისტიკა არ განიხილება ამ სკოლის მოდელის წარმატებულობის საზომად.
იდეალების ერთგულება და ზრდასრული პერსონალი, ასევე კურსდამთავრებულები ხშირად სხვა წარმატებაზე საუბრობენ. იმაზე, რომ ბავშვობაში მათ სრულად შეიგრძნეს ბავშვობა, რაც მთელი ცხოვრება მიჰყვებათ – ისინი ინარჩუნებდნენ ბუნებრივ ცნობისმოყვარეობას, არიან ინიციატორები, აქვთ მაღალი პასუხისმგებლობა, ადვილად შეუძლია ნებისმიერი ასაკისა და სტატუსის ადამიანთან ურთიერთობა. და რაც მთავარია, ისინი ცხოვრების ნორმად აღიქვამენ იმას, რომ მხოლოდ პიროვნული მოტივაცია და გატაცება უწყობს ხელს ადამიანს, დრო დაუთმოს სწავლასა და მუშაობას.
ფრენსის ალვო, 25 წლის. დაამთავრა ამერიკული სადბერი ველი, შემდეგ ბიშოპის უნივერსიტეტი კლასიკური ფორტეპიანოს განხრით: „ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ, რასაც ვსწავლობთ, არის შეუფასებელი. რასაკვირველია, გამოცდების დროს შეიძლებოდა ეკითხათ ომების თარიღები ან ფოთლების ქიმიური შემადგენლობა, მაგრამ გაცილებით რთული იქნებოდა გაგვეცა პასუხი კითხვაზე – „როდის და სად ვისწავლე ეს?“
სადბერიში ყველაზე მნიშვნელოვანს, ცხოვრებისეულ უნარებს ვიძენთ. თავდაჯერებულობა, პრობლემების გადაჭრა და რესურსების მოძიება მათ გადასაჭრელად, იმის გასარკვევად, რა უნდა გავაკეთოთ ჩვენი გეგმების განსახორციელებლად, ვინ ან რა გვეხმარება ამაში, ვსწავლობთ ადამიანებთან კომუნიკაციას ისე, რომ მათთვის გასაგები ვიყოთ. თავდაჯერებულობა კი მოდის მაშინ, როდესაც თქვენ ხართ გარემოში, სადაც მოზრდილებს და ბავშვებს თქვენი სჯერათ“.
ორიოდე სიტყვა სადბერის მინუსებზე: სადბერიში არავინ იცის, რა ასაკში დაიწყებს წერა-კითხვას. ეს შეიძლება მოხდეს ადრე ან გვიან. ასევე, სკოლის დამთავრების შემდეგ, ადმინისტრაცია არ გასცემს განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტს და თუ ის უნივერსიტეტში შესვლისთვის აუცილებელია, ბავშვებს ტესტირებისა და სერტიფიცირების ორგანიზება სჭირდებათ.
სადბერის მოდელის უარყოფითი მხარე ისიცაა, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში ანსკულინგი კანონით იკრძალება და მათთვის, ვისაც სურს ამგვარი სკოლების გახსნა, კომპრომისზე მოუწევს წასვლა. ოფიციალურად, ანსკულინგი ნებადართულია აშშ-ში, კანადასა და რუსეთში. ჰოლანდიის, გერმანიისა და საფრანგეთის კანონმდებლობით კი აუცილებელია სკოლა მიჰყვებოდეს სავალდებულო საშუალო განათლების პროგრამას. იქაურ სადბერის ორგანიზატორებს უწევთ განსაკუთრებული ძალისხმევა და იმის მტკიცება, რომ ოფიციალურმა უწყებებმა მათი საქმიანობა აღიარონ სწავლებად და არა დროის ფუჭ ხარჯვად.
საფრანგეთის სადბერის სპიკერმა EUDEC ყოველწლიურ კონფერენციაზე განაცხადა, რომ რომ ისინი სპეციალურად შექმნილ IT-ს იყენებენ. ეს დაახლოებით ასე მუშაობს: სვეტში, სადაც თქვენ უნდა ჩაწეროთ, რას აკეთებდა მოსწავლე, ინიშნება „თამაშობდა ფეხბურთს მთელი დღის განმავლობაში“, მაგრამ პროგრამა ამას სხვა ასპექტით „თარგმნის“: „გაიუმჯობესა მოძრაობების კოორდინაცია და გუნდური მუშაობის უნარები“.
საინტერესო ისიცაა, თუ როგორ რეაგირებენ სახელმწიფოები ასეთ სკოლებზე. საინტერესო ისტორია მოხდა ნიდერლანდურ სადბერისთან დაკავშირებით. მის ფუძემდებლებს, პიტერ და კრისტელ ჰარტკამპს მოუწია სამი სასამართლო მოსმენის გავლა, მათ შორის ევროპის სასამართლოსი ადამიანის უფლებების კუთხით, როდესაც ოფიციოზმა ინსპექტორებმა სკოლის დახურვა მოინდომეს. სასამართლომ სკოლა დახურა, მაგრამ შვიდი წლის განმავლობაში მან მაინც იმუშავა და მისი კურსდამთავრებულები წარმატებით აბარებდნენ უნივერსიტეტებში. დღეს პიტერ ჰარტკამპი ევროპის დემოკრატიული საგანმანათლებლო საზოგადოების (EUDEC) საბჭოს აქტიური მონაწილეა და ავტორი წიგნისა „თანაზიარი განათლების მიღმა“, სადაც ის თეორიულად ასაბუთებს თვითმმართველობის სიკეთეებს განათლებაში. პიტერი ამბობს: „ის, რომ ბავშვები ბუნებით არიან ზარმაცები და არ სურთ არაფრის კეთება, საერთო პრობლემაა. მას, ვისაც სკოლაში უსწავლია, ვერც კი წარმოუდგენია, რომ შეიძლება რამე სხვაგვარად იყოს. ხშირად ადამიანები არ იდენტიფიცირებენ თავიანთ საგანმანათლებლო გამოცდილებას, რადგანაც მიჩნეულნი არიან, რომ სწავლა მხოლოდ სტრესის დაძლევითაა შესაძლებელი. ის ბავშვებიც კი, რომლებმაც რამდენიმე წელი ტრადიციულ სკოლებში ისწავლეს, კითხვაზე, „რა ისწავლე დღეს“, გიპასუხებთ – „არაფერი“, რადგან მათში უკვე ცხოვრობს სტერეოტიპი „ისწავლე – ე.ი. ვიღაცამ გასწავლა“. სინამდვილეში კი, განათლება უწყვეტი პროცესია მთელი ცხოვრების განმავლობაში“.
რატომ მუშაობს ეს მოდელი? სწავლის გასაღები შიდა მოტივაციაა. თვითმმართველი სწავლების დამამკვიდრებლები მიიჩნევენ, რომ ბავშვები ამ სამყაროში უკვე მოტივირებული მოდიან, მათ სურთ გაზრდა და განვითარება. არავის მოსდის თავში, გაიჩინოს სიარულის ან საუბრის მოტივაცია. აქედან გამომდინარე, არ არის აუცილებელი ბავშვს ვაიძულოთ სწავლა, რათა ის დამოუკიდებელი გახდეს. საუკუნეების მანძილზე სწავლა ყოველგვარი იძულების გარეშე მეტ შედეგს იღებდა და სიტუაცია მხოლოდ საშუალო განათლების ვალდებულების გაჩენის შემდეგ, შეიცვალა და ყველა სწრაფად მიეჩვია იმას, რომ სხვა გზით სწავლა შეუძლებელია.
Hudson Valley Sudbury school-ის ფუძემდებლის თქმით, ხშირად ბავშვები სკოლაში სასჯელისა და წარუმატებლობის შიშით სწავლობენ, ხოლო სადბერიში ისინი სწავლობენ მხოლოდ საკუთარი თავისთვის. ისინი დაინტერესებულნი არიან ამით და სიამოვნებით სწავლობენ, ისინი არ აკეთებენ ამოცანებს მხოლოდ იმიტომ, რომ მათგან ამას მოელიან. სწავლა არ არის სტრესი, სწავლა სიამოვნებაა.