სისტემური აზროვნების ფორმირება ისტორიის გაკვეთილზე

სკოლაში მუშაობის გამოცდილებამ საშუალება მომცა, დამენახა ერთი მნიშვნელოვანი ტენდენცია, რომელიც, რაც დრო გადის, უფრო და უფრო თვალშისაცემი ხდება: ერთი მხრივ, მოსწავლე ყოველი მხრიდან იღებს ინფორმაციის უზღვავ ნაკადს სასკოლო საკითხების ირგვლივ; მეორე მხრივ – იცვლებიან თვითონ მოსწავლეებიც, ინფორმაციის სიუხვის გამო ისინი კითხულობენ ზედაპირულად და ამის გამო მათი მსოფლაღქმა, მათ გარშემო  მიმდინარე მოვლენები და ფაქტები  ერთგვარად „კადრირებული“, ფრაგმენტული რჩება. მოსწავლეები, რომელთაც ასეთი აზროვნება აქვთ, უჭირთ დიდი რაოდენობის ინფორმაციის სისტემატიზება.

ჩემ მიერ ჩატარებული შემაჯამებელი დავალებების ანალიზმა, ოლიმპიადებმა და საგამოცდო სიტუაციებმაც მიჩვენა, რომ მოსწავლეებს ყველაზე მეტად მასალის სისტემატიზაცია, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების, ქრონოლოგიური თანმიმდევრობის დაცვა და  წარმოსახვა უჭირთ. ქრონოლოგიური თანმიმდევრობისა და ისტორიზმის პრინციპის დაცვის გარეშე, „ნაწილ-ნაწილ“, კადრირებულად და ფრაგმენტულად   ნასწავლი მასალა კი აბნევთ მოსწავლეებს და  უჭირთ მაღალი შედეგების მიღწევა. განსაკუთრებით კარგად ჩანს ეს პრობლემა  ისტორიულ  თხზულების დაწერისას, რადგან ამ დროს  ცოდნის სისტემატიზაციასთან დაკავშირებული თითქმის ყველა ოპერაციის გამოყენება სჭირდებათ.

რადგან ისტორიის სწავლების სპეციფიკისა  და მოცემული საათობრივი ბადის პირობებში მოსწავლე პარაგრაფებში გაბნეული უამრავი  ფაქტისა და მოვლენის  შესწავლას  სპეციალური მიდგომისა და ტექნოლოგიის გარეშე  ვერ უმკლავდება, მასწავლებელი ვალდებულია მოძებნოს ყველაზე ოპტიმალური გზა, რომელიც ცოდნის სისტემატიზაციაში და პრობლემის დაძლევაში დაეხმარება მოსწავლეებს. კონკრეტულ შემთხვევაში ეფექტურია სისტემური აზროვნების განვითარებისკენ მიმართული დავალებების გამოყენება.

სისტემური აზროვნების ფორმირებისკენ მიმართული სამუშაოს ორგანიზება გულისხმობს:

• მოსწავლეთა დამოუკიდებელ მუშაობას;
• მეცნიერული შემეცნების მეთოდების გამოყენებას (როგორიცაა, კვლევითი ხასიათის სამუშაოები);
• ანალიზის მეთოდს (საკითხებისა და მისი შემადგენელი ნაწილების გაყოფა/გამრავლებას, მიმატება-გამოკლებას);
• სინთეზს – საგნის სხვადასხვა ნაწილების შეერთებას, გამთლიანებას;
• მოვლენებისა და ფაქტების დახარისხებას, პირველადი და მეორეხარისხოვანი ფაქტორების გამოყოფას;
• შედარებას – ობიექტებს შორის მსგავსებისა და განსხვავების დადგენას;
• დაბოლოს – სისტემური აზროვნება ტრანსფერული უნარია და ცოდნის ინტეგრაციისთვის აუცილებელია, რომლის პირობებში მოსახერხებელია ისტორიის შესწავლა ლიტერატურის, სამოქალაქო განათლებისა და სხვ. გზის გამოყენებით.

სისტემური აზროვნების განვითარებაზე მიმართული  გაკვეთილის ძირითადი მახასიათებლებია:

• ცოდნის აქტუალიზაცია, მოვლენათა სრული სურათის შექმნა, ადრე ნასწავლი საკითხების ერთ სტრუქტურაში მოქცევა, განზოგადება, მთავარი პროცესების, შესასწავლი პერიოდის მოვლენების, მთავარი მოქმედი პირების გამოყოფა, მოვლენათა შორის კავშირის დამყარება, არსებული ცოდნის სისტემატიზება;
•  ცოდნისა და უნარ-ჩვევების კონსოლიდაცია, შეხედულებათა და მტკიცებულებათა ფორმირება, რთულ საკითხებში ჩაღრმავება, რაც საზოგადოებრივი მოვლენების შესახებ კიდევ უფრო მეტი თეორიული მასალის გაცნობას მოითხოვს; ზოგადიდან კერძოს გამოყოფა და პირიქით, ინფორმაციის ცალკეულ ნაწილებს შორის კავშირების დამყარება, ისტორიზმის პრინციპის დაცვა, შეფასება და ანალიზი;
•  მოსწავლეთა მიერ შესაფერისი სავარჯიშოების შესრულება.

გონების გააქტიურებისთვის პირველ ეტაპზე შესაძლებელია  მარტივი სამუშაოს შესრულება. მოტივაციისათვის მოგვყავს პირობა, რომ სამყარო სისტემურია და  ჩვენც სისტემა ვართ ამ უზარმაზარ სისტემაში, ვქმნით რა მის „ქვესისტემას“. ასეთი ქვესისტემები უამრავია სამყაროში. მოსწავლემ უნდა დაინახოს მათ შორის კავშირი და ამ კავშირის მნიშვნელობა ჩვენი არსებობისთვის, უნდა შეძლოს მოვლენათა სწორად გაანალიზება და სინთეზი.

დავალება: დაასახელეთ სისტემა „ხე“-ს შემადგენელი ნაწილები: ხე-ტოტი-ფოთოლი-უჯრედი-ქრომოსომები-გენები-მოლეკულები-ატომები-უმცირესი ნაწილაკები- ….  (იგივეა, როგორ  „ოთახი-სახლი-ქალაქი-რაიონი-მხარე-ქვეყანა კონტინენტი…“).

მეორე ეტაპზე, მონაცემების გაზრდის შედეგად ასეთი ცხრილი გვექნება: ხე-ტყე-ლანდშაფტი-კონტინენტი-დედამიწა-მზის სისტემა-გალაქტიკა-სამყარო.

მესამე ეტაპზე მოხდება მიღებული ინფორმაციის მთლიანი სისტემატიზაცია და ცხრილი  ასეთ სახეს მიიღებს:

მოსწავლეთა შორის სისტემური აზროვნების განვითარებაზე ზრუნვამ მაჩვენა, რომ ასეთი განმაზოგადებელი ცხრილებისა და ქრონოლოგიური სქემების გამოყენება სწავლებაში წარმატებული მიდგომაა, რომ მათი საშუალებით შესაძლებელია ისეთი დიდაქტიკური ამოცანების გადაწყვეტაც, როგორიცაა, სხვადასხვა დროსა და სივრცეში მომხდარი მოვლენების მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარება, ცოდნის განზოგადება, ბაზისური ცნებებისა და განმარტებების ათვისება, ისტორიული წარმოსახვის გააქტურება და ა,შ.

სისტემური აზროვნების განვითარებაზე მიმართული ცხრილის  მაგალითი:

რაც შეეხება ცხრილების მრავალფეროვნებასა და გრაფიკულ იერსახეს, ის სასწავლო ამოცანებსა და მოსწავლის საჭიროებაზეა დამოკიდებული.

ცხრილების მსგავსად სქემებიც  ეხმარება მოსწავლეს პროცესების მთლიანობისა და  დროსა და სივრცეში დაცილებული მოვლენების დინამიკის დანახვაში. განსაკუთრებით მოსახერხებელია მათი ხშირად გამოყენება მეფეთა ზეობის, ხელისუფლების შტოების, მსოფლიო ომების, საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათი შედეგებისა და ა.შ. საჩვენებლად. ასეთ დროს სქემა უნდა დაგვეხმაროს ინფორმაციის ორგანიზებაში. მაგალითად:

ცხრილების მსგავსად, სქემების იერსახეც  სასწავლო ამოცანზე და მოსწავლის საჭიროებაზე უნდა იყოს მორგებული.

სისტემური მიდგომების საშუალებით კულტურის, ეკონომიკური პოლიტიკის, ომებისა და სხვ. მოვლენების წარმოდგენა/დანახვა, გააზრება, დამახსოვრება და დასწავლა, ცოდნის განმტკიცება  და მაღალი  შედეგების მიღწევა გაცილებით მარტივი ხდება მოსწავლისთვის.   ასეთი დავალებები  ხალისსა და პოზიტიურ განწყობილებას უქმნის მოსწავლეებს, უღვივებს საგნის მიმართ ინტერესს, ეხმარება წარმატების მიღწევაში, ამიტომ მისი გამოყენება  სასკოლო პრაქტიკაში ეფექტური და სასარგებლოა.