სტატიაში განხილულია მულტიკულტურული განათლების პრობლემები. აღნიშნულ პროცესს უამრავი სირთულე ახლავს, რადგან პიროვნების მსოფლმხედველობას, სამყაროსა და ცხოვრებისადმი არსებით დამოკიდებულებებს ეხება.
სწავლა-სწავლებისას უმნიშვნელოვანესია პიროვნული და ეთნიკური კულტურული ღირებულებების აღიარება/პატივისცემა. ავტორს მიაჩნია, რომ ქართველი ერის ისტორიული ცხოვრება კულტურათაშორისი დიალოგისა და მშვიდობიანი თანაარსებობის უტყუარი მთხრობელია. წარსულისა და აწმყოს ავთენტური მაგალითების მოხმობით, განხილვა-მსჯელობითა და შეფასებით შესაძლებელია, მოსწავლეს ისეთი უნარ-ჩვევები გამოვუმუშაოთ, რომლებიც ამ მიმართულებით არსებული პრობლემების მოგვარებაში დაეხმარება.
საკვანძო სიტყვები: მულტიკულტურა, კულტურათაშორისი, ტრადიცია, პიროვნება, პრობლემა.
იმ პრობლემათა შორის, რომლებიც საგანმანათლებლო საკითხებთანაა დაკავშირებული, გამოვკვეთდი კულტურათაშორისი ურთიერთობების სწავლებას. ამ მიმართულებით არსებული ყველა იდეის საფუძველი არის კულტურა. კულტურა განიხილება, როგორც სისტემა, რომელსაც ადამიანები იყენებენ ყოველდღიურ ცხოვრებაში. კულტურაში იგულისხმება საერთო ფასეულობები, ნორმები და ღირებულებები, რომლებიც ადამიანთა ამა თუ იმ ჯგუფს გააჩნია.
არსებობს თუ არა „ინდივიდუალური კულტურა”?
წარმოვიდგინოთ, რომ ერთი ფანჯრიდან რამდენიმე ადამიანი იყურება და აკვირდება გარემოს. ყოველი მათგანი სხვადასხვა საგანს დაინახავს. და თითოეულისათვის განსხვავებული რამ იქნება ყურადსაღები. არ გამოვრიცხავთ იმას, რომ საერთო ხედვაც დასაშვებია. ეს სიტუაცია მარტივად გვცემს პასუხს დასმულ შეკითხვაზე.
დღეს მიიჩნევენ, რომ კულტურათაშორის სწავლებაში ერთ-ერთ ყველაზე დიდ სირთულეს ინტერკულტურული განათლების დამოუკიდებელ დისციპლინად არარსებობა წარმოადგენს. ის პრიორიტეტები კი, რომელიც მნიშვნელოვანია ამ მიმართულებით, ლიტერატურის, ისტორიის, სამოქალაქო განათლებისა და ხელოვნების მასწავლებელთა სასწავლო მიზნების გამჭოლი თემებია.
თავდაჯერებულობა და პატივისცემა
თავდაჯერებულობის ამაღლება კულტურათაშორისი სწავლების არსებითი ნაწილია და სწავლების პროცესში ორმხრივ ღიაობას განაპირობებს. სასწავლო გარემო ყველა მონაწილეს უნდა აძლევდეს საკუთარი აზრის დაფიქსირების საშუალებას, უნდა უზრუნველყოფდეს ყველანაირი ნიჭის, გამოცდილების, მოსაზრების, საჭიროებების და მოლოდინების დაფასებას. როდესაც ადამიანები საკუთარ ფასეულობებზე, კულტურულ ნორმებსა და შეხედულებებზე საუბრობენ, ისინი, პირველ რიგში, მსმენელის კეთილგანწყობაში უნდა იყვნენ დარწმუნებულნი. ორმხრივი ნდობა ორმხრივ პატივისცემასა და გულწრფელობას განაპირობებს.
საქართველო ოდითგან მრავალეროვანი ქვეყანა იყო. ქართული კულტურისათვის არ არის უცხო ტოლერანტობა და სხვისი ღირებულებების პატივისცემა. რეალური ფაქტები წარსულიდან და თანამედროვეობიდან გვეხმარება მოზარდმა გაიაზროს მათი მნიშვნელობა მშვიდობიანი თანაარსებობისა და ქვეყნის განვითარებისათვის. კლასიკური მაგალითი ასეთი ურთიერთობისა გახლავთ წმინდა მეფე დავით აღმაშენებლის დამოკიდებულება სხვა აღმსარებლობის მიმდევართა და მათი სიწმინდეების მიმართ. მას შეეძლო ერთნაირი მოწიწებით შესულიყო მეჩეთსა და ეკლესიაში…
ჩემი პირადი გამოცდილებიდან შემიძლია მოვიტანო არაერთი შემთხვევა, როდესაც კლასში განსხვავებული რელიგიური მრწამსის მოსწავლეები მყოლია. თავდაპირველად გაუცხოებასა და გაურკვეველ ეჭვს ვგრძნობ ორივე მხრიდან — ასეთ ბავშვებს უჭირთ ჩართვა კლასგარეშე აქტივობებში. საკმარისია, აგრძნობინო, რომ მისი განსხვავებულობა შენთვის და მოსწავლეებისათვის ჩვეულებრივია, რომ ისინი ნდობასა და თანაგანცდას გამოხატავენ. მე, როგორც ლიტერატურის მასწავლებელი, ვასწავლი ჰაგიოგრაფიულ ლიტერატურას. ეს კი შეუძლებელია ბიბლიის ძირითადი დოგმებისა და ქრისტიანული მსოფლმხედველობის, კულტურის გააზრების გარეშე. განსხვავებული კულტურულ გარემოში გაზრდილი (ამ შემთხვევაში აღმსარებლობის) მოსწავლის გულთან მისასვლელ გზას მიკვალავს აქცენტების გაკეთება იმაზე, რომ უფალი ერთია და მასთან მისასვლელი გზა სხვადასხვა. მთავარია, რომ ყველა კულტურა და რელიგია კეთილ საწყისს აღიარებს. 2 წლის წინ მაჰმადიანი, იეღოველი, იუდეველი მოსწავლეები მყავდა ერთ კლასში. გადავწყვიტეთ, გაგვეკეთებინა პროექტი ,,ეთნიკური თანხმობა სურამში”. პროექტზე მუშაობის პერიოდში ბავშვები ერთმანეთს კიდევ უფრო დაუახლოვდნენ. შევისწავლეთ ერთმანეთის სამზარეულო, კულტურა, ტრადიციები. თქვენ წარმოიდგინეთ, ისეთი ნდობა მოიპოვეს, რომ სურამის სინაგოგაში დაცული უძველესი ,,თორის” გადაღებისა და დათვალიერების ნებაც კი დაგვრთეს. და ეს ყველაფერი შეგვაძლებინა კულტურათაშორისმა ურთიერთობებმა. ისიც აღმოაჩინეს, რომ ,,თორა” მოსე წინასწარმეტყველის ხუთწიგნეულია და იგი ქრისტიანთათვისაც წმინდა წიგნია. ანუ გარკვეულწილად შეხედულებათა იდენტობაც გამოიკვეთა.
დიალოგი სხვასთან
კულტურათაშორის სწავლებაში ყველაზე მნიშვნელოვანია აღიარო „სხვა”. „სხვისი” აღიარება დიალოგით იწყება. დიალოგის დაწყება პირველი წინ წადგმული ნაბიჯია. საკმაოდ რთულია აღიქვა საკუთარი თავი და შემდეგ სხვა, შენგან განსხვავებული; მით უფრო ძნელია აღიქვა ის, რომ სხვა ადმიანის განსხვავებული შტრიხები განსაზღვრავს შენს ვინაობას. ადამიანებს შორის არსებული სხვაობები ერთმანეთს ავსებს და შესაბამისად, საკუთარი თავის აღმოსაჩენად აუცილებელია სხვისი შეცნობა. კულტურათაშორისი გამოცდილება ბევრი სირთულის წინაშე გვაყენებს, სიახლეები შემოაქვს ჩვენს ცხოვრებაში და ჩვენი მხრიდან შემოქმედებით მიდგომას მოითხოვს. კულტურათაშორისი სწავლება საშუალებას გვაძლევს გავეცნოთ სხვა ადამიანის შეხედულებებს და შევინარჩუნოთ საკუთარი „მე”.
ამ პრობლემის სწორად გასააზრებლად სახელმძღვანელოდ მივიჩნევ გენიალური ვაჟა-ფშაველას პუბლიცისტურ წერილს – ,,პატრიოტიზმი და კოსმოპოლიტიზმი”. ერთი მეორეს არ უქმნის საფრთხეს, თუ ადამიანმა გონივრული გააზრება და დამოკიდებულება შეძლო.
აი, სამი ძირითადი გზავნილი ამ წერილიდან:
1. ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება კოსმოპოლიტიზმს, მაგრამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი კოსმოპოლიტია, ისე, როგორც ყოველი გონიერი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური) პატრიოტია.
2. კოსმოპოლიტიზმი ასე უნდა გვესმოდეს: გიყვარდეს შენი ერი, შენი ქვეყანა, იღვაწე მის საკეთილდღეოდ, ნუ გძულს სხვა ერები და ნუ გშურს მათი ბედნიერება, ნუ შეუშლი ხელს მათ მისწრაფებას.
3. ცალ-ცალკე ეროვნებათა განვითარება მთელი კაცობრიობის განვითარების აუცილებელი პირობაა.
ჯანსაღი კოსმოპოლიტიზმი უპირველესად, განსხვავებული კულტურისა და ეთნოსის პატივისცემასა და აღიარებას გულისხმობს. ავადმყოფური კი თითქოს ყველას აღიარებს და თვითონ არცერთს არ ეკუთვნის, არ აქვს ფესვები, არ უყვარს საკუთარი, არ აქვს სამშობლო და ეროვნული ფასეულობანი. ,,ეროვნებათა განვითარებაო …” ამბობს ვაჟა -ფშაველა. ეროვნული განვითარება კი ვერ მოხდება მულტიკულტურული განათლებისა და კულტურათაშორისი დიალოგის გარეშე.
ტრადიცია, როგორც კულტურული ღირებულება… გაგრძელება თუ უარყოფა
ადამიანის კულტურულ სახისმეტყველებას წარმოადგენს ტრადიციები, რომლებიც ცალსახად დადებით, პოზიტიურ ფენომენად ვერ აღიქმება. გავიხსენოთ ვაჟა-ფშაველას პოემა. მარჯვენის მოჭრაც ადათია. არაფერს ვამბობ, სისხლის აღების ველურ წესზე, რომელიც სვანეთში დღემდეა შემორჩენილი. დიახ, ესეც კულტურულ ტონად ითვლებოდა და მისი დაცვა, ღირსების დაცვასა და ვაჟკაცობასთან იყო გათანაბრებული.
ანუ მიუღებელია ის კულტურული ქცევა, წესი, ადათი, რომელიც ადამიანის უფლებას ლახავს და კაცთმოძულეობა ასაზრდოებს …
ისიც კარგად ვიცით, რა ბედი ეწევა იმ ადამიანს, რომელიც წინ აღუდგება სისხლსა და ხორცში ბრმად გამჯდარ ფანატიზმს ( ფსევდოკულტურას).
ალუდა ქეთელაურის განაცხადს: — ,,წესი არ არის მტრის მოკვლა, თუ ხელ არ მასჭერ დანითა”, ვაი, ეგეთის სამართალს, მონათლულს ცოდვა -ბრალითა”. უპირისპირდება მთელი საზოგადოება. მოვლენები კიდევ უფრო იძაბება და ალუდას ოჯახის თემიდან მოკვეთით სრულდება.
ამ არგუმენტის განზოგადება სხვა სიტუაციებშიც შესაძლებელია. ნებისმიერ შემთხვევაში ადამიანისა და საზოგადოების კულტურულ ღირებულების (თუნდაც ის უკეთური იყოს) კრიტიკა მსხვერპლს მოითხოვს.
14 წლის პაკისტანელმა გოგონამ — მალალა იუსაფზაიმ ღიად გაილაშქრა თალიბების უმკაცრესი წესების წინააღმდეგ, ხმა აღიმაღლა ქალთა განათლების უფლებების დასაცავად. სკოლიდან შინისაკენ მიმავალ გზაზე მალალას შეიარაღებული თალიბი დაესხა თავს და რამდენჯერმე ესროლა. მძიმედ დაჭრილ გოგონას სოლიდარობა მთელმა მსოფლიომ გამოუცხადა.
,,ორი შესაძლებლობა მქონდა: ჩუმად ვყოფილიყავი და დავლოდებოდი, როდის მომკლავდნენ, ან მეთქვა სათქმელი და ისე მოვმკვდარიყავი. მე მეორე ვარიანტი ამოვირჩიე – გადავწყვიტე, მელაპარაკა”, – თქვა გოგონამ , ფაქტია, რომ მსგავსი გაბედულება მხოლოდ ერთეულებს თუ გააჩნიათ .
ასეთი ანალოგიები და მათზე მსჯელობა, დისკუსიები საუკეთესო გზაა კულტურათაშორისი ურთიერთობების შესასწავლად და იმის გამოსაკვეთად, რომ გააჩნია რა და როგორ, რატომ და რისთვის არის გამიზნული. მხოლოდ ამ კითხვებზე პასუხის შემდეგ არის ხელშეუხებელი სხვისი ღირებულებები. წინააღმდეგ შემთხვევაში, კულტურულის ნაცვლად შეიძლება დანაშაულთანაც კი გვქონდეს საქმე, როგორც ეს აღწერილ შემთხვევებში მოხდა…
ფარდის მიღმა, ანუ აისბერგის მოდელი
კულტურათაშორისი სწავლების პროცესი შინაგანი „მეს” უხილავ ძალებს და ელემენტებს უკავშირდება. ფსიქოლოგები და ამ საკითხით დაინტერესებული მეცნიერები ამას აისბერგის მოდელს უწოდებენ, რომლის მიხედვით, კულტურის ძირითადი ელემენტები წყალქვეშაა მოქცეული და მათი მკაფიოდ გამოხატვა შეუძლებელია. ამ უხილავი ნაწილის აღმოჩენა, შესაბამისად, გარკვეულ რისკებთან და სირთულეებთანაა დაკავშირებული. ცხადია, ამ პროცესის გაძღოლა ადვილი საქმე არ არის. ერთი მხრივ, ჩვენ მეტი სიმამაცე გვჭირდება, რომ წინ წავიწიოთ და რისკებს გავუმკლავდეთ. მეორე მხრივ, ამ პროცესში მონაწილე ადამიანების საჭიროებებსა და შესაძლებლობებს დიდი სიფრთხილით უნდა მოვეკიდოთ და ამავე დროს პატივი ვცეთ მათ. ამ ორი მთავარი პრინციპის გათვალისწინება კი ყოველთვის მარტივი არ არის.
რუსთაველი — მარად თანამედროვე
ინტერკულტურული პრინციპები მოითხოვს კულტურული სხვაობების აღიარებას, მათ პატივისცემას, ტოლერანტობას, სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენლებისთვის თანაბარი შესაძლებლობების მიცემას, დისკრიმინაციის აღმოფხვრას. სხვადასხვა კულტურულ იდენტობებს შორის კომუნიკაცია შესაძლოა პარადოქსული აღმოჩნდეს, რადგან კულტურათაშორისი ურთიერთობა გულისხმობს იმის აღიარებას, რომ სხვადასხვა კულტურის (ეროვნების, სარწმუნოების) წარმომადგენლები გვანან ერთმანეთს და განსხვავდებიან კიდეც ერთმანეთისგან.
დღეს, 21-ე საუკუნეში, ხმამაღლა და ხაზგასმით საუბრობენ აღნიშნულ საკითხზე და მასთან დაკავშირებულ პრობლემებზე. ხშირად ამ საუკუნის მონაპოვრადაც კი მიაჩნიათ ამ მიმართულებით აქცენტების გაკეთება. არადა, მე-12 საუკუნეში რუსთაველის ძირითადი გზავნილი სწორედ ის არის, რომ ყოველი ადამიანი თანასწორია და განსხვავებული რელიგია და ეთნოსი არ არის არსებითი. პოემის გმირები სხვადასხვა ეროვნებისა და ქვეყნის წარმომადგენლები არიან. მათ ურთიერთობებში მნიშვნელოვანია ადამიანური დამოკიდებულებები და მარადიული ფასეულობანი. აი, რა არის მთავარი …
რა თქმა უნდა, რომ რუსთაველი შეგნებულად არ ასახელებს კონკრეტულ ღმერთს, რადგან …
,,ჰე, ღმერთო, ერთო, შენ შეჰქმენ სახე ყოვლისა ტანისა…”
პოემის გმირები განსხვავებული კულტურისა და მრწამსის ადამიანები არიან. სწორედ ეს არის უნიკალური. მიუხედავად ამისა, ,,მათ სამთა გმირთა მნათობთა სჭირთ ერთმანეთის მონება”. ეს განსხვავებულობა სულაც არ უშლის ხელს მათი სულების მეგობრობასა და თანაგანცდას.
დიახ, ასე გადაჭრა ეს რთულად მოსაგვარებელი საკითხი რუსთაველმა. პერსონაჟთა შორის მოციქულობს სიყვარული და განსაცდელში ჩავარდნილი ადამიანისადმი დახმარების უანგარო ნიჭი.
,, ჩვენ კაცთა მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა… ‘’ პროლოგშივე განაცხადა სულგანათლებულმა ქართველმა…
თუ კარგად დავაკვირდებით, ,,უთვალავი ფერი” მრავალი ასპექტით შეიძლება გავიაზროთ, რომელთაგან ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია ჩვენი მრავალმხრივი განსხვავებულობა და ამავდროულად მსგავსება – ერთი სამყაროს შვილად ყოფნა.
სკოლა – ათვლის წერტილი, საიდანაც იწყება კულტურათაშორისი ინტერაქცია
სკოლებს ორმაგი ფუნქცია აქვთ – საგანმანათლებლო და აღმზრდელობითი. ყოველი მოსწავლე უზრუნველყოფილი უნდა იყოს განვითარების თანაბარი შესაძლებლობებით და, ამასთანავე, ყოველი მოსწავლის კულტურული შტრიხები ყველასთვის მისაღები უნდა იყოს. მასწავლებელი, როგორც ცვლილებების მთავარი ინიციატორი, ვალდებულია მოსწავლეები უზრუნველყოს ღია სასწავლო გარემოთი და ხელი შეუწყოს ყველა კულტურის მონაწილეობას დემოკრატიული პრინციპების დაცვით. მაშასადამე, მულტიკულტურული განათლება ყველა სკოლის მიზანს უნდა წარმოადგენდეს დღევანდელ საზოგადოებაში. თუკი ამ მიმართულებას არ ავირჩევთ, მაშინ სერიოზული კონფლიქტების წინაშე აღმოვჩნდებით.
ინტერკულტურული სწავლების ამოსავალი წერტილია „სხვა”. ეს პროცესი მუდმივად ეჭვის ქვეშ აყენებს სტერეოტიპებს და ხელს უწყობს სიახლის, უცხოსა და შეუცნობლის მიმართ ღია დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას. ადამიანები ერთმანეთთან ურთიერთობის პროცესში მუდმივად ახალ აღმოჩენებს აკეთებენ, ურთიერთობის პროცესში ხდება ადამიანის პიროვნული, სოციალური და გლობალური თვითრეალიზება.
გამოყენებული ლიტერატურა:
კულტურათა დიალოგი და სამოქალაქო ცნობიერება
ნინო მასურაშვილი
სურამის I საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის უფროსი მასწავლებელი
