დაოსიზმი კონფუციანელობის შემდეგ ყველაზე პოპულარული მოძღვრებაა ჩინეთში. მისი საფუძველია დაოს პრინციპი, რომელიც შეიძლება ვთარგმნოთ როგორც „გზა“, „მიმართულება“ (სხვა მნიშვნელობით – „მეთოდი“ ან „უმაღლესი პრინციპი“). დაოსიზმის მიხედვით, დაო წარმოადგენს ყოველივე საწყისის საწყისს, „ის მარადიულია და არის მშობელი ყველა არსებისა“. მეცნიერთა შორის დღემდე მიმდინარეობს კამათი იმის შესახებ, რელიგიაა დაოსიზმი თუ მხოლოდ ფილოსოფიური მოძღვრება. ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ამ მოძღვრების საფუძველი უძველეს ჩინურ შამანიზმში უნდა ვეძებოთ, რომელიც თავდაპირველად ჩამოყალიბდა როგორც ფილოსოფია, ხოლო მოგვიანებით რელიგიისთვის დამახასიათებელი ნიშნები შეიძინა.
გადმოცემის მიხედვით, ამ მოძღვრების შემოქმედია ლაო ძი. ტრადიცია გვეუბნება, რომ ის დაიბადა ძვ. წ. VII საუკუნის ბოლოს და წარჩინებული ოჯახის წარმომადგენელი იყო. ახალგაზრდობაში ლაო ძის ლოიანში (ერთ-ერთი ჩინური სამეფოს დედაქალაქი) არქივარიუსის თანამდებობა ეკავა, მერე კი განმარტოვდა და საკუთარ სოფელში გარდაიცვალა.
კონფუცისგან განსხვავებით, ლაო ძის შესახებ ცნობები ძალიან მწირია. ზოგ მეცნიერს ის რეალურ პიროვნებად არც კი მიაჩნია. სამაგიეროდ, არსებობს უამრავი ლეგენდა მის შესახებ. ერთი მათგანის თანახმად, ლაო ძი მთვარის შუქის მეშვეობით ჩაისახა, მეორე კი გვაუწყებს, რომ დედა მას 72 წლის განმავლობაში ატარებდა მუცლით, ამიტომ უკვე მოხუცი დაიბადა.
ლაო ძის მოძღვრება გადმოცემულია ტრაქტატში „დაო დე ძინი“, რომლის სათაურიც ითარგმნება როგორც „წიგნი გზისა და სათნოებისა“. აი, რას მოგვითხრობს ლეგენდა ამ წიგნის შესახებ:
ლაო ძიმ გადაწყვეტა, შავ ხარზე ამხედრებულს გადაელახა ხანგუს უღელტეხილი. ერთხელაც ფილოსოფოსის მსახურმა უარი თქვა მისმა მეგზურობაზე და დაპირებული გასამრჯელო – დღეში 100 მონეტა – მოითხოვა. ვინაიდან უკვე 200 წელი იყო მოგზაურობდნენ, გასამრჯელო ძალიან დიდი აღმოჩნდა. ფილოსოფოსს მისი გადახდა არ შეეძლო. მსახურმა სადგურის უფროსთან უჩივლა. ლაო ძიმ თავი იმით იმართლა, რომ, შეთანხმებისამებრ, მსახურისთვის ფული მაშინ უნდა მიეცა, როდესაც ანსის ქვეყანას მიაღწევდნენ, ხოლო ვინაიდან წინ დიდი გზა ედოთ, მას უკვდავების თილისმა მისცა, რათა დროის გამანადგურებელი გავლენისგან დაეცვა.
როდესაც ლაო ძიმ სადგურის უფროსს საქმის ვითარება აუხსნა, მან გამოიძახა მსახური, გაკიცხა და უბრძანა, თავი დაეხარა მორჩილების ნიშნად. ამ დროს მსახურს თილისმა პირიდან გადმოუვარდა. როგორც კი ეს მოხდა, მსახური დაეცა და ჩონჩხად იქცა – ბუნების კანონი, რომელიც 200 წლის განმავლობაში შეჩერებული იყო, ისევ ამოქმედდა.
ნანახით გაოგნებული სადგურის უფროსი შეევედრა ლაო ძის, სიცოცხლე დაებრუნებინა მსახურისთვის და აღუთქვა, რომ თავად გადაუხდიდა დაპირებულ ხელფასს. ფილოსოფოსმა შეისმინა თხოვნა, აიღო თილისმა და ესროლა ჩონჩხს. მსახური გაცოცხლდა.
გამოთხოვებისას ლაო ძიმ სადგურის უფროსს დაუტოვა წიგნი, რომელშიც მოკლედ იყო გადმოცემული მისი მოძღვრება. სწორედ ეს თხზულებაა „დაო დე ძინი“ – მცირე ზომის ტრაქტატი, რომელიც პარაგრაფებად იყოფა.
„დაო დე ძინში“ ჩამოყალიბებულია ის ძირითადი პოსტულატები, რომლებიც საფუძვლად დაედო დაოსიზმის ფილოსოფიას და რომლებიც მოგვიანებით ამ მოძღვრების სხვა მიმდევრებმა დახვეწეს.
დაო, მოძღვრების ძირითადი კატეგორია, გულისხმობს ბუნების საყოველთაო კანონს, ყოველი არსების პირმიზეზს, როგორც მატერიალური, ასევე სულიერი ცხოვრების საფუძველს. დაო არის განზოგადებული წარმოდგენა სამყაროს განვითარების კანონზომიერებათა შესახებ. „დაო დე ძინში“ ნათქვამია, რომ „ყოველი არსება, რომელიც დაოსგან წარმოიშვა, აკეთებს წრებრუნვას, რათა მასვე დაუბრუნდეს“. დაო არა მარტო ირველსაწყისია, არამედ საბოლოო მიზანი და ყოფიერების დასასრულიც.
დაო მიუწვდომელია გრძნობადი აღქმისთვის; ის, რაც შეიძლება გავიგონოთ, დავინახოთ, შევიგრძნოთ და გავიგოთ, არ არის დაო. დაო არავის შეუქმნია, მაგრამ ყველაფერი მისგან მომდინარეობს და მასვე უბრუნდება. თუმცა რასაც ის შობს, გამოვლინდება დეს (სათნოება) მეშვეობით. ამიტომ, თუ დაო არის სამყაროს საყოველთაო არსი, მაშინ დე მისი რეალობაში განფენაა (ემანაცია).
დაოსიზმის პრინციპებიდან შეიძლება გამოვყოთ რამდენიმე:
◦ სიმშვიდე და სულიერი კეთილდღეობა – დაოსიზმის მიზანია იმის ახსნა, რას წარმოადგენს სამყარო და როგორ შეუძლია ადამიანს გამოწვევებთან გამკლავება. ამგვარად, „დაო დე ძინი“ წარმოადგენს პრაქტიკულ, ფილოსოფიურ ინსტრუქციას, რომელშიც ნაჩვენებია ცხოვრებისეული სიმშვიდის მიღწევის გზა. მიაღწიო სულიერ სიმშვიდეს სამყაროში, რომელიც სავსეა ქაოსით, აბსურდითა და ტანჯვა-წამებით, რთული ამოცანაა. ლაო ძიმ მოგვცა სიმშვიდის როგორც განზომილების განსაზღვრება, რომლის მეშვეობითაც შეგვიძლია გავზომოთ საკუთარი წარმატება. პირადი წარმატება, თავის მხრივ, განისაზღვრება სოციალური ფასეულობების შეცნობითა და ფილტრაციით. საყოველთაოდ აღიარებული ფასეულობების ეჭვქვეშ დაყენება არცთუ მარტივია, მაგრამ თუ ადამიანი დაოსიზმის ჭეშმარიტ გზას დადგება, ის აუცილებლად იტყვის უარს ისეთ სოციალურ სენზე, როგორიცაა სახელის მოხვეჭა და მატერიალური სიმდიდრის დაგროვება. ეს მოძღვრება გვასწავლის, რომ მშვიდი ფიზიკური არსებობა ყველაზე უკეთ ამზადებს ადამიანის სულს იმქვეყნიური ცხოვრებისთვის. ფიზიკური, მენტალური და მეტაფიზიკური სიმშვიდეა დაოსელთა მთავარი მიზანი.
◦ სამყაროს მთლიანობაში აღქმა – დაოსიზმი ქადაგებს რეალობის მთლიანობას. ეს სისტემა აკავშირებს ინდივიდს იმ პრინციპთან, რომელიც ხილულ და უხილავ განზომილებებს აერთიანებს. ცნობილი დაოსური ნიშანი იანი და ინი შავისა და თეთრის უნივერსალურ ერთიანობას წარმოადგენს. ეს გამოსახულება სიმბოლოა ყველა ურთიერთსაპირისპირო მოვლენის – დღისა და ღამის, ზამთრისა და ზაფხულის, ქალისა და კაცის, სიცოცხლისა და სიკვდილის – ერთიანობის. ყველა ეს ურთიერთსაპირისპირო გამოვლინება წარმოადგენს ერთი და იმავე პრინციპის განსხვავებულ ვარიაციებს, რომლებსაც უერთმანეთოდ არსებობა არ შეუძლია. დააკვირდით იმასაც, რომ ორივე ფერი თანაბრადაა წარმოდგენილი წრეში, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ სამყაროში ურთიერთდაპირისპირებული ძალები წონასწორობაში უნდა იმყოფებოდნენ, რათა შესაძლებელი გახდეს ჰარმონიის მიღწევა. S–ისებრი მოხაზულობა, რომელიც შავსა და თეთრს ერთმანეთისგან ყოფს, მიანიშნებს ერთი უკიდურესობიდან მეორეში უსასრულო გადასვლაზე, ხოლო წრე – სამყაროს უსასრულო მოძრაობაზე.
რაც შეეხება შავ წერტილს თეთრ ფონზე და თეთრს შავზე, ისინი, დაოსელთა აზრით, იმაზე უნდა მიუთითებდნენ, რომ სამყაროში არ არსებობს არც აბსოლუტური სიწმინდე, არც აბსოლუტური წყვდიადი, რაც აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ მოძღვრების მიმდევრებმა.
ლაო ძის თქმით: „რაც მან ერთიანი დაინახა, იყო ერთიანი, ხოლო ის, რაც დაინახა განსხვავებული, ასევე იყო ერთიანი. იქ, სადაც ის ხედავდა ერთიანობას, თავი იჩინა მისმა ღვთაებრივმა ბუნებამ, ხოლო იქ, სადაც ხედავდა განსხვავებას, თავი იჩინა მისმა ადამიანურმა ბუნებამ“.
◦ დაოს ემანაცია (გამოვლინება) – დაოსიზმი აღიარებს ადამიანის ინტელექტუალურ შეზღუდულობას და, აქედან გამომდინარე, უარს ამბობს კონცეფციაზე, რომელიც არ შეიძლება იყოს შემოწმებული პრაქტიკულად. ასეთი პირობები დაოსიზმის მიმდევრებისგან მოითხოვს, დააკვირდნენ უზენაესი ძალების კონკრეტულ გამოვლინებებს (დე) და უარი თქვან სპეკულაციასა და ვარაუდზე. ამაში მათ შეიძლება დაეხმაროს ბუნება. ბუნება წარმოადგენს დაოს კლასიკურ ემანაციას და ჭეშმარიტი დაოსელის ცხოვრების საუკეთესო მოდელს. ამავე დროს, ადამიანის ბუნება, რომელიც საზოგადოებაში ვლინდება, არეულობისა და გაუგებრობის წყაროა და ფრთხილ და კრიტიკულ განხილვას მოითხოვს. საზოგადოების მიერ ადამიანის აღზრდა მიმდინარეობს სოციალურ ფასეულობებზე დაყრდნობით, რომლებიც სასარგებლო და მისაღებია ამ საზოგადოებისთვის, მაგრამ უაზრო და საშიშია ინდივიდისთვის. ეს გაორება – ბუნების კანონების ჭეშმარიტება და საზოგადოებრივი ფასეულობების არაბუნებრიობა – წარმოადგენს დაოსიზმის მთავარ პრინციპს.
◦ ბუნება არ არის კეთილი – რა ძირითადი დასკვნა უნდა გამოიტანოს დაოსიზმის მიმდევარმა, როდესაც ბუნებას განიხილავს როგორც ცხოვრების მოდელს? ლაო ძი პირდაპირ ამბობს: „ბუნება არ არის კეთილი“. ბუნება შორსაა ხელოვნური ჰუმანურობისგან, ამიტომ არც დაოსიზმის მიმდევარი უნდა იყოს კეთილი – ის ნეიტრალურობისა და გულგრილობისკენ უნდა მიისწრაფოდეს.
◦ საზოგადოება პიროვნების წინააღმდეგ – დაოსიზმი, კონფუციანელობისგან განსხვავებით, ინდივიდულისტური მოძღვრებაა. ლაო ძი ქადაგებს, რომ ფასეულობები, რომელთა გაზიარებასაც ითხოვს საზოგადოება, ინდივიდისთვის შესაძლოა საზიანო აღმოჩნდეს. დაოსიზმის ერთ-ერთი მთავარი ამოცანაა, თავისთვის სასარგებლოდ გამოარჩიოს ის ფასეულობები, რომლებიც საზოგადოებაშია გამეფებული. ამ მოძღვრების მიხედვით, ჰუმანურობა და სამართლიანობა ერთი შეხედვით შეიძლება მიმზიდველ კატეგორიებად მოგვეჩვენოს, მაგრამ რეალურად ინდივიდისთვის დამღუპველნი აღმოჩნდნენ. ეს იმით აიხსნება, რომ საზოგადოება ხშირად აწესებს ხელოვნურ და არა ბუნებრივ ნორმებს, ამიტომ საყოველთაო სიყვარული და ჰუმანურობა, რომელსაც საზოგადოება ქადაგებს, ინდივიდისთვის არ არის მისაღები.
◦ ჩაურევლობა – დაოსიზმის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპია ვუ-ვეი – ჩაურევლობა. ლაო ძის ფილოსოფია ურჩევს თავის მიმდევრებს, მთელი ენერგია და დრო საკუთარი თავის სრულყოფილებასა და კეთილდღეობას მოახმარონ. ეს იმას ნიშნავს, რომ საჭირო არ არის სხვა ადამიანებისადმი არაფრისმომცემ წყალობაზე დროის ხარჯვა. დაოსელი არ უნდა შეეცადოს შეცვალოს ის საგნები და მოვლენები, რომლებსაც ხელშესახები სარგებლობა არ მოაქვს მისთვის. მაგალითად, დაოსიზმის ჭეშმარიტი მიმდევარი არასოდეს გახდება პოლიტიკოსი, რადგან საზოგადოების შეცვლისა და გაუმჯობესების მცდელობა აბსურდული წამოწყებაა და მისი შედეგი ძალიან უმნიშვნელოა.
ჩაურევლობა შეიძლება გავიგოთ შემდეგნაირად: დაოს ფილოსოფიის მიმდევარი საშუალებას აძლევს საგნებსა და მოვლენებს, მიაღწიონ ჰარმონიას ბუნებრივი გზით, ასევე შეეგუონ სიტუაციას ან შეერწყან გარემოს. ის არაფრის შეცვლას არ ცდილობს, გვერდიდან აკვირდება მოვლენებს და არ ერევა მათში. ჩარევით, თუნდაც კეთილი განზრახვით, შესაძლოა ვავნოთ მოვლენათა ბუნებრივ მსვლელობას, რაც ინდივიდს დააზიანებს.
დაოსიზმი ადამიანის სხეულს განიხილავს როგორც ჯამს ენერგეტიკული ნაკადებისა, რომლებიც ერთგვარ სუბსტანციაშია გაერთიანებული. სწორედ ამ სუბსტანციის სახელწოდებაა ცი. ის შეიძლება გავაიგივოთ სისხლთან ან „სიცოცხლის ძალასთან“. სხეულში ცის ნაკადები შეესატყვისება ცის ნაკადებს გარე სამყაროში და მიდრეკილია ცვლილებისკენ. ცი ასევე წარმოადგენს სულის, გონებისა და აზროვნების ერთგვარ წმინდა სუბსტანციას. დაოსიზმი მიუთითებს სხეულის, სულისა და გარე სამყაროს მჭიდრო კავშირზე. ამ პოსტულატიდან მომდინარეობს ჩინური მედიცინის მრავალი პრინციპი. ცის ენერგიის მართვამ გზა გაუკვალა სუნთქვით ვარჯიშებს და მედიტაციას. კონცენტრაციის შემთხვევაში დაოსელმა უნდა შეძლოს, საკუთარი შინაგანი ცი შეურწყას ბუნების ენერგიის ცის.
ენერგია ცის პრინციპი ასევე გამოიყენება აკუპუნქტურაში, რომელიც ორგანიზმის აღდგენას უწყობს ხელს. ამისთვის იქმნებოდა ატლასები, რომლებშიც მონიშნული იყო ის უხილავი ხაზები, რომელთა გასწვრივაც მიედინება სისხლი და ცი. ამ არხების მეშვეობით იკვებება სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ორგანოები და იანისა და ინის ბალანსს ინარჩუნებს. ეს ატლასები რელიკვიად ითვლებოდა და საიდუმლოდ ინახებოდა.
როგორც უკვე ვთქვით, მრავალ მეცნიერს პირველყოფილი დაოსიზმი არა რელიგიად, არამედ მხოლოდ ფილოსოფიურ და ეთიკურ მოძღვრებად მიაჩნდა. ამ მოსაზრების საბუთად მათ რიტუალების არარსებობა მოჰყავდათ. თუმცა შუა საუკუნეებში ვითარება შეიცვლა, დაოსიზმში უამრავი ახალი წესი და ღმერთების პანთეონი გაჩნდა. გარდა დღესასწაულებისა, რომლებიც წმინდანებსა და გმირებს ეძღვება, ეს რელიგია დიდ ყურადღებას აქცევს ცხოვრების ისეთი ძირითადი მოვლენების აღნიშვნას, როგორებიცაა დაბადება, ქორწინება, გარდაცვალება და სხვა, ასევე – მარხვასა და ახალი წლის ზეიმს.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ დაოსიზმი ულტრაინდივიდუალისტური მოძღვრებაა. სწორედ ამიტომაა, რომ კონფუციანელობა მასზე პოპულარულია ჩინურ საზოგადოებაში. ამ მოძღვრებამ დიდი გავლენა მოახდინა ჩინურ ლიტერატურაზე, მეცნიერებაზე, ფილოსოფიასა თუ, საზოგადოდ, კულტურაზე.
