კონფუციანელობა ეთიკურ-პოლიტიკური მოძღვრებაა, რომელიც ჩინეთში „სწავლულთა სკოლის” სახელითაა ცნობილი. ეს მოძღვრება წარმოიშვა ძვ. წ. V საუკუნეში, როდესაც „ცისქვეშეთი” (ასე ეძახდნენ ჩინელები ჩინეთს) პოლიტიკურ და სოციალურ კრიზისს განიცდიდა. ხანის დინასტიის ეპოქაში (ძვ. წ. 206–დან ახ. წ. 220 წლამდე) კონფუციანელობა ჩინეთის ოფიციალურ მოძღვრებად გარდაიქმნა და ეს სტატუსი XX საუკუნის დასაწყისამდე შეინარჩუნა, სანამ მაო ძე დუნის ინიციატივით მას კომუნისტური იდეოლოგია ჩაანაცვლებდა. ამ დროს კონფუციანელობას აკრიტიკებდნენ როგორც მოძღვრებას, რომელიც თითქოსდა პროგრესის წინააღმდეგ გამოდიოდა. მხოლოდ 1970-იანი წლების ბოლოს დაიწყო მისი ხელახალი აღორძინება და დღეს ის მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ჩინეთის სულიერ ცხოვრებაში.
ფორმალურად კონფუციანელობა არ წარმოადგენს რელიგიას, რადგან მას არ გააჩნია ეკლესია როგორც ინსტიტუტი და მასში თითქმის არ არის საუბარი რწმენასა და ღმერთზე, თუმცა საკუთარი მნიშვნელობითა და ხალხის ცნობიერების აღზრდის თვალსაზრისით ის სრულყოფილად ასრულებს რელიგიის ფუნქციას.
კონფუციანელობის დამაარსებელი კუნ-ფუ-ძი (ევროპული ტრადიციით – კონფუცი) ძვ. წ. 551 წელს დაიბადა ლუს სამეფოში. მამამისი, შულიან ჰე, ცნობილი მეომარი და ძველი არისტოკრატული საგვარეულოს წარმომადგენელი იყო. პირველი ქორწინებიდან მას ცხრა ქალიშვილი ჰყავდა, ხოლო მეორიდან – ერთი ხეიბარი ვაჟი. მამა ძალიან განიცდიდა, რომ გვარის ღირსეული გამგრძელებელი არ ჰყავდა. 63 წლისამ მესამე ცოლი შეირთო, რომელიც მასზე გაცილებით უმცროსი იყო. მალე ვაჟი შეეძინათ, თუმცა მამამ შვილის დაბადებით დიდხანს ვერ იხარა – მალე გარდაიცვალა. პატარა კუნ-ფუ-ძი და დედამისი სხვაგან გადასახლდნენ, რადგან შულიან ჰეს პირველი ორი ცოლისგან შევიწროებულად იგრძნეს თავი.
კონფუცი პატარაობიდანვე გამოირჩეოდა ინტელექტითა და შრომისმოყვარეობით. იმ დროს, როდესაც მისი ტოლები თამაშობდენენ, ის ბრძენ უხუცესებთან საუბრით იყო გართული. 7 წლის კუნ-ფუ-ძი სკოლაში მიაბარეს, სადაც ექვსი უნარის ათვისება იყო აუცილებელი: რიტუალების შესრულება, მუსიკის მოსმენა, მშვილდ-ისრის ხმარება, საბრძოლო ეტლის მართვა, წერა-კითხვა და ანგარიში. კონფუცის აღმოაჩნდა ფენომენალური ნიჭი კლასიკურ წიგნებში მოცემული ცოდნის ათვისებისა, რის გამოც მასზე ამბობდნენ: „მას არ ჰყოლია მასწავლებლები, მას მხოლოდ მოსწავლეები ჰყავდა”. სკოლის დამთავრების შემდეგ, 17 წლის ასაკში, ის უკვე სახელმწიფო ჩინოვნიკად გვევლინება. მის ფუნქციებში სამეფო ბეღლის მოვლა-პატრონობა შედიოდა. ამის თაობაზე კონფუცი ამბობდა: „ნუ დარდობ იმის გამო, რომ არ გიკავია მაღალი პოსტი; იფიქრე იმაზე, რომ პირნათლად ასრულებდე შენს მოვალეობას”.
25 წლის კონფუცი ჩინეთის მთელმა კულტურულმა ელიტამ აღიარა უდიდეს მოაზროვნედ. მისი ცხოვრების ერთ-ერთ კულმინაციურ მომენტს წარმოადგენს ვიზიტი ჩინეთის იმპერატორის კარზე. ამ ვიზიტმა საბოლოოდ დაარწმუნა იმაში, რომ ის იყო მემკვიდრე და მცველი ძველი ტრადიციისა (ასეთად მიიჩნევდნენ მას სხვებიც). კონფუციმ გადაწყვიტა, დაეარსებინა ტრადიციულ სწავლებებზე დაფუძნებული სკოლა, სადაც ადამიანი შეიმეცნებდა გარე სამყაროს, ადამიანებს და მაქსიმალურად გამოავლენდა საკუთარ შესაძლებლობებს. მას მოსწავლეები „სრულყოფილ”, საზოგადოებისა და სახელმწიფოსთვის სასარგებლო ადამიანებად უნდა აღეზარდა. ამიტომაც ასწავლიდა განსხვავებულ დისციპლინებს, რომლებიც იმდროინდელ მკაცრ სამეცნიერო კანონებს ეფუძნებოდა. კონფუცი მკაცრი მასწავლებელი იყო: „ის ვინც არ სვამს კითხვას „რატომ?” – იმსახურებს, რომ მე ვკითხო საკუთარ თავს: რატომ უნდა ვასწავლო მას?”
იმ დროისთვის კონფუციმ უკვე ისე გაითქვა სახელი, რომ სამეფო ლუს მართლმსაჯულების მინისტრად დანიშნეს. მან შესანიშნავად გაართვა თავი დაკისრებულ მოვალეობას და ისე კარგად წარმართა საქმე, რომ მეზობელ სამეფოებს შეეშინდათ ამგვარი წარმატებისა, ამიტომ დაიწყო გაუთავებელი ინტრიგები მის წინააღმდეგ და საბოლოოდ კონფუცის პოსტის დატოვება მოუხდა.
კონფუციმ სამეფოც დატოვა და მთელ „ცისქვეშეთში” დაიწყო მოგზაურობა. ის მოძღვრავდა როგორც სახელმწიფოების მმართველებსა და მაღალი თანამდებობის პირებს, ასევე უბრალო ადამიანებს. სადაც კი გაივლიდა, ყველგან დარჩენას სთხოვდნენ, მაგრამ ის პასუხობდა: „ჩემი ვალია, საკუთრი მოძღვრება ყველა ადამიანს ვუქადაგო, რადგან ყველა, ვინც დედამიწაზე ცხოვრობს, ერთი დიდი ოჯახის წევრია. სწორედ ამ ოჯახის მიმართ მაკისრია დამრიგებლის წმინდა მისია”.
კონფუცისთვის ცოდნა და სათნოება ერთიანი და განუყოფელი იყო, ამიტომ ცხოვრება მისი ფილოსოფიური შეხედულებების შესაბამისად წარმოადგენდა მისი მოძღვრების განუყოფელ ნაწილს. შეგვიძლია, ტოლობის ნიშანი დავსვათ კონფუცის ცხოვრებასა და მისივე მოძღვრებას შორის.
კონფუცი გარდაიცვალა ძვ. წ. 479 წელს. ის დღემდე რჩება ჩინეთის სულიერი ისტორიის უდიდეს მოღვაწედ. მისმა ერთ-ერთმა თანამედროვემ თქვა: „ცისქვეშეთი დიდი ხანია ქაოსშია, მაგრამ ახლა ცამ გადაწყვიტა, მასწავლებელი გამოფხიზლების ზარად ექცია”.
კონფუცის არ უყვარდა საკუთარ თავზე ლაპარაკი და თავისი ცხოვრების გზა რამდენიმე სიტყვით აღწერა:
„15 წლისამ მე საკუთარი აზრები სწავლისკენ მივმართე.
30 წლისამ მივაღწიე დამოუკიდებლობას.
40 წლისამ შევძელი ორჭოფობისგან გათავისუფლება.
50 წლისამ შევიცანი ცის ნება.
60 წლისამ შევძელი სიმართლისა და ტყუილის გარჩევა
70 წლისა მივყევი საკუთარი გულის კარნახს და არ ვარღვევდი ღვთიურ წესებს”.
ლეგენდა გვაუწყებს, რომ როდესაც სახელგანთქმული ფილოსოფოსი ლაო-ძი (ძვ. წ. VI საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი ჩინელი ფილოსოფოსი, რომლის ვინაობა ზუსტად დადგენილი არ არის. თავად სიტყვა „ლაო-ძი” ნიშნავს მოხუც ფილოსოფოსს, მასწავლებელს. ლაო-ძიმ კაცობრიობას დაუტოვა ფილოსოფიური თხზულება „დაო დე ძინი”. ამ თხზულებამ ჩაუყარა საფუძველი ჩინეთის რელიგიურ-ფილოსოფიურ მიმდინარეობას – დაოსიზმს (ვიკიპედია)) უკვე ძალიან მოხუცებული იყო, ის მოინახულა ახალგაზრდა მამაკაცმა მეზობელი პროვინიციიდან. ეს მამაკაცი, რომელმაც თავისი ცხოვრების დიდი ნაწილი სწავლას მიუძღვნა, იმისთვის წარდგა ფილოსოფოსის წინაშე, რომ მისთვის რამდენიმე კითხვა დაესვა. როგორც ლაო-ძის, მასაც აწუხებდა ჩინეთში შექმნილი ვითარება. ახალგაზრდას სწამდა, რომ ძველ დროში – „ოქროს ხანაში” – ცხოვრება უკეთესი იყო და ქვეყანაც ყვაოდა. ეს ახალგაზრდა კუნ-ფუ-ძი იყო. ამგვარ დასკვნამდე ის მას შემდეგ მივიდა, რაც ძველი ჩინური ლიტერატურა და ფილოსოფია შეისწავლა.
თავისი დროის ეს ორი ბრძენკაცი წუხდა ჩინეთში გამეფებულ სოციალურ და ზნეობრივ კრიზისზე. ამ გამოწვევას ლაო-ძიმ რადიკალური პასუხი გასცა: მისი დროის კანონები და ადათები მოძველდა და არაბუნებრივად გამოიყურებოდა, ამიტომ გამოსავალი მათ შესრულებაზე უარის თქმა იყო, კონფუცი კი, როგორც ნამდვილი კონსერვატორი, ქადაგებდა, რომ ყველაფერი კარგი, რაც წარსულიდან შემორჩა, უნდა ყოფილიყო შენარჩუნებული და ახალი დროის შესაბამისად მოდიფიცირებული. სწორედ წარსული იყო, მისი აზრით, აწმყოსა და მომავლის გასაღები. კონფუცი არ ცდილობდა შეექმნა ახალი რელიგია ან ეთიკური სისტემა. მის წინაშე იგივე კითხვები იდგა, რომლებიც მის წინამორბედ ლაო-ძის აწუხებდა: რა არის სიცოცხლე? როგორ ვიცხოვრო სრულფასოვნად? რა გავაკეთო იმისთვის, რომ გავხდე ბედნიერი? ვინ ვარ მე? – და სხვა. ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად კონფუციმ ბუნებას მიმართა. მან შეამჩნია, რომ ბუნებაში ყველაფერი ჰარმონიულადაა დაკავშირებული ერთმანეთთან და დაასკვნა: საუკეთესო, რაც ადამიანს შეუძლია გააკეთოს ამქვეყნად, ისაა, რომ მიჰყვეს ბუნებას და მასში გამეფებულ ჰარმონიას. ასე რომ, ჰარმონია როგორც ლაო-ძისთვის, ასევე კუნ-ფუ-ძისთვისაც იდეალს წარმოადგენდა.
მაშ, რაში მდგომარეობს განსხვავება ამ ორ ადამიანს შორის? უპირველეს ყოვლისა, ისინი სრულიად განსხვავებული პიროვნებები იყვნენ. ყოველ საკითხს, რომელსაც სვამდნენ, განსხვავებული მსოფლმხედველობის გამო სხვადასხვაგვარად წყვეტდნენ. მაშინ როდესაც ლაო-ძი ინდივიდუალიზმისკენ იხრებოდა, კონფუცის მიაჩნდა, რომ ადამიანის მთავარი მოვალეობა საზოგადოების წინაშე საკუთარი ვალდებულებების შესრულება იყო. ასე რომ, ჰარმონია ადამიანისთვის ნიშნავდა ჰარმონიას სხვა ადამიანებთან. ლაო-ძი ფიქრობდა, რომ ადამიანის მთავარი მოვალეობაა საკუთარი თავის შემეცნება, ხოლო მისი ოპონენტი მიიჩნევდა, რომ ადამიანი დანიშნულებაა, ითანამშრომლოს სხვებთან და შეასრულოს ის მოთხოვნები, რომლებსაც საზოგადოება უყენებს. როდესაც პიროვნება საკუთარ თავში ავითარებს ადამიანებისადმი ჰარმონიული დამოკიდებულების უნარს, ის კოსმიური ჰარმონიის შემეცნებასაც შეძლებს. კონფუცი ხედავდა, რომ ყველა ადამიანი არ იქცეოდა ურთიერთდახმარებისა და ურთიერთთანამშრომლობის წესების თანახმად, მისი პრაქტიკული გონებისთვის კი ეს იმას ნიშნავდა, რომ საზოგადოებას გარკვეული წესები სჭირდებოდა. კონფუცი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა ძველ ჩინურ ტრადიციას. მისი აზრით, არავითარ საჭიროებას არ წარმოადგენდა ახალი წესებისა და კანონების დამატება – მისი ვალი იყო, განევრცო და მომავალი თაობებისთვის გადაეცა ცოდნა ამ წესებისა და კანონების შესახებ.
კონფუცის აზრით, ყველა წეს-ჩვეულება და კანონი ადამიანის საჭიროებებიდან გამომდინარე იქმნება. ადამიანთა ერთობლივი ცხოვრება ქმნის პრობლემებს და სწორედ ამ პრობლემების გადასაჭრელად იქმნება წესები. იქ, სადაც ცხოვრობს ბევრი ადამიანი, იქმნება ბევრი პრობლემა, ხოლო იქ, სადაც ხალხი ცოტაა, პრობლემაც ნაკლებია. დიდი ქალაქის მმართველი ორგანოები გაცილებით რთულია, ვიდრე პატარა დასახლებისა.
წეს-ჩვეულებები მით უფრო მეტად ფასობს, რაც უფრო კონკრეტულია. ადამიანები, რომლებიც ამჯობინებენ, იცხოვრონ ორგანიზებულ სოციუმში, თავს უფრო მყუდროდ გრძნობენ, როდესაც არსებობს გარკვეული წესები, რომლებიც ერთიან სისტემას ქმნის. ამიტომ საუკუნეების განმავლობაში კონფუცის მიმდევრები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ქცევის წესების კრებულებს, რომლებშიც, მაგალითად, დაწვრილებითაა აღწერილი როგორც მეგობრების ურთიერთობა, ასევე წინაპართა თაყვანისცემა. ამ კრებულებში საუბარია იმაზე, როგორ უნდა ჩაიცვას ადამიანმა ან როგორ უნდა ისაუბროს. როგორც ვხედავთ, კონფუციანელობა ადამიანის ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროს არეგულირებს.
იმისათვის, რომ საზოგადოებას კარგად გაეგო, როგორ უნდა ეცხოვრა, კუნ-ფუ-ძიმ აღწერა „სრულყოფილი ადამიანი”. ამგვარ ადამიანს საკუთარ თავში უნდა გამოემუშავებინა ხუთი ზნეობრივი პოსტულატი. მათი გამომუშავება და დახვეწა მანამდე უნდა გაგრძელებულიყო, სანამ ისინი ადამიანისთვის სუნთქვასავით ბუნებრივი არ გახდებოდა.
ჭეშმარიტი ურთიერთობები – ესაა პირველი იმ ხუთი სათნოებიდან, რომლებიც „სრულყოფილ ადამიანს” უნდა ჰქონდეს. ეს სათნოება სხვა ადამიანებთან ურთიერთობას გულისხმობს. კონფუცის აზრით, პიროვნება ვერ შეასრულებს საკუთარი თავისთვის დასახულ ამოცანას, – იგულისხმება „სრულყოფილ ადამიანად” ქცევა, – სანამ სხვებთან თანხმობაში არ იცხოვრებს. ამგვარი თანხმობა ქცევით გამოიხატება. ყველა ადამიანში ფარულად არსებობს მარცვალი ამგვარი ურთიერთობებისა, მაგრამ აუცილებელია მათ აღმოცენებაზე ზრუნვა.
ჭეშმარიტი ქცევა „სრულყოფილი ადამიანის” მეორე სათნოებაა. კეთილშობილი გონების ადამიანს, რომელიც შეისწავლის ქცევის წესებს, შეუძლია, ისინი ნებისმიერ ცხოვრებისეულ ვითარებაში გამოიყენოს. მან კარგად იცის ეტიკეტის ყველა წესი, რომლებიც განსაზღვრავს, რა მოეთხოვება ადამიანს ამა თუ იმ სოციალურ სიტუაციაში. მან ასევე იცის ყველა რიტუალი, რომლებიც წინაპართა პატივის მისაგებადაა განკუთვნილი. „სრულყოფილმა ადამიანმა” იცის, როგორ დაჯდეს, როგორ ადგეს, როგორ ილაპარაკოს, როგორ იაროს, როგორ აკონტროლოს საკუთარი მიმიკა და სხვა. მაგრამ ყველა ამ წესის შესრულება ფუჭი იქნება, თუ ადამიანს ჭეშმარიტი ურთიერთობების დამყარება არ შეუძლია.
ჭეშმარიტი ცოდნა „სრულყოფილი ადამიანის” მესამე მახასიათებელია. ასეთი ადამიანი აუცილებლად განათლებული უნდა იყოს. კონფუციანელის მიზანი ნელ-ნელა ცოდნის შეძენაა, რომლის წესების დაუფლებაც ისეთ სრულყოფილებამდე უნდა მივიდეს, რომ ჩვევაში გადაიზარდოს. კონფუცის აზრით, ისტორიის, ლიტერატურისა და სამოქალაქო სამართლის (ჩინური კლასიკა) ცოდნა ხელს უწყობს ადამიანს ზნეობრივი თვისებების ჩამოყალიბებაში. „სრულყოფილი ადამიანი” ისე გეგმავს საკუთარ განათლებას, რომ მასში ყველა ამ დარგის შესწავლა შედიოდეს.
როდესაც კონფუცი განათლების მნიშვნელობაზე საუბრობდა, ის არ სთავაზობდა საზოგადოებას რაიმე ახალს. ის იმეორებდა იმას, რასაც ძველები ამბობდნენ. კონფუცის აზრით, საზოგადოებრივი წესრიგი ემყარება მორალის საფუძვლებს. ის ამბობდა, რომ მორალი უნდა აღწევდეს საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში, მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი არსებობა მმართველობაში. ეს იმით აიხსნება, რომ მმართველები ყველას მასწავლებლები არიან. სწორედ ისინი უნდა იძლეოდნენ ზნეობრივ მაგალითს. მხოლოდ ამგვარადაა შესაძლებელი „ოქროს ხანის” დადგომა, როდესაც ყველა ადამიანი ერთმანეთის მიმართ კეთილგანწყობილი გახდება.
მეოთხე თვისება, რომელიც „სრულყოფილ ადამიანს” უნდა ჰქონდეს, სულის ჭეშმარიტი მდგომარეობაა. ეს იმას გულისხმობს, რომ ადამიანი საკუთარი თავის ერთგული და მოყვასისადმი გულმოწყალე უნდა იყოს. რასაც არ უნდა აკეთებდეს ასეთი პიროვნება, ყველაფერი ადამიანური ურთიერთობების გაუმჯობესებისკენ უნდა იყოს მიმართული.
ურყევობა „სრულყოფილი ადამიანისთვის” დამახასიათებელი მეხუთე თვისებაა. მიაღწევს რა პირველ ოთხს, ის მთელი სიცოცხლე მათი ერთგული რჩება. „სრულყოფილი ადამიანი” კეთილი და სხვებისთვის სასარგებლოა და კარგად იცის, როგორ უნდა იმოქმედოს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში.
როგორც ვხედავთ, კონფუცის აზრით, ადამიანმა უნდა გაიაროს მომზადების რთული კურსი. დახვეწოს საკუთარი ქცევა, თვისებები და აზროვნება. როდესაც ის მიაღწევს „სრულყოფილებას”,გახდება კეთილი, სულგრძელი და საზოგადოებისთვის სასარგებლო.
ზემოთ ჩამოთვლი ხუთ თვისებას კონფუციანელები ამატებდნენ ხუთი ტიპის ადამიანთაშორის ურთიერთობებს, რომლებსაც სკოლის ასაკიდან ასაწავლიდნენ ბავშვებს. ესენია ურთიერთობა ცოლსა და ქმარს, მამასა და შვილს, უფროს და უმცროსს ძმებს, ხელმძღვანელსა და ხელქვეითს და მეგობრებს შორის. კონფუციანელების აზრით, ადამიანის ურთიერთობათა წრე შეზღუდულია, ამიტომ პიროვნებას ყველასთან ურთიერთობა არ შეუძლია. აი, ამიტომ ესმება ხაზი ზემოთ ჩამოთვლილ სუბიექტებს შორის კეთილგანწყობილ ურთიერთობებს და არა ადამიანთა შორის საყოველთაო სიყვარულს.
როგორც სტატიის დასაწყისში ვთქვით, დაახლოებით ორი ათასი წლის განმავლობაში კონუფიციანური იდეოლოგია ბატონობდა ჩინურ განათლებაში, მმართველობასა და კულტურაში. ოფიციალურად ის დასრულდა XX საუკუნის პირველ ნახევარში, როდესაც ხელისუფლებაში კომუნისტები მოვიდნენ. მაგრამ ადამიანები ასე ადვილად ვერ ივიწყებენ ძველ ტრადიციებს, ამიტომ კონფუცის მოძღვრება სიცოცხლეს აგრძელებდა. როდესაც მაო ძე დუნი გარდაიცვალა და ჩინურ საზოგადოებაში ეკონომიკური მოდერნაციის სიომ დაბერა, ახალმა იდეოლოგიამ ისევ კონფუციანელობისკენ იბრუნა პირი.
