ფშავის სინდრომი

ხელოვნებას რომ შეუძლია შეძრას, შეცვალოს ადამიანი, ეს არაერთ მხატვრულ ნაწარმოებშია წარმოჩენილი. ჩვენი წარმოდგენები, რომლებიც მუსიკის, ფერწერის, ლიტერატურის გავლენით იქმნება, გარემოსაც გადაასხვაფერებენ. მეცხრამეტე საუკუნის 10-იან წლებში სტენდალმა იტალიაში იმოგზაურა. შემდეგ აღწერა, რას განიცდიდა შედევრებთან შეხვედრისას. სწორედ მისი შთაბეჭდილებების წიგნის, „ნეაპოლი და ფლორენცია: მოგზაურობა მილანიდან რეჯიოში“, მიხედვით, ფსიქოლოგიაში გაჩნდა ტერმინი – სტენდალის (იგივე, ფლორენციის) სინდრომი. ადამიანს ისე იპყრობს მღელვარება, როდესაც ნაოცნებარ ხელოვნების ნიმუშს უყურებს, რომ ერთგვარ ექსტაზში შეიძლება ჩავარდეს, თავბრუ დაეხვეს, ჰალუცინაციები გაუჩნდეს და გულის შეტევაც კი დაემართოს. როდესაც სტენდალმა მიქელანჯელოს, გალილეო გალილეის საფლავები ნახა, გულისცემა გაუხშირდა. ჯოტოს შედევრების თვალიერებისას არარაობად მიიჩნია ყოველივე, მთელი ძალით იგრძნო ყოველდღიური ყოფის ამაოება. უფიცის მუზეუმიდან გამოსვლისას დაბარბაცდა, თითქოს სასიცოცხლო ენერგია დაეშრიტა. ხანდახან კი, პირიქით, ენერგიის უცნაური მოზღვავების შეგრძნება ჰქონდა.

იმის მიხედვით, თუ რა წინასწარი განწყობა და წარმოდგენა აქვთ ადამიანებს წმინდა ადგილებზე, ქალაქებზე, გრძნობენ უცნაურ ცვლილებას მათი მონახულებისას. ამის კვალდაკვალ გაჩნდა სხვა ტერმინებიც: პარიზის, იერუსალიმის და სხვა სინდრომები. ჰემინგუეი წერს: „ბედმა თუ გაგიღიმა და ახალგაზრდობისას მოხვდი პარიზში, მერე სადაც არ უნდა წახვიდე, იგი სიკვდილის დღემდე შენთან იქნება, რადგან პარიზი განუყრელი დღესასწაულია, რომელიც მუდამ თან გახლავს“. ამიტომაც აქცია მან ეს სინათლის ქალაქი თავისი მხატვრულ-დოკუმენტური პროზის, „განუყრელი დღესასწაულის“, მთავარ პერსონაჟად. მეოცე საუკუნის 20-იანი წლების ყველაზე ცოცხალ ფერადოვან პარიზის ქუჩებსა და კაფეებში ხეტიალისას მკითხველი ჰემინგუეისთან ერთად შეხვდება სკოტ ფიცჯერალდს, ეზრა პაუნდს, ჯეიმს ჯოისს, მის სტაინსა და სხვა ნაცნობსა თუ უცნობ ადამიანებს, რომლებთანაც სამუდამოდ გააიგივებს ამ ქალაქს და პარიზში ჩასულს აუცილებლად ექნება განცდა, რომ ერთ მშვენიერ დღესაც სილვია ბიჩის დაარსებულ წიგნების მყუდრო მაღაზია-ბიბლიოთეკაში „შექსპირი და კომპანია“ ჯეიმს ჯოისის სილუეტსაც დალანდავს. მას ხომ საღამოობით უყვარდა აქ შემოვლა. შთამბეჭდავია ამ წიგნის ფინალური ფრაზები: „პარიზი არასოდეს არ გათავდება და ვისაც იქ უცხოვრია, ყველას თავისებურად ახსოვს იგი. ჩვენ მუდამ ვბრუნდებოდით ხოლმე იქ, როგორადაც არ უნდა შევცვლილიყავით, და როგორადაც არ უნდა შეცვლილიყო თვითონ პარიზი, რა ძნელიც არ უნდა ყოფილიყო იქ მოხვედრა. პარიზი ღირს კიდეც ამად, და რაც შენ მისთვის მიგიზღავს, სამაგიერო მთლიანად მიგიღია. ასეთი იყო პარიზი იმ დროს, როცა ჩვენ ძალიან ღარიბები და ძალიან ბედნიერები ვიყავით“ (ვახტანგ ჭელიძის თარგმანი).

გალაკტიონის დღიურში ჩაწერილი პარიზული შთაბეჭდილებებიც გვახსენდება: „მე ვცხოვრობდი სიზმარში. ღმერთებს ვქმნიდი თვითონ მე. პარიზის კონგრესი გრძელდებოდა ხუთი დღე. ის [ერთი წამი] ხუთი დღე გამოცოცხლდა და ხუთი ათას წელიწადზე გაამრავლა ცხოვრება, რომელიც მე მომცა ბედმა!“ (1935 წ. https://galaktion.ge/?page=Diaries&id=6814). ლია სტურუას სიურრეალისტური ხატებიც წამოტივტივდება გონებაში წიგნიდან „ბედნიერი სიჩუმე“, რომელსაც გავეხმაურეთ კიდეც წერილით „ლია სტურუას რომანი პარიზთან“. ეს მაგალითები პარიზის სინდრომის თვალსაჩინოებისთვის მოვიხმეთ.

რეზო ინანიშვილის ერთი ნოველა კი ადასტურებს იმას, რომ „ფშავის სინდრომიც“ არსებობს. რა თქმა უნდა, ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების სიყვარულით გაჩენილი. ჩარგალში ჩასვლა, იმ სახლისა და გარემოს ნახვა, სადაც ვაჟა ცხოვრობდა და ქმნიდა, დაუვიწყარ შთაბეჭდილებას ახდენს ყველაზე, ვინც ვაჟას შემოქმედებით აღფრთოვანებულია. მაგრამ რასაც რეზო ინანიშვილი მოგვითხრობს, ეს შთაბეჭდილებაზე ბევრად მეტია. ნოველას „ფშავლები“ ჰქვია. ექსპოზიცია ასეთია: „ეს მთლად ერთი ციცქნა ამბავია, თანაც დიდი ხნის წინათ მომხდარი, მაშინ ჯერ ისევ ალერსით მიცინოდა მზე, მაგრამ დღესაც მხიარული ზარივით წკარუნობს ჩემში და მინდა, კიდევ დიდხანს იხმაუროს, თვით მაშინაც კი, მე რომ აღარ ვიქნები ქვეყანაზე“. ეს ისეთი მოგონებაა, რომელიც არ უნდა დაიკარგოს, ამიტომაც აქცია მწერალმა ისეთ ამბად, რომ ნამდვილად გაიწკრიალებს მკითხველის გულშიც. რეზო ინანიშვილისეული ლაკონიზმით, თანვე ფერადოვნებით, დეტალების გამოკვეთილი ხატვით, სრულყოფილი უბრალოებისა და სისადავის ესთეტიკით წარმოსახვაში ცოცხლდება ჩარგალი – სასკოლო ექსკურსიის განუყოფელი ღირსშესანიშნაობა. რამდენჯერაც უნდა ნახოს ადამიანმა, ბავშვობის დროინდელი შთაბეჭდილება პალიმფსესტივით რჩება და ზედ წაფენილი ახალი განცდებით ვერასოდეს ბოლომდე ვერ წაიშლება.

ნოველაში მთხრობლის თვალით ვხედავთ ყოველივეს. ეს მთხრობელი მწერლის ალტერ ეგოა: „ჩარგალში, ვაჟა-ფშაველას სახლ-მუზეუმის აქეთ, პატარა სავაჭრო ფარდულში, სადაც ერთმანეთზეა მიჭუჭკული დახლიდარი, წიგნები, რკინეული, ფეხსაცმელი, მოწყენილობა, პური, ფქვილით სავსე ტომარას ჩასჭიდებოდა მკლავმაგარი ახალგაზრდა ფშაველი ქალი და კარის ზღურბლზე მდგარს, ალერსიანი დაცინვით მიყურებდა, როდის მივხვდებოდი და გავატარებდი“.

ამ უთავბოლოდ დაწყობილ, ერთმანეთისთვის შეუფერებელ ნივთთა ჩამონათვალში (მაგალითად, წიგნები და რკინეული და სხვ.) აბსტრაქტული „მოწყენილობა“ ყველაზე ამოვარდნილია, ის მატერიალურ საგანთა შორისაა მოხსენიებული. ამიტომ 25-ე კადრივითაა, რომელიც შეიძლება უცებ ვერ შენიშნო, მაგრამ მაინც ჩაიბეჭდება გონებაში, თუკი, რა თქმა უნდა, იქ მოიძებნება მისთვის ადგილი. ამ კადრს მაჰიპნოზირებელი ძალა აქვს, ის ქვეცნობიერზე მოქმედებს და ისეთ იმპულსებს აღვიძებს, რომელთაც გონება მაშინვე ვერ გაიაზრებს. ეს მოწყენილობა სულის პურია, ფიქრისა და ოცნების აღმძვრელი. კარგად წერს ტერენტი გრანელი: „შეიძლება ჩემი მწუხარების მიზეზი / უხილავი ბაღების სილურჯე იყოს“ („მე და გაფითრება“).

ამ მოწყენილობის, სხვა უჩვეულო რამეზე ფიქრის, „გაგრძელებაა“ „მკლავმაგარი“ ახალგაზრდა ლამაზი ქალი, რომელიც უთუოდ აღაზას და ლელას „ჩამომავალია“. მთხრობელი და ქალი სრულიად შეუფერებელნი არიან, სხვადასხვა ცხოვრებისეულ სამყაროს ეკუთვნიან, მაგრამ რაღაც მიზიდულობის ნაპერწკალი მოულოდნელად იელვებს. მკითხველის მოლოდინიც იძაბება, დიდი თუ არა, პატარა დრამის, ან მელოდრამისთვის მაინც იქმნება განწყობა.

ამის შემდეგ თითქოს ჩვეულებრივად უნდა გაგრძელდეს თხრობა, მაგრამ ვხედავთ, რომ რაღაც უჩვეულო ხდება მთხრობლის თავს. ფშავი თავისი მისტიკური ძალებით ზემოქმედებს. აქ ვაჟას შემოქმედებით გარდაქმნილი მეტაფიზიკური გარემოა. ამიტომ მთხრობელიც კარგავს იგივეობას საკუთარ თავთან. მას „ფშავის სინდრომი“ ემართება. რაც იმას გულისხმობს, რომ მასში პოეტი იღვიძებს. ვიღაცამ ზემოდან, მის არსებაში, როგორც დაცარიელებულ ჭურჭელში, ჩაასხა მათრობელა კამკამა სასმელი პოეზიისა. ჯერ იმით დაიწყო მისი „ამოვარდნა“ ყოფის ჩვეულებრივი განზომილებიდან, რომ ლექსიკა და ინტონაცია შეეცვალა: „აბაი, მოგიკვდა ჩემი თავი, – მოვუქციე ვითომდა ფშავურად“. ამას მოჰყვა უფრო დიდი ცვლილება. ის უნდა მოქცეულიყო ისე, როგორც ვაჟას კაი ყმა მოიქცეოდა. ამიტომ აღარ გვიკვირს მისი ასეთი გარდაქმნა: „გადავხტი, ტომარას ბოლოებში ჩავეჭიდე, ავუწიე“. მისი იდენტობა ახლა უკვე ფშავითაც განისაზღვრება.

ის, რაც მთხრობლის სულსა, გულსა და გონებაში ხდება, რა თქმა უნდა, გარედან არ ჩანს. ამიტომაც ფშაველი ქალისთვის ის ჩვეულებრივი ინტელიგენტია, ქალაქიდან ჩამოსული, აქაურობისათვის უცხო, ზედმეტი და შეუფერებელი. ამიტომაც „ქალს ჯერ დაბნეულობა გამოეხატა სახეზე, – არაო, ნუ შესწუხდებითო. მე გავუღიმე, – რა შეწუხებაა-მეთქი. მაშინ იმასაც გაეღიმა ოდნავ ცერად აჭრილი ტუჩებით, ლამაზი კბილებით“. შეიძლება ვთქვათ, რომ გარემოს თვითმპყრობელმა ძალამ მთლიანად ჩაანაცვლა ქალაქური ცხოვრების წეს-კანონები აქაურით, ფშაურით, ჩარგლური სულისკვეთებით: „ავწიეთ ის ტომარა, გავიტანეთ გარეთ, დავდგით ძირს, დიდი მადლობაო, მაგრამ ვიგრძენი, ტომრის იქ დატოვება არ ჰქონდა განზრახული, კედლის ჩრდილში სველი იყო მიწა. – წავიღოთ-მეთქი, – წავიღეთ. ის უკან-უკან მიდიოდა, თვალებს მარიდებდა. მე მეშინოდა, ტომრის ბოლოები არ გამშვებოდა, მივიტანეთ ოციოდე ნაბიჯზე მდგარ ბებერ წნორთან და იქ მივდგით. ქალიც შვებით აიმართა და მეც. ქალიც ღრმად სუნთქავდა, მეც“.

ქალიც ხვდება, რომ რაღაც გარდაქმნა მოხდა ამ უცხო კაცში. თითქოს ინტუიციურად იგრძნო, რომ ახლა ის აქაურებს დაემსგავსა, მათიანად იქცა. ამიტომაც წეღან ხელოვნურად, საგანგებოდ სტუმრისთვის შერჩეული ფრაზა და ინტონაცია დაივიწყა. ნიღაბი მოიშორა და ფშაველი ქალის სახე დაიბრუნა: „ქალმა კიდევ უფრო ლამაზად გამიღიმა და საფეთქლებთან თმის შესწორებით მითხრა: – მადლობელი, ძმისავ! ღმერთიმც შეგეწევის სუყოველგან!“ ამ სიტყვებმა, ფშაური კილოკავის ამ სურნელმა მაგნიტივით მიიზიდა მთხრობელი.

რასაც მწერალი აღწერს შემდეგ, ეს არის ექსტაზური მდგომარეობა, როდესაც მთლიანად იშლება რეალობა და ადამიანი ირაციონალურ სივრცეში ინაცვლებს: „მე მთვრალივით ვიყავი, პირველად ვნახე ვაჟას სამყარო, მისი სახლი, ხატის ნიშივით პატარა, ნაღვლიანი, მისი ნატერფალი ბილიკები, მისი ჩონგური, მისი თოფი, თანაც ქარვისფრად გაბრწყინებულ ოქტომბრის დღეს, დიდ ტკბილ სიმშვიდეში, და ამ სიტყვებმა, ამ „ძმისავ!“ ხომ მუხლები მომკვეთა. დაბორიალებული, თვალისსამანწაშლილი, წნორის ფესვზე დავჯექი“.

„ფშავის სინდრომის“ საუკეთესო მხატვრული აღწერაა. მართლაც, არაჩვეულებრივი, მისთვის დამახასიათებელი ოსტატობით, თან სისადავით, ყოველგვარი ზედმეტი სიტყვისა და სამკაულის გარეშე გვიხატავს რევაზ ინანიშვილი ამ ამოუხსნელ ფენომენს, სულის უფსკრულში მიმდინარე ძვრებს. მთხრობელი იქცევა „სხვად“. დაახლოებით ის ხდება, რაც უძველეს მისტერიებში შელოცვებით მიიღწეოდა. ქურუმი იწყებდა ისეთ რიტმულ, ამაღლებულ მეტყველებას, რომელიც ადამიანებს ღვთაებრივის სიახლოვის განცდას უქმნიდა. ამიტომ ჩვენი „ღიმილიანი, ალერსიანი, სევდიანი“ გმირი სათქმელს თამამი შაირით ამბობს:

„ქმარი სადა გყავს, ბეჩავი,

მარტოს რად გიშვებს შარასა“.

ქალი ერთი კი გაკვირვებით შეიმართა, მერე წამსვე მოეშვა და მაშინვე სიცილით მომანათა:

„ქვემოთ, ჭინჭრებში დამირჩა.

არავინ მაიპარავსა“.

მე, ასეთი პასუხით ატაცებული, მთლად გავთამამდი:

„რათ გინდა ეგეთი კაცი,

მე გამამყევი ხარასა“.

ქალმა უკანდახედულის გამბედაობით შემომაგება:

„შენ უთხარ აეგ სათქმელი,

ჩემს არ იჯერებს არასა“.

მკითხველიც აღტაცებულია პერსონაჟებივით. ქალი რასაც და როგორც ამბობს, ეს მისთვის ბუნებრივია. მთხრობლისთვის კი _ უჩვეულო და დაუჯერებელი. ვაჟას სამყარომ აქ, ფშავში, თავისი ჯადოსნური ძალა გამოავლინა. მთხრობელში მოკვდა ყოფითი ადამიანი და დაიბადა პოეტი. თითქოს უხილავმა ძალებმა უცნობ, მაგიურ სპექტაკლში მცირე ხნით ფშაველი ათამაშეს. ამ მდგომარეობას სჭირდებოდა „განმუხტვა“ და სწორედ ეს ფუნქცია შეასრულა სიცილმა, რომელმაც მოულოდნელად იფეთქა, როგორც მომხდარი მოვლენის ბედნიერების გამომხატველმა ძახილის ნიშანმა: „მინდოდა კიდევ რამე მეთქვა ასევე, ლექსად, ვეღარ მოვახერხე, სიცილი ამიტყდა, იცინოდა გამარჯვებულის სიცილით ქალიც, ჩავყავი იდაყვებში შერცხვენილმა თავი, მინდოდა დავმხობილიყავი მიწაზედ, ალბათ, დავემხობოდი კიდეც, უკვე უგრძნობლად ვიყავი მთვრალი, მაგრამ აღარ დამცალდა“.

ნოველის ბოლოს მხატვრული სიტყვით მოგვრილი კიდევ ერთი სასიამოვნო გაოცება ელის მკითხველს. ფშავის „მითური“ სივრციდან სავსებით რეალური ფშაველი გამოჩნდება. ეს წამიერი „დამიწება“ მწერალს კონტრასტებისთვის სჭირდება. მიუხედავად რეალისტური ხატვისა, მკითხველს მაინც არ ტოვებს განცდა, რომ ეს ყველაფერი სხვა განზომილებაში ხდება: „მოვიდა ის „ჭინჭარში დარჩენილი“, წვერგაუპარსავ, ჩამოგაზულ ყბაზე სისხლშემხმარი, ცხენის აქეთ-იქით ფეხებჩამოგრძელებული, ჩემზე უარესად „ბოლომოღებული“, ცხენზე ძლივს შეკავებული. ცხენიდან არ ჩამოსულა, – ამომაწოდეთო! – თავის აქნევით მიგვანიშნა ტომარაზე. ჩავეჭიდეთ მეცა და ქალიც ტომარას, ავწიეთ, ისიც ჩამოგვწვდა, დაიდო წინ, გაისწორა, ცხენი შემოაბრუნა და ხმისამოუღებლად წავიდა და წაშავდა წითლად და ყვითლად აჭრელებული მთების შესაყარში. ქალიც, – ერთიღა გამომიღიმა და, – ჩქარი ნაბიჯით, თითქმის სირბილით გაჰყვა მის გზას“. ფშავლის ეს ფერწერულ-ვიზუალური „წაშავება“ წითლად და ყვითლად აჭრელებული მთების შესაყარში საოცარ ექსპრესიას ქმნის და სიზმარეულის განცდას აღძრავს.

მკითხველიც გრძნობს, რომ მის წინაშე რეზო ინანიშვილმა ფშავის სამყაროს საიდუმლო კარი გააღო. იქიდან კი პოეზიის ქარები შემოიჭრა. მაგრამ გაელვება დიდხანს ვერ გაგრძელდება. მისი ღირებულებაც ეს არის. ამიტომაც: „დახლიდარმა ფარდული დაკეტა, გასაღები გამოაძრო და ჯიბეებში ხელებჩაწყობილი მოწყენილი გაჩერდა შემაღლებულზე“. წამი შეჩერდა იმ დროს, როდესაც მთხრობელმა ქალს აღტაცება ლექსის სტრიქონებით გამოუხატა. ამ წამმა ვაჟას პოეზიის უსაზღვროება დაიტია. შემდეგ დრო დაუბრუნდა თავის ჩვეულებრივ, წუთისოფლურ მდინარებას. ამ წამზე ასე იტყოდა აკაკი წერეთელი:

„ერთი წამიც კი სიცოცხლის,

თუ სხივების მომფენია,

უსინათლოს და უგრძნობელს

საუკუნეს მირჩევნია“ („რაც არ იწვის, არ ანათებს“).

ვაჟა-ფშაველას მხატვრულმა სამყარომ ფშავი მითოპოეტურ სივრცედ აქცია, სადაც თუ ერთხელ შეხვალ, იქიდან აუცილებლად განსხვავებული, ახლად შობილივით გამოხვალ, პოეზიის მადლით განწმენდილი, რადგან როგორც თვითონ წერს:

„მთლად მე მეკუთვნის ქვეყანა:

მთაში – მთა, ბარად – ბარია,

ზღვა და ხმელეთი ერთიან,

ცას – ვარსკვლავების ჯარია,

დილით მზე მანათობელი,

ღამის გუშაგი მთვარია“ („სიმღერა“).