ჩინური თავსატეხი-ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისთვის

როგორ მოახერხა ჩინეთმა განვითარების ყველასგან განსხვავებული გზის პოვნა

ნაწილი მეორე

დღეს ჩინეთი იძულებულია, შეცვალოს თავისი სავაჭრო-ეკონომიკური მოდელი – ორიენტაცია შიდა ბაზარზე აიღოს. ჩინურ ეკონომიკურ ლექსიკონში ამას „ორმაგი ბრუნვის“ პრინციპს ეძახიან. ამას ერთვის ისიც, რომ ადამიანებს მეტი შრომა უწევთ – ჩინეთში ჩამოყალიბდა ე.წ. საშუალო კლასი, რომელიც დაახლოებით 400-450 მილიონ ადამიანს ითვლის. ამ ფენას სულ სხვა მოთხოვნები და ცხოვრების წესი აქვს. როგორც ყველგან, საშუალო კლასი მუშაობს საკუთარი თავისთვის, ოჯახისთვის, სიმდიდრის დასაგროვებლად, ხოლო ჩინეთს შემდგომი წინსვლისთვის კვლავ ძალიან სჭირდება ეკონომიკური ზრდის სტიმულის შენარჩუნება. ხშირად ამ ფაქტორს ჩინეთის გრძელ სამუშაო დღეებს აბრალებენ. აქ სიტუაციაში კარგად გარკვევაა საჭირო – ჩინეთში ეკონომიკის მთავარი მახასიათებელი არა მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ), არამედ მენეჯერული აქტივობის ინდექსი (Purchasing Managers’ Index, PMI) გახლავთ. ითვლება, რომ თუ ეს მაჩვენებელი 50-ზე მაღალია, მაშინ ვაჭრობა და ეკონომიკა ვითარდება. ბოლო ხანს ეს ინდექსი 50-ზე დაბლა ჩამოვიდა. ეს ქვეყნისათვის ნამდვილ შოკად იქცა. რაც შეეხება ტრადიციულ ინდიკატორებს, მათ შორის – მშპ-ს, არიან ქვეყნები, რომლებიც ამ მონაცემით ჩინეთს უსწრებენ, მაგალითად, მეზობელი ვიეტნამი. ასევე დიდხანს ჰქონდა 17%-იანი ზრდა ჩინეთის ჩრდილოელ მეზობელს – მონღოლეთს. მაგრამ ეს მცირე ეკონომიკური საბაზო მაჩვენებლებით უფრო იყო განპირობებული, ვიდრე რეალური ეკონომიკური ზრდით. მზარდი მშპ-ს რიცხვებით მანიპულაციას ხშირად შეცდომაში შევყავართ. ამიტომ ჩინეთიც PMI მაჩვენებელს უფრო უყურებს და მის სტიმულირებას ცდილობს. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩინეთის წამყვანი ბანკები მთლიანად სახელმწიფოს მფლობელობაში არიან, რაც კაპიტალიზმის პირობებში შეუძლებელია.
რა თქმა უნდა არსებობს მსხვილი კერძო სექტორი – Huawei, ZTE, Alibaba. ყველა მათგანი კერძო კორპორაციაა, მაგრამ უნდა გავიხსენოთ, როგორ გაჩნდნენ ისინი. თავიდან სახელმწიფომ გამოყო მსხვილი კრედიტები ამ კომპანიების განსავითარებლად, რის შედეგადაც სტარტაპები უმსხვილეს კორპორაციებად გადაიქცნენ. ხელისუფლებას მიაჩნია, რომ რაკი მას ამ ბიზნესების სტიმულირებაში წვლილი აქბს შეტანილი, კორპორაციებიც ვალდებულნი არიან, სახელმწიფოსთვის იმუშაონ.

თუ სახელმწიფო მოწყობის სხვადასხვა მოდელს ერთმანეთს შევადარებთ, დავინახავთ, რომ ჩინური მოდელი რუსულთან უფრო ახლოა (მასშტაბებში განსხვავების მიუხედავად) და არაფრით ჰგავს ამერიკულ ან ევროპულ მოდელებს. ჩინეთის მოდელს და მის გამოცდილებას მრავალი აზიური ქვეყანა გაჰყვა. მაგალითად, ინდონეზია და მალაიზია, სადაც სტრატეგიული დაგეგმარების საკითხებს სახელმწიფო აგვარებს, ხოლო ტაქტიკა მცირე და საშუალო საწარმოებს ეთმობა.

„ტოტალური კონტროლის ტექნიკური სისტემა ჩინეთს უკვე აქვს“. ალბათ გსმენიათ ჩინეთში არსებულ „რეიტინგების სისტემაზე“. მის შესახებ აზრი იყოფა. ზოგი მას განხორციელებულ ანტიუტოპიად და ორუელისებურ ტოტალიტარიზმად მიიჩნევს, ზოგი კი ამბობს, რომ საუბარია მხოლოდ საბანკო სისტემის მცდელობაზე, რომელიც ცდილობს, არაკეთილსინდისიერ მოვალეებს ფული დააბრუნებინოს. სინამდვილეში როგორ არის საქმე? რას ნიშნავს ადამიანების ტოტალური კონტროლი, შეფასება და მათთვის რეიტინგების მინიჭება?

პროფესორი მასლოვი განმარტავს, რომ სოციალური რეიტინგის ან სოციალური დაკრედიტების სისტემა ჩინურ კანონმდებლობაში 2021 წლის იანვარში შევიდა. მისი დანერგვა პანდემიის გამო დგვიანდა, თუმცა ფორმალურად გადაწყვეტილება 2014 წლიდან არსებობდა და სისტემას სატესტო რეჟიმში ამუშავებდნენ, სხვათა შორის, კერძო კომპანიებიც (Alibaba და Tencent).

სოცრეიტინგების ჩინური სისტემა დახლოებით ასე გამოიყურება: თითოეულ ადამიანს ენიჭება ათასი ქულა – საკრედიტო ერთეული. ქულები შეიძლება გაზარდოთ, ხოლო თუ „ცუდად მოიქცევით“ – დაკარგოთ. ტექნიკურად ტოტალური კონტროლის სისტემა უკვე არსებობს, თუმცა ის ყველგან არ არის დანერგილი. აშკარაა, რომ თუ ხელისუფლება გადაწყვეტს, სისტემა ხვალვე ყველგან ამოქმედდება.

ქულების რაოდენობაზე მოქმედებს საბანკო კრედიტების მიმართ მსესხებლის კეთილსინდისიერება. მეორე მომენტია ადამიანის მონაწილეობა სოციალურად მნიშვნელოვან ღონისძიებებში. მაგალითად, მოხალისედ მუშაობა კოვიდით დაავადებულთა სავადმყოფოში. რეიტინგზე დადებითდ მოქმედებს მოხუცებზე ზრუნვა. ჩინეთში მოქმედებს ქუჩებისა და საცხოვრებელი სახლების კომიტეტები, რომელთა ხელმძღვანელობა აკვირდება ბინადართა ქცევას. თუ თქვენი კომიტეტის ხელმძღვანელობამ ზემდგომებს შეატყობინა, რომ თქვენ სათანადოდ ზრუნავთ თქვენს მოხუც მშობლებსა და შვილებზე, თქვენი რეიტინგი მოიმატებს; თუ პირიქით – დაიკლებს.

არსებობს ასეთი პუნქტიც: სტიმულირება პირადი მაგალითით. მაგალითად, შეგიძლიათ, მონაწილეობა მიიღოთ შაბათობაში ან პირველმა გაიკეთოთ კოვიდის ვაქცინა. არის სრულიად უბრალო მაგალითებიც – ქულებში აისახება, ამტვრევთ თუ უფრთხილდებით ნაქირავებ ველოსიპედს. ეს მონაცემთა გიგანტური ბაზებია, რომლებსაც მთავრობა ჯერ კიდევ ტესტირების რეჟიმში სწავლობს.

რისთვის კეთდება ეს? ამის გაგება ალბათ შეიძლება – დედამიწაზე არ არსებობს მეორე ქვეყანა 1,4 მილიარდი ერთმანეთისგან განსხვავებული ადამიანი ცხოვრობს. ბევრი მათგანი არც წყანარია და არც ზრდილობიანი. ისიც სიმართლეა, რომ ყოველგვარ დარღვევაზე ჯარიმას ვერ გამოწერ, ციხეს ვერ მიუსჯი. ეს ხალხში ბრაზსა და უკმაყოფილებას გამოიწვევს.

წამოწყების მთავარი იდეა ალბათ ის არის, რომ ყველა აკვირდებოდეს ყველას ქცევას. ეს მნიშვნელოვანია. წინათ, თუ მეზობლები ზედმეტად ხმაურობდნენ, თავად გიწევდათ მათთან ჩხუბი და ურთიერთობის მოგვარება, სოციალური რეიტინგების სისტემის დანერგვის შემდეგ კი საკმარისია შეატყობინოთ „სადაც ჯერ არს“. უნდა ითქვას, რომ ასეთი პრაქტიკა ჩინეთში ადრეც არსებობდა, მაგრამ მაშინ „საჩივრებს“ ქაღალდზე წერდნენ.

მოსალოდნელია, რომ ჩინეთი სოცრეიტინგების სისტემას სავალდებულოს გახდის, თუმცა ეს ალბათ თანდათანობით მოხდება. ჯერჯერობით ხელისუფლება აკვირდება, როგორ მიიღებს ხალხი ამ ახალ წესებს.

სოციალური გამოკითხვების მიხედვით, საზოგადოება სოცრეიტინგებს დადებითად იღებს. ძნელი წარმოსადგენია ასეთი სისტემის დანერგვა, ვთქვათ, ევროპაში. ასეთი წამოწყებების კოპირება დიდი ხიფათის შემცველია. მაგრამ ჩინეთში ასეთი რამ ყოველთვის არსებობდა – წინათ ყველა ქუჩაზე იდგა „ნდობის ყუთები“ – ყველას შეეძლო, დაეწერა დასმენა ან საჩივარი და ჩაეგდო ყუთში – მას აუცილებლად განიხილავდნენ. თუმცა ეს კლასიკური „ანონიმკა“ არ ყოფილა – განიხილებოდა მხოლოდ ხელმოწერილი საჩივრები.

როგორც ხედავთ, შუა საუკუნეების ჩინეთში უკვე არსებობდა რაღაც სოცრეიტინგების მსგავსი – ყველა ყველას უთვალთვალებდა და აკვირდებოდა. აზიური წესების მცოდნეთათვის ეს შეიძლება უზბეკურ „მახალლას“ ჰგავდეს – თემის წევრებზე სათემო მეთვალყურეობის წესს. ჩინეთიც აზიის სახელმწიფოა. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ სათემო ცხოვრების წესები იქ მნიშვნელოვნად არ შეცვლილა. ჩინეთი თემურობისგან შორს არ წასულა, ის დღესაც ძლიერია.

რაც შეეხება სოცრეიტინგის ქულების კლებას, უნდა გვახსოვდეს, რომ რეიტინგი არ არის სისხლის სამართლის კოდექსის ანალოგი თუ მისი შემცვლელი. თუ რამეს მოიპარავთ, ციხეში მოხვდებით, ხოლო თუ რეიტინგი შეგიმცირდათ – გაგიჭირდებათ ბანკში სესხის აღება. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან თითქმის ყველა ჩინელი ამა თუ იმ ტიპის მეწარმეობას ეწევა.

მეორე მომენტი: დაბალი ქულის შემთხვევაში შესაძლოა შეგეზღუდოთ საავიაციო და სარკინიგზო ბილეთების შეძენის უფლება პიკურ სეზონებზე. თქვენ უბრალოდ რიგის ბოლოსკენ გადაგწევენ.

მესამე: თუ დაბალი ქულა გაქვთ, მაგალითად, ველოსიპედის დაქირავებისას დეპოზიტის შეტანას მოგთხოვენ, მაღალი სოცრეიტინგის მქონე ადამიანებს კი ეს არ მოეთხოვებათ. ჩინეთში ველოსიპედი მნიშვნელოვანია – ის ქალაქში გადაადგილების მთავარ საშუალებას წარმოადგენს.

კომერციულმა კომპანიებმა ბოლო 30 წლის განმავლობაში უკვე მიაჩვიეს ჩინელები სოციალური რეიტინგების სისტემას. ჩინეთში ეს ერთგვარ თამაშად გადაიქცა. მაგალითად, საკომუნიკაციო კომპანიები მომხმარებელს მუდმივად სთავაზობენ ქულების დაგროვებას და ტარიფზე მათ გადაცვლას. სოცრეიტინგების სიტემაც დაახლოებით ასეთივე წესებით მოქმედებს.