ჩინური თავსატეხი- ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისთვის

 როგორ მოახერხა ჩინეთმა განვითარების ყველასგან განსხვავებული გზის პოვნა[1]

ნაწილი პირველი

ალბათ ყველას გვისაუბრია კოლეგებთან ან მეგობრებთან თანამედროვე ჩინეთის ძლიერებასა და იქიდან მომავალ საფრთხეებზე. „ამხელა მოსახლეობას რა უნდა უყონ? ალბათ, სხვა ქვეყნებში გადაასახლებენ ან რუსეთის ტერიტორიებს აითვისებენ“, – ამბობენ ერთნი. „ეს საუკუნე „ჩინური საუკუნე“ იქნება. ყველგან ეგენი დასახლდებიან – ამ მილიარდნახევრიან მოსახლეობას ხომ სჭირდება სივრცე“, – დასძენენ მეორენი. „ჩინეთის ეკონომიკა მალე ყველას გადაყლაპავს. ხომ ხედავთ, უკვე მარსზე აგზავნიან კოსმოსურ აპარატებს“, – ამატებენ მესამენი. „მაინც როგორ მოხერხეს, რომ სოციალისტური მოდელის პირობებში ასე განვითარდნენ?“ – კითხულობენ მეოთხენი და ასე დაუსრულებლად. ჩინეთი, რომელსაც მსოფლიოში ყველაზე დიდი მოსახლოება ჰყავს და რომელიც ეკონომიკურად უკვე აშშ-ს ეპაექრება, კვლავ გამოცანად რჩება დანარჩენი სამყაროსთვის. გამოცანად, რომელიც „ჩინური ზარდახშის საიდუმლოას“ წააგავს – ზარდახშას ხედავ, ეხები, მოგწონს, გინდა, დაისაკუთრო, მაგრამ ვერ ხსნი. ოსტატს ყუთის გასახსნელად რამდენიმე თავსატეხი მოუმზადებია. თუ ვერ ამოხსნი, ზარდახშა დახურული დარჩება…

სტატიაში შემოგთავაზებთ სინოლოგის, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის შორეული აღმოსავლეთის კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორის, პროფესორ მასლოვის ანალიზს და მოსაზრებებს დღევანდელი ჩინეთის შესახებ.

ჩინეთის სოციალური პოლიტიკა, სახელმწიფო სისტემა და სოციალური რეიტინგები

– ჩინური საფრთხის შესახებ საუბარი უსაფუძვლოა: ძველთაგანვე ქვეყანა მუდამ ეკონომიკური და არა სამხედრო აქტივობების შედეგად ფართოვდებოდა, – ამბობს ერთ-ერთ ინტერვიუში პროფესორი მასლოვი. – ძირეულ საკითხებთან დაკავშირებით სახელმწიფო არასდროს ატყუებს თავის ხალხს და სარგებლობს მისი ნდობით. სწორედ ამან განაპირობა, რომ ჩინეთმა პირველმა შეძლო COVID-19-ის პანდემიის კონტროლქვეშ მოქცევა მკაცრი საკარანტინო წესების შემოღებით. ამავე დროს, უნდა ვიცოდეთ, რომ ჩინეთის მთავრობა ზრუნავს თავის ხალხზე. სხვაგვარად ხალხი გაყრის ხელისუფლებას. მაგალითად, პანდემიის დროს მთელ ჩინეთში შეამცირეს გადასახადები, თითქმის გაანულეს დღგ, გასცეს კრედიტები 70 წლის ვადით (!), უმცირესი პროცენტებით.

და მაინც, რას წარმოადგენს ჩინეთის დღევანდელი წყობა, კაპიტალიზმია ეს თუ სოციალიზმი? ცისქვეშეთის ხელმძღვანელობა („ცისქვეშეთი“ – ეპითეტი, რომლითაც ჩინეთს მოიხსენიებენ) ჩინეთში არსებულ სისტემას უწოდებს „სოციალიზმს ჩინური სპეციფიკით“, თუმცა ისიც სათქმელია, რომ ჩინეთში სულ ახლახან აიკრძალა 12-საათიანი სამუშაო ცვლა და 6-დღიანი სამუშაო კვირა.

როგორც პროფესორი მასლოვი აღნიშნავს, ჩინეთის სახელმწიფო სისტემაზე საუბრისას ხშირად სოციალიზმისა და კომუნიზმის მოძველებული თეორიებით ვხელმძღვანელობთ, რომლებიც სათავეს კარლ მარქსისა და მისი მიმდევრებისგან იღებს. მაგალითად, ერთ-ერთი ასეთი სტერეოტიპია ის, რომ სოციალიზმის პირობებში წარმოების ყველა საშუალება სახელმწიფოს საკუთრებაში უნდა იყოს და ეს ყველაფერი მოქალაქეთა კეთილდღეობას უნდა ემსახურებოდეს. ჩინეთი უკვე დიდი ხანია დაშორდა მკაცრ დოგმებსა და მატრიცებს სახელმწიფო საკუთრების შესახებ. შესაძლოა, სწორედ ეს მოქნილობა იყოს ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის ძლიერების საფუძველი.

შესაძლოა გაგიკვირდეთ, მაგრამ როდესაც საუბრობენ „სოციალიზმზე ჩინური სპეციფიკით“, ეს ლიტონი სიტყვები არ გახლავთ. პეკინი ცდებისა და შეცდომების მეთოდით განვითარების სრულიად ახალ მოდელს აშენებს. მოდელს, რომელსაც თანამედროვე ისტორიაში ანალოგი არ აქვს. ჩინეთი დიდი ხანია დაშორდა სოციალიზმის მშენებლობის იმ ფორმულას, რომელსაც ყოფილი საბჭოთა კავშირი სთავაზობდა მსოფლიოს და რომელიც სახელმწიფოს მიერ ცხოვრების ყველა სფეროს მკაცრ კონტროლს გულისხმობდა. პირიქით, 1990-იანმა და 200-იანმა წლებმა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში ბაზრისა და სოციალური სფეროების დიდი ლიბერალიზაციის ნიშნით ჩაიარა.

მაგალითად, მცირე და საშუალო საწარმოების დონეზე, რომლებშიც ჩინეთის მოსახლეობის თითქმის 80 პროცენტია დასაქმებული, კონკურენციის დონე ძალიან მაღალია. ესენი კერძო კომპანიები არიან, რომლებიც ბაზარზე ერთმანეთთან მკაცრი კონკურენციის პირობებში მუშაობენ. ახალი საწარმოების (ე.წ. სტარტაპების) უმეტესობა, მაღალტექნოლოგიური ფირმების ჩათვლით, სწორედ კერძო სექტორში ჩნდება, რაც, ერთი მხრივ, სრულიად ეწინააღმდეგება სოციალიზმის კლასიკურ გაგებას.

შესამჩნევი იყო ურთიერთობების ლიბერალიზაცია ჩინეთის საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც – დღეს ჩინეთს არ გააჩნია „კომუნიზმის მშენებლობის“ არავითარი კოდექსი და მისი გაჩენა არც არის მოსალოდნელი.

ამავე დროს, სახელმწიფო ინარჩუნებს და ზრდის კონტროლს ზოგიერთ სფეროზე. მაგალითად, 2021 წლის შემოდგომაზე მთავრობამ გააძლიერა ზედამხედველობა რამდენიმე დიდ ციფრულ კორპორაციაზე, მათ შორის – Alibaba-სა და Tencent-ზე. ეს უკანასკნელი ფლობს ბევრ სათამაშო პლატფორმას და WeChat-ის მესენჯერს.

გარდა ამისა, სახელმწიფომ გაამკაცრა კონტროლი უმსხვილეს კორპორაცია DiDi-ზე, რომელიც ტაქსების მონაცემების აგრეგატორია და უახლესი ტექნოლოგიებით ახორციელებს მონაცემების შეგროვებასა და კონტროლს. ცოტა ხნის წინ ჩინეთში ამოქმედდა ახალი წესები „ცივილიზებული ინტერნეტის მშენებლობისთვის“ – ფაქტობრივად, დაიწყო გასართობი შინაარსის პლატფორმების კონტროლი. კონტროლს ექვემდებარება ასევე ნავთობისა და გაზის, თავდაცვისა და კოსმოსური დარგები.

არსებობს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი, რომელიც ჩინეთს კაპიტალისტური ქვეყნებისგან განასხვავებს. საქმე ის არის, რომ სახელმწიფოს მფლობელობაში მყოფი მრავალი საწარმო გეგმურად წამგებიანია და მხარდაჭერას სახელმწიფოსგან იღებს. მაგალითად, ამ პრინციპით მუშაობს ჩინეთის ზოგიერთი ფოლადჩამომსხმელი ქარხანა. ამასთან ერთად, სახელმწიფო ფლობს საწარმოებს ეკონომიკის მნიშვნელოვან და წამყვან დარგებში. საუბარია მსხვილ საწარმოებზე, სადაც უპირატესობა ფლობის სოციალისტურ და არა კაპიტალისტურ პრინციპს ენიჭება.

თუ ჩინური სოციალურ-ეკონომიკური სისტემის „ჩინურ სპეციფიკაზე“ ვისაუბრებთ, იგი მდგომარეობს შემდეგში: სახელმწიფო არ ამბობს უარს ორ მთავარ ფუნქციაზე. ერთია სოციალური უზრუნველყოფა. ჩინეთის ხელისუფლება მართლაც ზრუნავს თავის ხალხზე, რადგან ასეთი მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის მქონე ქვეყანაში გადაუჭრელმა პრობლემებმა შესაძლოა შეუქცევადი ხასიათი მიიღოს და დაღუპონ სახელმწიფო. მოსახლეობის სოციალური უზრუნველყოფა, თავის მხრივ, სტაბილურობის გარანტიაა. ამიტომაც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში ბოლო ხანს სოციალურ სფეროში სერიოზული ნაბიჯები გადაიდგა: შემოღებულ იქნა საყოველთაო სამედიცინო დაზღვევა და საპენსიო სისტემა. განსაკუთრებით რთული იყო საპენსიო უზრუნველყოფის სისტემის ამუშავება, რადგან მოსახლეობის დაახლოებით 40 პროცენტი სოფლად ცხოვრობს და ფაქტობრივად არასოდეს გადაუხდია გადასახადები. ეს ხალხი არა აგროჰოლდინგებში ან სასოფლო-სამეურნეო კორპორაციებში, საკუთარ მიწის ნაკვეთებზე შრომობდა. ჩინელი გლეხი ფერმერის კლასიკური ტიპია. სწორედ ამან გაართულა საპენსიო სისტემის ამუშავება – ძნელი მოსაფიქრებელი აღმოჩნდა, როგორ გამოეთვალათ მათთვის პენსიები. საბოლოოდ გადაწყდა, გადასახადი ფერმერებისთვის ფიქსირებული ყოფილიყო.

დღეს ჩინეთში პენსიას 200 მილიონზე მეტი ადამიანი იღებს. 2030 წლისთვის პენსიონერთა რაოდენობამ შესაძლოა 250 მილიონს გადააჭარბოს.

გარდა პენსიებისა, ჩინეთს აქვს უზარმაზარი სოციალური პროგრამა ხანდაზმულებისთვის, უფასო მგზავრობით დაწყებული, სანატორიუმებში დასვენებით დამთავრებული – დაახლოებით ისეთი, როგორიც ოდესღაც საბჭოთა კავშირს ჰქონდა.

ჩინეთში უფასოა ყველა სკოლა. არსებობს კომერციული დაწესებულებებიც – კოლეჯები, მაგრამ განათლებას ძირითადად სახელმწიფო აფინანსებს.

სახელმწიფოს სოციალური ფუნქციები მკაფიოდ გამოიკვეთა პანდემიის დროს, როდესაც მთავრობამ მკვეთრად შეამცირა გადასახადები, პრაქტიკულად ნულამდე დაიყვანა დღგ, რაც არ მომხდარა არც ევროპის ქვეყნებში, არც აშშ-სა თუ რუსეთში. იმავე პანდემიის დროს თითქმის სრულიად გაუქმდა საშემოსავლო გადასახადი მცირე და საშუალო საწარმოებისთვის. შეღავათიანი რეჟიმი დღემდე გრძელდება. ამავე პროგრამის ნაწილია შეღავათიანი, დაბალპროცენტიანი კრედიტები 70 წლის ვადით.

სხვა მხრივ, მიზეზთა გამო, ჩინეთი საკმაოდ რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ერთ-ერთი მიზეზი გახლდათ პანდემიით გამოწვეული მსოფლიო ბაზრების შემცირება და რეგრესი. ამან სერიოზულად დააზიანა ჩინეთის ექსპორტზე მიმართული წარმოება. მეორე მიზეზი საკუთრივ პანდემიას უკავშირდება: როგორც ვიცით, ის ჩინეთში დაიწყო და 2020 წლის იანვარ-აპრილის პერიოდში რამდენიმე ჩინური პროვინცია მთლიანად „გაჩერდა“. საკარანტინო ღონისძიებების გამო დაბლოკილი იყო მათი ყოველგვარი კონტაქტი გარე სამყაროსთან.

შედეგად ზოგიერთი პროვინციის ეკონომიკა და მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა 80 პროცენტით შემცირდა. მესამე გამოწვევა, რომელიც ჩინეთს დაატყდა თავს, იყო იდეოლოგიურ-პოლიტიკური შეტევა აშშ-ს მხრიდან. ვაშინგტონიდან ზეწოლის გამო ჩინეთმა დაკარგა თავისი ძველი პარტნიორები დასავლეთის ქვეყნებში. მაგალითად, მასთან თანამშრომლობა შეამცირეს ან შეწყვიტეს ისეთმა ქვეყნებმა, როგორებიც არიან პოლონეთი, ჩეხეთი, რუმინეთი; ტაივანის სტატუსთან დაკავშირებული სირთულეების გამო სრულიად შეწყდა ჩინეთის კავშირი ლიტვასთან. პეკინი აშშ-დან ასეთ მწვავე შეტევას არ ელოდა. ჩინეთში ფიქრობდნენ, რომ დასავლეთი აღფრთოვანებით შეხვდებოდა ჩინეთის წინსვლასა და მიღწევებს პანდემიასთან ბრძოლის კუთხით.

[1] სტატია მომზადებულია შორეული აღმოსავლეთის ინსტიტუტის დირექტორის, პროფესორ ალექსეი მასლოვის სტატიებისა და ინტერვიუების მიხედვით.