„ციფრული“ ლექსიკა

„ადამიანები ცხოვრობენ არა მხოლოდ საგანთა ობიექტურ და საზოგადოებრივი შემოქმედების სამყაროში, ისინი მნიშვნელოვანწილად იმყოფებიან კონკრეტული ენის გავლენაში; იმ ენისა, რომელიც მოცემული საზოგადოების ურთიერთობის საშუალებაა. შეცდომა იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ჩვენ შეგვიძლია ენის გარეშე სრულად გავაცნობიეროთ რეალობა; ენა არის დამხმარე საშუალება აზროვნებისა და ურთიერთობის ზოგიერთი პრობლემის გადასაწყვეტად. „რეალური სამყარო“ მნიშვნელოვანწილად იგება მოცემული ჯგუფის ენობრივი ნორმების საფუძველზე. ჩვენ ვხედავთ, გვესმის და ვიღებთ ამა თუ იმ ფაქტსა და მოვლენას ასე თუ ისე, იმის შემწეობით, რომ ჩვენი საზოგადოების ენობრივი ნორმები გვთავაზობს მოცემულ ფორმებს“.

სეპირი [1]

თანამედროვე საზოგადოება სრულიად განსხვავებულად ფორმირდება ყოველდღიურობაში შემოჭრილი ვირტუალური რეალობით. სამყაროს ვირტუალიზაცია –  ეს არის სამყაროს ახალი მდგომარეობა, როდესაც ხდება ძველი სამყაროს გარდაქმნა და ახლის ფორმირება. ვირტუალურ/ციფრულ სამყაროში რეალობის მდგომარეობის  ჩანაცვლება ხდება სახეებით, ნიშნებით. იქმნება სრულიად  ახალი სემიოტიკური მოდელი  ჩვენი თანამონაწილეობით; ენა/მეტყველება, როგორც ურთიერთობის საშუალება, იცვლება სიმულაციური ციფრული პარადიგმის გავლენით.

მოზღვავებული ინფორმაციისა და აჩქარებული დროის პირობებში მინიმალისტური გამოხატვა უკვე დროისა და კონტექსტის მოთხოვნა გახდა! მინიმალიზმი კი ადამიანის ცნობიერების ახალი ევოლუციური მდგომარეობაა, რომელიც აქ და ახლა მიმდინარეობს, თუმცა ჯერ ყველას არ შეხებია. უმრავლესობის ნარატივი სოციალურ ქსელებში ისეთივეა, როგორც მანამდე იყო ცხოვრებაში, მაგრამ ბევრი აცნობიერებს, რომ თუ ეკონომიურად, კრეატიულად და შემოქმედებითად არ გამოიყენებს ენას, შესაძლოა, მისი აზრები უკვალოდ შეერთოს ყოველდღიური ინფორმაციის ოკეანეს. ენის მინიმალისტური ფუნქციონირება ავითარებს ენას, რადგან მომხმარებელი ბევრს ფიქრობს, არჩევს და ცოტას წერს. ვრცელ პოსტებს, როგორ სიბრძნესაც არ უნდა ქადაგებდეთ, ძალიან ცოტა კითხულობს.

ჩვენ კი გვინდა, რომ გამორჩეულები ვიყოთ. ამ გამორჩეულობას დღეს ციფრულ სამყაროში ცალსახად ჩვენი კონტენტი ქმნის და ამ კონტენტის შემადგენელი – სიტყვები, რომლებიც სულ უფრო მეტად „იკუმშებიან“, რათა ადაპტირდნენ ციფრულ გარემოში.

აი, რას წერს ნორბერტ ბოლცი: „რაც უფრო მეტ ინფორმაციას ვფლობთ, მით უფრო მწირია მნიშვნელოვანი ინფორმაციები, და მით უფრო მნიშვნელოვანი ხდება ინფორმაციები ინფორმაციების შესახებ. ამას გვთავაზობენ საძიებო სისტემები. ანგლო-საქსონურად ერთი მშვენიერი ტერმინი არსებობს სადაზვერვოების სამუშაოსთვის: Intelligence Service. დღესდღეობით გუგლი, როგორც ყოველდღიურობის ერთგვარი საიდუმლო სამსახური, სწორედ ინტელექტის ამ მომსახურებას გვთავაზობს. ეს მაშინვე გასაგები გახდება, თუკი გავიაზრებთ, რომ ინტელექტი საძიებო სისტემის უმაღლესი გამოხატულებაა. და როცა საძიებო სივრცე საკმაოდ დიდია, ადამიანი ძიებასა და შემოქმედებითობას ერთმანეთისგან ვეღარ ასხვავებს“[2].

წარმოიდგინეთ „საფოსტო მტრედების“ და ფოსტალიონების ეპოქა. რამდენი დრო სჭირდებოდა წერილს, რომ ადრესატამდე მიეღწია და შემდეგ პასუხი დაბრუნებულიყო…  და ამ დროში (მოლოდინის რეჟიმში) ადამიანი ნელა და დიდხანს ფიქრობდა…. ახლა ჩვენი ყოველდღიურობა გავაანალიზოთ, როგორ ხდება ეს დღეს?  კომუნიკაციის საშუალებები ჩვენზეც მოქმედებს და გვაიძულებს, სწრაფად ვიმოქმედოთ. ციფრულობამ შეკუმშა სივრცე და „გლობალურ სოფლად“ (მაკლუენის ტერმინი) აქცია მთელი სამყარო. ისე შეიძლება მონაწილეობდე სხვის საქმეებში, როგორც საკუთარში; მაკლუენის აზრით, კომუნიკაციის ეს ფორმა აყალიბებს ახალ სოციოლოგიურ სტრუქტურას მოცემულ კულტურაში[3].

ჰიპერტექსტი[4]. სამყაროს გლობალური აღრევა ლექსიკაზეც მოქმედებს.  ქართული ენის ტრანსფორმაციას სოციალურ ქსელში სხვადასხვა ფაქტორი განაპირობებს. იცვლება არა მხოლოდ ლექსიკა, არამედ სინტაქსიც. თითქოს (რაღა თითქოს…) სოციალური ქსელის ყველა მომხმარებელი ერთ „კვების ბლოკზეა“ დაერთებული. კომუნიკაციაც შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ჰიპერტექსტუალური მოცემულობა. მომხმარებელთა პოსტები ხშირად დამოუკიდებელი ტექსტები კი არ არის, არამედ საინფორმაციო გამოშვების ან დღის მთავარი თემის კომენტარებია. რომელიმე აქტუალური თემის შესახებ მიდის უწყვეტი გამოხმაურებები – ყველაფერი ერთ ქვაბში იხარშება. თუ ჩამორჩი სოცქსელების რეალობას, უკვე იბნევი და აღარ იცი, რაზე წერენ ადამიანები, მერე გაოცებული კითხულობ: რა გამოვტოვე? რადგან რომელიმე პოსტი მოვლენას კი არ აღწერს, არამედ აგრძელებს და გამისამართებს მთავარ ამბავზე. და ასე მოგზაურობ ბმულიდან – ბმულზე.

სოციალური ქსელების საკომუნიკაციო სისტემამ ბარბარიზმებიც მოამრავლა ენაში. იმის მიუხედავად, რომ ქართული ინტერფეისიც გვაქვს და ფეისბუქსაც მოვარგეთ ქართული სახელი „პირწიგნაკი“, ჩვენ მაინც დომინანტი ენის ლექსიკას ვირჩევთ და ამით თითქოს უფრო ვიმარტივებთ გამოხატვას.

როგორც განიცდიდა დამპყრობლის ენის გავლენას ქართული ენა, ახლაც ისე ხდება, გლობალური „დამპყრობელი“ თავის ენას ასე შეუმჩნევლად და ჩვენივე ნებით თავს გვახვევს. ახალი თაობა უკვე მათი მშობლებისთვისაც კი გაუგებარ ქართულ ენაზე მეტყველებს. ახალგაზრდები განსაკუთრებული სისწრაფით იღებენ და ავრცელებენ ბარბარიზმებს, რომლებიც ხვალ შეიძლება ენის სრულუფლებიან ლექსიკურ ერთეულებად იქცნენ. თუ ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონებში ჩაიხედავთ, ნახავთ, რომ ჩვენ რომ ძირძველი ქართული ლექსიკა გვგონია, ოდესღაც ისინიც სხვა ენებიდან შემოვიდა.

„ენის ისტორია განუყოფელია ერის ისტორიისაგან და ენის ლექსიკა ჟამთააღმწერლის სიზუსტით ასახავს ერის ისტორიულ პერიპეტიებს. სწორედ ამიტომ არის თანამედროვე ქართულ ენაში სპარსული, არაბული და თურქული ნასესხები სიტყვები. ასევე გასაგები უნდა იყოს, რატომ შემოვიდა ამდენი სიტყვა ქართულში რუსული ენიდან, როდესაც ჩვენი ქვეყანა პრაქტიკულად ორენოვანი იყო ორი საუკუნის განმავლობაში. ნასესხობა ენისა და ერის ისტორიითაა განპირობებული და სიტყვების ეტიმოლოგიაში აისახება. ქართული ლექსიკის ის ნაწილი, რომელიც ნასესხებია სპარსულიდან, თურქულიდან, არაბულიდან, რუსულიდან, თუ ნებისმიერი სხვა ენიდან ქართული ლექსიკისა და ქართული ენის განუყოფელი ნაწილია, მათი ისტორია კი ასახულია ამ სიტყვების ეტიმოლოგიაში“[5].

ახალი და ძველი ბარბარიზმები შეგიძლიათ აღმოაჩინოთ ბარბარიზმების ონლაინ ლექსიკონში[6].

დაბუსტვა – რეკლამის გაკეთება ფეისბუკზე; დაკლიკვა –  დაწკაპუნება ინტერნეტ-ბმულზე; დალინკვა – ინტერნეტ-ბმულის შექმნა, გაზიარება; ლინკი – ბმული; სპამი – არასაჭირო ინფორმაცია; დაფორვარდება – შეტყობინების (ძირითადად იმეილის) გადაგზავნა; დალაიქება – მოწონება; დათაგვა – ადამიანის ან ადგილის მონიშვნა; დაჰაიდება – არასასურველი ადამიანის/რეკლამის დამალვა; ფოლოვერი – გამომწერი; დაფოლოუება – გამოწერა; დაპოსტვა – სტატუსის გამოქვეყნება; ემოჯი – ემოციებისა ამსახველი გამოსახულება; სმაილი – ღიმილაკი; დატროლვა – მოტყუება,  გასულელება; დასპოილერება – შინაარსის წინასწარ თქმა; დაჰაჰავება – დაცინვა ფეისბუკის ემოჯით;  დასინვა – შეტყობინების ნახვა პასუხის გარეშე.

„რებელა ქრაშები“, „თამბლერა შეყვარებულები“, „ლუზერები“ და „სტალკერები“ – ეს მცირე ჩამონათვალია იმ ტერმინების, რომლებსაც თინეიჯერები უკვე მშობლიურივით იყენებენ და თანამედროვე მშობლების უმეტესობას წარმოდგენა არ აქვს რაზე ლაპარაკობენ მათი შვილები. საბჭოთა საქართველოში დაბადებულ მშობლებს კარგად ესმით, რა დგას რუსული ენიდან შემოტანილი ჟარგონების უკან, თუმცა ინგლისური ენიდან ასეთივე წარმატებით შემოსული არანორმატიული ლექსიკის გაგება უჭირთ“[7].

„ეტალონი“ ცდილობს განმარტოს ახალი სიტყვები, აი, ზოგიერთი მათგანი:

„ქრაში“ – შეიძლება ითქვას, რომ ეს ახალგაზრდებში გავრცელებული ყველაზე პოპულარული ტერმინია. ინგლისურად „crush“ შეჯახებას ნიშნავს და „ქრაშიც“ სწორედ ის ადამიანია, ვისაც საბედისწეროდ შევეჯახეთ, შორიდან მოგვწონს და ვუმიჯნურდებით, თუმცა მან, როგორც წესი, ამის შესახებ არაფერი იცის. მარტივად რომ გითხრათ, ეს ისაა, ვისზეც დაქალი გვეუბნება ხოლმე: „გიყურებს, არ გახედო“ ან „წამო, ჩავუაროთ“.

„სტალკვა“ – ეს სიტყვა, რაც ინგლისურად თვალთვალს ნიშნავს, გულისხმობს ჩვენთვის საინტერესო ობიექტის სოციალური ქსელების შესწავლას და მოითხოვს უფრო კარგ საგამომძიებლო უნარებს, ვიდრე FBI-სა და პენტაგონის რომელიმე თანამშრომელს ან სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის აგენტს აქვს. როგორც წესი, ვსტალკავთ ჩვენს ქრაშებს, ვიწყებთ მისი მეგობრებისა და ნათესავების იდენტიფიცირებას, ვიცით, სად დადის, რას აკეთებს, რომელ საათზე გადის სოციალური ქსელიდან დასაძინებლად და ა.შ. თუ არც ისე იღბლიანი ხართ, შეიძლება თქვენი ქრაშის შეყვარებულის სტალკვაც მოგიწიოთ, რაც თქვენი და იმ ავადსახსენებელი ადამიანის შედარებითი ანალიზისთვისაა საჭირო. მთავარი სტალკვისას ისაა, რომ ობიექტის ხუთი წლის წინანდელი პოსტი შემთხვევით არ მოვიწონოთ და მან ჩვენი ფარული გამოძიების შესახებ არ გაიგოს.

„დაქრინჯვა“ – ეს სირცხვილისა და დისკომფორტის განცდაა, რომელსაც ჩვენში სხვა ადამიანების ქმედებები იწვევენ. მაგალითად, შეიძლება დაიქრინჯოთ, როცა ვიღაც ცდილობს გაგაცინოთ, მაგრამ თქვენ არ მოგწონთ მისი იუმორი ან სხვა ადამიანების ისეთ საუბარს ისმენთ, რაც თქვენში უხერხულობას იწვევს.

ინგლისურად cringe – ნიშნავს უხერხულობას: „ to suddenly move away from someone or something because you are frightened Irma Irma Tavelidze informal to feel very embarrassed: I cringed at the sight of my dad dancing.“

ქართულად დაქრინჯვა სირცხვილის განცდას უკავშირდება სხვისი საქციელის გამო, მაგრამ, ვფიქრობ, კონტექსების მიხედვით უფრო შესატყვისია სლენგი: გამიტყდა[8] ინგლისურიდან ახლად შემოსულ სიტყვებს ჯერ ზუსტი უზუსური (სალექსიკონო) მნიშვნელობები არ აქვთ ჩამოყალიბებული.

იმ დღეს სოციალურ ქსელში ერთი ახალგაზრდა მწერალი წერდა: ხალხო, მიშველეთ, ეს „ჯაჯვა“ რაღას ნიშნავს? ქუჩაში მოვისმინე, ერთი ეუბნებოდა მეორეს: – სულ ნუ მჯაჯავო და იმან: – შენთვის რომ კარგი მინდა, იმიტომ გჯაჯავო.

მოკლედ, აღმოჩნდა, რომ ეს ყოფილა judge – „a public official appointed to decide cases in a court of law”.

როგორც ხედავთ, ქართული ციფრული პლატფორმის ლექსიკა ყოველდღე „მდიდრდება“.

ახალი ლექსიკის მნიშვნელობათა დაზუსტებისთვის სოციალურ ქსელში ჩავატარე გამოკითხვა „ქრაშის მსტალკავებისთვის“ და  მრავალგვარი განმარტება მოვისმინე. უფროსმა თაობამ ვერც გაიგო, რას ვკითხულობდი. ვინც გაიგო, ათასგვარი ინტერპრეტაცია მოვისმინე (კითხვა ასეთი იუმორისტული იყო: ვისაც ქრაშავთ, სტალკავთ კიდეც?).

იყო ასეთი გამოხმაურებაც:

ნონა ხიხაძე განმანათლებთ თუ ,,თავსა დამართ უნდა ვსცემდე და ცრემლითა მწარითა ვიტყოდე, საწყალობელ იქმნა უბადრუკი მხევალი ესე ღვთისა, რამეთუ უვარჰყო შეჭმარიტი იგი სიბრძნე და შეერთო გოიმთა?”. ბოლო სიტყვის დაძველების ეფექტი მომაშველეთ.

Nina Chaganava  სხვათა შორის, დავაკვრიდი და сrush და stalking საქართველოში ცოტა სახეშეცვლილი შინაარსით იყენებენ. შიდა კულტურული გავლენა უნდა იყოს ალბათ, თუმცა ზუსტად ვერ დავამტკიცებ. სტალკვაზე საერთოდ შეიძლება გიჩივლონ კიდეც. ნუ…  ევროპა – ამერიკაში.

Davit Kobiashvili ანდაზა – „ქრაშმა ქრაშს რითი აჯობა და სტალკვითაო“.

ეს კომენტარები იმისთვის მოვიტანე, რომ დავაკვირდეთ, ჩვენ თვალწინ როგორ იძენს ახალი სიტყვა მნიშვნელობას, რამდენგვარი ინტერპრეტაციაა შესაძლებელი და როგორ მკვიდრდება ლექსიკა ჯერ სოციალურ ქსელებში და მერე – ყველგან.

თინეიჯერებმა ცალსახად ყველამ იცის ამ ტერმინების მნიშვნელობა, თუმცა შეიძლება განმარტება ვერ გითხრან. ძალიან საინტრესო სქემა მომაწოდა მასწავლებელმა ირინე კვანჭიანმა. რამდენიმე მოსწავლის მიერ გაკეთებული სქემა:

ქრაში – მქრაშავი – მექრაშება

შესწავლილი მასალებიდან ამ ტიპის ლექსიკას ნამდვილად გასდევს ციფრული კონტექსტი. შეიძლება მომავალში მას ეწოდოს – ციფრული ლექსიკა, რადგან ქრაშვაც და სტალკვაც უშუალოდ ამ პლატფორმაზე გაჩენილი სიტყვებია და ჯერ კიდევ უზუსური მნიშვენლობის გამომუშავების პროცესშია, ამიტომ ყველა განმარტება ძირითადად ინტეპრეტაციაა, თუმცა ძირითადი მნიშვნელობაც  უკვე იკვეთება.

მიჯნურობის ამ ტიპს ზოგი მომხმარებელი ადარებს არაციფრულ რეალურ დროში – მსახიობებზე, სპორტსმენებზე და ასე შემდეგ –  გამიჯნურებას, რომელიც იყო „შორით ბნედა, შორით კვდომა“ და ფოტოების აკვრა კედლებზე.

როგორც ჩანს, ეს „პლატონურობა“ ჩვენი ცნობიერების შემადგენელია, რომელსაც ციფრულ ეპოქაში ასე ვავლენთ.

[1] Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. М.1993:181

[2] ნორბერტ ბოლცი, „წკაპუნით მომუშავეთა სამყარო“ – https://demo.ge/index.php?do=full&id=1836

[3] Marshall McLuhan – The Gutenberg Galaxy, https://bit.ly/3DdrpFW

[4] ჰიპერტექსტი (ინგლ. hypertext) ანუ ჰიპერტექსტური სისტემა — სხვადახსვა ტიპის დოკუმენტების სისტემა, რომელშიც ყოველი დოკუმენტი დაკავშირებულია რომელიმე სხვა დოკუმენტთან ამავე სისტემიდან. კავშირი (link) ჰიპერტექსტურ სისტემაში არის ერთი დოკუმენტის მეორე დოკუმენტზე გადასვლის საშუალება. კავშირს ჰიპერტექსტურ დოკუმენტში ზოგჯერ ჰიპერკავშირს (hyperlink) უწოდებენ.

[5] თინათინ მარგალიტაძე – https://barbarisms.ge/article1/

[6] https://barbarisms.ge/

[7] ეტალონი – https://bit.ly/3BWFbeZ

[8] ეს შესატყვისი მომაწოდა მწერალმა ირმა ტაველიძემ.