პანდემიამ მოსწავლეების რუტინა შეცვალა. დაკეტილი სკოლები, შეზღუდული ურთიერთობები და არასტაბილური გარემო მათ ყოველდღიურობად იქცა. სპეციალისტები ამბობენ, რომ პანდემიამ საგრძნობლად დააზიანა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა. ჩვენს საზოგადოებაში, სადაც ფსიქიკური ჯანმრთელობის ირგვლივ უამრავი სტიგმა არსებობს, სერვისები ნაკლებად ხელმისაწვდომია და ფსიქოგანათლება – დაბალი, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, უფროსებს არ გამოეპაროთ ის ხილული თუ უხილავი ნიშნები, რომლებიც ფსიქიკური ჯანმრთელობის გაუარესებას ახასიათებს. რა როლი ენიჭება ამაში მასწავლებელს და რა მიგვანიშნებს ბავშვებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის არსებობაზე, ამის შესახებ ჟურნალ „მასწავლებელს“ ნევროლოგი და ფსიქიატრი მედა ზირაქაშვილი ესაუბრა.
პანდემიამ კიდევ უფრო გააუარესა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა მთელ მსოფლიოში. რა ხდება ჩვენთან? შეიძლება თუ არა იმის თქმა, რომ ბავშვებში ფსიქიკური პრობლემები გახშირდა?
როდესაც ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე ვსაუბრობთ, აუცილებელია, მკითხველს შევახსენოთ, რომ „მენტალური ჯანმრთელობა არის ნაწილი ფიზიკური ჯანმრთელობისა“ და მასზე ზრუნვის გარეშე ბავშვის პოტენციალის მაქსიმალური გამოვლენა წარმოუდგენელია, რადგან სწორედ სტაბილური ფსიქიკური ჯანმრთელობის მქონე ბავშვებსა და მოზარდებს შეუძლიათ, განვითარდნენ ასაკის შესაბამისად ემოციური და კოგნიტიური კუთხით, ჰქონდეთ ეფექტური ურთერთობა გარშემო მყოფებთან და გადალახონ ყოველდღიური გამოწვევები. შევთანხმდეთ, რომ ბოლო რამდენიმე წელია, მოწყვეტილები ვართ ბავშვობისა და მოზარდობის ხანის ჰარმონიული განვითარების განმსაზღვრელ ყველა მნიშვნელოვან ფაქტორს და, როგორც UNICEF-ის მკვლევრები ამბობენ, რასაც ვხედავთ, აისბერგის მხოლოდ მწვერვალია. ჯერ კიდევ პანდემიამდე 18 წლამდე ასაკის ხუთიდან ერთ ბავშვს აღენიშნებოდა მენტალური ჯანმრთელობის სხვადასხვა პრობლემა, ჯერ კიდევ კორონამდელ ეპოქაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების პრევალენსად 10-20%-ს ასახელებდნენ და უკვე საუბრობდნენ არასათანადოდ განვითარებული სერვისებისა თუ საზოგადოების არასაკმარისი ინფორმირებულობის შესახებ. ახლა წარმოიდგინეთ ბავშვები, რომელთა ირგვლივ სრულიად შეიცვალა სამყარო, რომელთაც დაერღვათ რუტინა, მოსწყდნენ საკლასო ოთახებში ჩვეულ სასწავლო პროცესს, ეკრანებიდან აკვირდებიან რეალობას, მიეჯაჭვნენ სოციალურ ქსელებს, ვირტუალურ სივრცეს, არიან ოჯახებში, რომლებიც ფინანსური, ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის კრიზისს განიცდიან, ეშინიათ დასნებოვნების და ვირუსმა ბევრი ახლობელი ადამიანი წაართვა. ეს ხომ სტრესორების მთელი კასკადია.
მოიმატა თუ არა მომართვიანობამ ბავშვებში ფსიქიკური პრობლემების გამო?
პანდემიამ მნიშვნელოვნად დააზიანა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა. ჯანდაცვის სექტორის მთელი ყურადღება გადატანილი იყო ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე, ფსიქიკური ჯანმრთელობის კრიზისი კი გამოგვრჩა. ამერიკელი ექიმები აღნიშნავენ, რომ მდგომარეობა გადაუდებელია და დაუყოვნებლივ მოქმედებას მოითხოვს.
UNICEF-ის ბოლო მონაცემებით, 10- დან 19 წლამდე ასაკის დაახლოებით 7-დან 1 მოზარდს უწევს ცხოვრება ფსიქიკური ჯანმრთელობის ამა თუ იმ დიაგნოზით. აშშ-ში 4-დან 1 მშობელი მიანიშნებს ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებაზე, 7-დან 1 კი ბავშვებისა და მოზარდების მდგომარეობის გაუარესებაზე, მათი ქცევის ცვლილებაზე. აშშ-ში 2020 წლის მარტიდან ოქტომბრამდე 5-11 წლის ასაკის ბავშვებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების გამო საავადმყოფოში მიმართვიანობა 24%-ით გაიზარდა, ხოლო 12-17 წლის მოზარდებში – 31%-ით.
საქართველოში მსგავსი კვლევა არ ჩატარებულა, თუმცა ჩვენს კლინიკაში მკვეთრად მოიმატა შფოთვითი აშლილობების, გუნება- განწყობის აშლილობების, სტრესის კლინიკური ნიშნების გამო მომართვიანობამ. ხშირია მომართვიანობა დასწავლის, სამუშაო პროცესის ორგანიზების სირთულეების, სწავლისადმი მოტივაციის დაკარგვის, ყურადღების გაუარესების, თავის ტკივილების, ადვილად დაღლის, გაღიზიანებადობის, აგრესიის გამოვლინებების გამო.
იგნორირებული ფსიქიკური პრობლემები არღვევს ბავშვთა და მოზარდთა ფიზიკურ და ინტელექტუალურ ფუნქციონირებას სკოლაში, სახლში, საზოგადოებაში. აღსანიშნავია თვითდამაზიანებელი ქცევების წახალისებაც. პანდემიის პერიოდში განსაკუთრებით მოიმატა სუიციდურმა შემთხვევებმა, რაც მთელ მსოფლიოში სპეციალისტთა ძლიერ შეშფოთებას იწვევს.
ჩვენს საზოგადოებაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის ირგვლივ არსებობს სტიგმა და ეს თემა ორმაგად ტაბუირებულია, როდესაც საქმე ბავშვის ან მოზარდის ფსიქიკურ ჯანმრთელობას ეხება. რა შეიძლება შეამჩნიოს მასწავლებელმა ისეთი, რასაც მშობელი ვერ ამჩნევს?
ძალიან საინტერესოა, რომ მშობლები, თუმცაღა ამჩნევენ ცვლილებებს ბავშვს ქცევის, ემოციების რეგულირების, ურთიერთობების დონეზე, იშვიათად მიმართავენ სპეციალისტს. ამას რამდენიმე ახსნა აქვს: ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სტიგმა, მენტალური პრობლემების შესახებ ცოდნის დეფიციტი, სერვისების სიმწირე და მათი დაბალი ხელმისაწვდომობა.
ამიტომ უზარმაზარი როლი ენიჭება მასწავლებლის ცოდნას, გამოცდილებას და მახვილ თვალს. იმას, რაც უნდა გააკეთოს სასკოლო ასაკში პირველადი ჯანდაცვის რგოლმა, ჩვენნაირ ქვეყნებში ხშირად თავის თავზე სწორედ მასწავლებელი იღებს. განსაკუთრებით სენსიტიურია დაწყებითი კლასები. სასკოლო სივრცე პირველი სტრუქტურირებული გარემოა, რომელშიც ბავშვი ხვდება, შესაბამისად, განსაკუთრებით საყურადღებოა ამ პერიოდში ქცევასთან დაკავშირებული სირთულეები: ბავშვი ვერ ჩერდება გაკვეთილზე, უჭირს ჯდომა, ხელ-ფეხს იქნევს, ბევრს ლაპარაკობს, არ უსმენს პედაგოგს, თითქოს სადღაც დაფრინავს, დგება და საკლასო ოთახში სიარულს იწყებს… როცა ქცევის უნარები ჯერ არ არის გამომუშავებული, პირველ შეზღუდვებს ბავშვი მტკივნეულად აღიქვამს. წესების მიყოლას, ინსტრუქციული კონტროლის ჩამოყალიბებას დრო მართლაც სჭირდება, მაგრამ დროსაც გააჩნია. თუ ეს პროცესი დიდხანს გაგრძელდა, შესაძლოა, ქცევის ბანალური დარღვევების უკან ჩასაფრებული იყოს განვითარების დარღვევებიც, ისეთი გამოვლინებებით, როგორიცაა უყურადღებობა და ჰიპერაქტიურობა – იმპულსურობა, რომელსაც კვალიფიციური მართვა სჭირდება. საყურადღებოა ასევე მცირე ასაკში გამოპარული, არადიაგნოსტირებული აუტისტური სპექტრის აშლილობები. პედაგოგები ხშირად ეჯახებიან უშუალოდ ენასა და მეტყველებასთან დაკავშირებულ სირთულეებსაც, რომლებიც პროგნოზულად საკმაოდ კეთილსაიმედო მდგომარეობებია, მაგრამ ხშირად აქცევს ბავშვს დაცინვის ობიექტად, ააქტიურებს შფოთვით ფაქტორებს: „სხვანაირად ვლაპარაკობ“, „სესილის სახელით მივმართე და დამცინეს“, „მე აღარ ვუპასუხებ შეკითხვებზე, რადგან ბავშვები იცინიან“, – ან ხელს უშლის დასმული კითხვის შინაარსის გაგებაში, რის გამოც არაადეკვატურ პასუხებს იძლევა. ასეთ ბავშვს სელექციური დამოკიდებულება უჩნდება თანატოლების მიმართ: ზოგს ელაპარაკება, ზოგთან კი ხმას არ იღებს., ან თანაკლასელებს ესაუბრება, მასწავლებელს კი ვერბალურად არ ეკონტაქტება.
რა ხილული თუ უხილავი ნიშნებით გვატყობინებს ბავშვი, რომ დახმარება სჭირდება?
აგრესიით და დაუმორჩილებლობით ბავშვი ხშირად შველას ითხოვს. სკოლაში წასვლაზე უარის თქმა შესაძლოა დახმარებისკენ მოწოდება იყოს. შესაძლოა, ბავშვი ამგვარად ცდილობდეს ბულინგისთვის, ჩაგვრისთვის, სწავლის სირთულეებისთვის თავის არიდებას.
ბავშვს უჭირს თანატოლების წინაშე გამოსვლა, შფოთავს, წითლდება, ხელები და ხმა უკანკალებს, გულს ბაგაბუგი გააქვს, ეშინია, არ დასცინონ (სოციალური შფოთვა)…
გაკვეთილის ჩაშლას ცდილობს, რადგან ყურადღების მიპყრობის სხვა ბერკეტი არ გააჩნია. იმპულსურია, უნდა თანაკლასელებთან დამეგობრება, მაგრამ პირიქით გამოსდის, მხოლოდ აღიზიანებს მათ. მასწავლებლები გამუდმებით შენიშვნებს აძლევენ, ნაწერში ათეულობით შეცდომას უშვებს, ღამე ათია, შესრულებული დავალება კი შინ დარჩა – არ დაუჯერეს, ცუდი ნიშანი დაუწერეს და მთელი მისი მოტივაციაც უცებ ჩაკვდა. არადა მან ხომ ნამდვილად იშრომა! აღარაფერი ახარებს, სწავლას გულს ვეღარ უდებს, ხშირად ტირის. „რა საჭიროა ჩემი არსებობა?“, „ღირს კი, ვამძიმებდე მიწას?“ (დეპრესიული განწყობა).
არ მეცადინეობს, დავალება არ მოაქვს, უპასუხისმგებლოა… უჭირს გაგება, დამხმარე სჭირდება (ინტელექტუალური პრობლემები, დასწავლის სირთულეები).
ეს მცირე ჩამონათვალია იმ სიმპტომებისა, რომლებიც შესაძლოა საგანგაშო სიგნალები იყოს და არ უნდა გამოგვრჩეს.
დიახ, უმეტესად სკოლა არის პირველი შემხვედრი სივრცე, სადაც ბავშვს უვლინდება ფსიქიკური ჯანმრთელობის სხვადასხვა პრობლემა და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ამ გამოწვევას სკოლამ ადეკვატურად გაართვას თავი.
ჩვენ ბავშვობიდან ვსწავლობთ ჩვენს ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე ზრუნვას, მაგრამ არ გვასწავლიან, როგორ ვიზრუნოთ ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. რა როლი ენიჭება ასეთ პირობებში ადრეულ ჩარევას და სკრინინგს?
ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სტიგმური დამოკიდებულების გამო ხშირად ფსიქიატრებს მოგვმართავენ მხოლოდ მკვეთრად გამოხატული სირთულეების შემთხვევაში. შესაბამისად, იმ ქვეყნებში, სადაც საზოგადოების ფსიქოგანათლება ამ კუთხით ძალიან დაბალია, მცირე, მაგრამ ბავშვის ფუნქციონირებისთვის ხელის შემშლელი პრობლემების ადრეული იდენტიფიკაცია და უმტკივნეულოდ, მარტივად მოგვარება ზოგჯერ პედაგოგსაც შეუძლია და ამით შემდგომში უზარმაზარი პრობლემებს ავიცილებთ თავიდან.
ამრიგად, ასეთ პირობებში ბავშვის დახმარება მასწავლებლის ინფორმირებულობასა და პრობლემების აღქმის ადეკვატურობაზეა დამოკიდებული (Sayal, 2006). რასაკვირველია, უნდა დავიცვათ ოქროს შუალედი, რომ არც გავაუბრალოოთ პრობლემა და არც ბუზი ვაქციოთ სპილოდ.
სკრინინგის სტრატეგიები და ადრეული გამოვლენის ინტერვენციები შესაძლებლობას გვაძლევს, უმტკივნეულოდ და ადვილად აღმოვფხვრათ ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სამომავლო სირთულეები.
სტიგმა, რომელიც ოჯახებს არ აძლევს შესაძლებლობას, მიმართონ სპეციალისტებს საკუთარი თუ შვილების მენტალური ჯანმრთელობის პრობლემების გამო, სავალალო შედეგებს იწვევს.
მოდი, ვეცადოთ, დროულად ამოვიცნოთ პრობლემები და არ დავიზაროთ მათი მოგვარების გზების ძიება.
