ცრუ ახალი ამბების, ანუ ე.წ. „ფეიკ ნიუსების“ ეპოქაში, სკოლებში ბავშვებს ასწავლიან თუ როგორ შეიძლება ფაქტების შემოწმება
ყველასთვის ნათელია და სიმართლეა ის, რომ სოციალური მედია და ციფრული პლატფორმების ორაზროვნება ხელს უწყობს მიკერძოებული და ტყუილი ინფორმაციის ადვილად გავრცელებას მსოფლიოს მასშტაბით. თუმცა აღსანიშნავია, რომ ამ პრობლემის მთავარ ღერძს ტექნოლოგია არ წარმოადგენს – პრობლემას ვერ გადაწყვეტს ‘ფეიკ-ამბების’ ახალი ფილტრები თუ შემაკავებელი ალგორითმები. როგორც სთოუნი-ბრუკის უნივერსიტეტის ახალი ამბების შესწავლის ცენტრის დირექტორი, რიჩარდ ჰორნიკი აღნიშნავს, ეს „ადამიანური პრობლემაა. ეს ჩვენი თვისებაა“
სხვა სიტყვებით, ადამიანი როგორღაც მირდეკილია ცრუ-ამბებისადმი. ჟურნალ „ატლანტიკში“, ავტორი რობინსონ მეიერი შემდეგს წერს: „ ცრუ-ამბები და ჭორები უფრო მეტ ადამიანამდე აღწევს, უფრო ღრმად შედის სოციალურ ქსელებში და უფრო ჩქარა ვრცელდება, ვიდრე აკურატულად მოწოდებული ამბები“. ეს ალბათ იმის გამო ხდება, რომ ადამინს იზიდავს ამ „ამბების“ სიახლე და მძლავრი ემოციები (შიშიდან ზიზღამდე და გაკვირვებამდე), რომელსაც ეს „ამბები“ იწვევენ. როგორც 2018 წელს მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის ერთ-ერთი კვლევის შედეგებშია აღნიშნული, „ცრუ ახალი ამბები იმიტომ არის ასე გავრცელებული ონლაინ გამოცემებში და პლატფორმებში, რომ მას ადამიანები (და არა რობოტები) ავრცელებენ“.
უფრო მეტიც, „ცრუ-ახალ ამბებში არაფერია ახალი“, აღნიშნავს კელი მენდოსა, ციფრული საგანმანათლებლო პლატფორმის, არამომგებიანი ორგანიზაციის, Common Sense Media-ს დირექტორი. 1672 წელს, ინგლისის მეფემ, ჩარლზ II გამოსცა ბრძანება „მცდარი ინფორმაციის გავრცელების წინააღმდეგ“; მეორე მსოფლიო ომის დროს, ნაცისტების მიერ კონტროლირებადი მაუწყებლები მასობრივად ავრცელებდნენ ტყუილებს მათ მიერ ოკუპირებული ქვეყნების მოსახლეობაში ევროპის მასშტაბით.
როგორც სმითსონიანის ინსტიტუტის (Smithsonian – მსოფლიოს უმსხვილესი სამუზეუმო, კვლევითი და საგანმანათლებლო ამერიკული ინსტიტუტი ვაშინგტონში) წარმომადგენელი, ჯაკი მანსკი აღნიშნავს, „ ცრუ ახალი ამბების გავრცელება, ამ საქმიანობის ნაწილი იყო პირველი თავისუფალი მედიის შექმნის დღიდან“. „დღეს ადამიანი უნიკალურ მდგომარეობაში იმყოფება – რაც იბეჭდება, ის იმ ადგილას ვრცელდება, სადაც ნაბეჭდს მიიტანენ და მას ზღვრული გავრცელება აქვს. რაც შეეხება ციფრულ ინფორმაციას, მისი გავრცელების სისწრაფე გეომეტრიული პროგრესიის მსგავსია. დღეს ძალიან ადვილია, სწრაფად გაავრცელო ის, რაც სიცრუეს წარმოადგენს“, დასძენს კელი მენდოსა.
„ჩვენი პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ ადამიანს არ აქვს საკმარისი უნარები საინფორმაციო ტექნოლოგიებიდან მომდინარე ინფორმაციის იმ უპრეცენდენტო მოცულობის ასათვისებალად, შესაფასებლად და დასახარისხებლად. ჩვენ უფლებას ვაძლევთ ციფრულ პლატფორმებს, ტელეფონებს, სოცმედიასა და კომპიუტერებს, გვმართონ. ჩვენ მათ უპირატესობას ვემორჩილებით“, ამბობს პროფესორი უაინბურგი.
აშშ-ს რამდენიმე შტატმა (როდ-აილენდი, ნიუ-მექსიკო, კალიფორნია და კონექტიკუტი), უკვე მიიღო და დაამტკიცა კანონმდებლობა, რომელიც სკოლებს ბავშვებისთვის ახალი ამბებისა და მედიაწიგნიერების გაკვეთილების ჩატარებას ავალდებულებს. თუმცა, კრიტკოსების აზრით, ამ პროგრამების დაფინანსება პრობლემურია, ხოლო მასწავლებლებს ისედაც უამრავი გაკვეთილები აქვთ სასწავლო გეგმაში. სკოლების დახმარებას ცდილობენ ამერიკული არასამთავრობოებიც. მათ შეიმუშავეს რამდენიმე სია-ჩამონათვალი (ე.წ. „ჩექ-ლისტი“, ინგლ.), ისეთი კრიტერიუმებით, რომელთა მიხედვით მოსწავლეებს უნდა გაუადვილდეთ ტყუილისა და სიმართლის გარჩევა ახალ ამბებში. სახელმძღვანელო 30-მდე შეკითხვას შეიცავს, მაგალითად, ერთ-ერთი ასეთია: „აქვს სტატიის ავტორს იმის კვალიფიკაცია, რომ ამ საკითხზე წეროს?“, ან „არის თუ არა პუბლიკაციაში გამოყენებული მიკერძოებული ან გამაღიზიანებელი ენა?“
სამწუხაროდ, მასწავლებლების ნაწილი უკმაყოფილოა ასეთი მიდგომით და თვლის რომ „ჩექ-ლისტები“ უსარგებლოა, გრძელია და ხშირად მოძველებული. პროფესორ ჰორნიკის აზრით, „ჩექ-ლისტები“ ვერაფერს უშველის. საჭიროა „ტყუილების დეტექტორის“ (ინგლ. Bullshit Detector) მიდგომის განვითარება. “ამ დროს ბავშვებს უნდა ვასწავლოთ ის უნარები, რომლებიც ინფორმაციის „გამოძიებას“ დაასწავლის მათ, ინფორმაციის უბრალოდ „მოხმარების“ ან „ჩაყლაპვის“ ნაცვლად; განუვითარებს მათ ინფორმაციის ნამდვილობის დადასტურების უნარებს, პუბლიკაციის სხვებისთვის გაზიარებამდე; უჩვენებს ბავშვებს, რომ ხშირად, ინფორმაციის გამომგზავნი ან გამზიარებელი არ წარმოადგენს ინფორმაციის/პუბლიკაციის ავტორს; გაითვალისწინებენ ყველა იმ წარმოდგენას თუ ცრურწმენას, რომელსაც თითოეული ჩვენთაგანი ატარებს. „ამის გარეშე, ნებისმიერი კრიტიკული შეფასება თუ სწავლება, დროის ფუჭი ხარჯვა იქნება“, ამბობს ჰორნიკი.
როგორც ცრუ ამბებისა და ტყუილების ფენომენის მკვლევრები აღნიშნავენ, მთავარი კითხვა შეიძლება ასე ჟღერდეს: „საიდან უნდა გავიგოთ რომ „ფეიკ“-ნიუსების საწინააღმდეგოდ მიმართული პროგრამები წარმატებულად მუშაობენ, ან რომელი მათგანია სხვებზე უკეთესი? – ექსპერტების პასუხები განსხვავებულია. თუმცა ერთზე ყველა თანხმდება: მოსწავლეთა მიერ ახალი ამბების მოხმარების წესის შეცვლას წლები შეიძლება დასჭირდეს. როგორც პროფესორი უაინბურგი აღნიშნავს, ამ პრობლემის გადასაწყვეტად ალბათ ადამიანის გენომის გამოკვლევის პროექტის დონის საგანმანათლებლო ეკვივალენტი დაგვჭირდება, რომელზეც ათეულობით წლის სამუშაო, მილიარდობით დოლარი, ათასობით მეცნიერი და საერთაშორისო თანამშრომლობა იქნება აუცილებელი“.
(მეოავტორი: Anabelle Timsit, ჟურნალების Quartz-ისა და Politico-ს რეპორტიორი (აშშ) მეორე ნაწილის დასასრული)
სტატია მომაზადა ლევან ალფაიძემ
