სამშაბათი, მარტი 19, 2024
19 მარტი, სამშაბათი, 2024

 აფრიკა – კონტრასტების კონტინენტი

ბავშვობაში ძალიან არ მიყვარდა ბიოგრაფიების სწავლა. არც ახლა მოსწონთ მოსწავლეებს. უმრავლესობისა რა გითხრათ, ჩემს ბავშვებსაც არ მოსწონთ. ერთადერთი მწერალი, რომლის ბიოგრაფიაც წავიკითხე ერნესტ ჰემინგუეი იყო, თუმცა ეს იყო სკოლის შემდეგ. არასაპროგრამო, ტრაფარეტული ბიოგრაფიებისგან მკვეთრად განსხვავებული. წავიკითხე და შემიყვარდა აფრიკა და  საფარი (აფრიკაში მონადირეთა ექსპედიცია, ნადირობა, აგრეთვე მოგზაურობა).

მახსოვს ჩემი ორი მეგობარი სტუდენტური წლების განმავლობაში როგორ კამათობდა: ერთი მათგანი მუდმივად საყვედურობდა – „რატომ არ მოგწონს მშვიდობით იარაღოო?“ მე მართალი გითხრათ კამათში მონაწილეობას არ ვიღებდი. იმდენად ჩემი იყო მაშინ ჰემინგუეი, რომ მეგობრის არსიყვარული პირდაპირ მეხებოდა. ამიტომაც ვდუმდი. ვდუმდი და დიდხანს ვოცნებობდი აფრიკის საფარაზე, კილიმანჯაროს თოვლიან მთაზე…

როცა ბიჭი თვრამეტი-ცხრამეტი წლისაა და ცოტ-ცოტა წიგნებსაც კითხულობს, ჰემინგუეი მსოფლიოში საუკეთესო მწერალი ჰგონია – წერს აკა მორჩილაძე. არა ბატონო აკა, მარტო ბიჭებისთვის არა. ჰემინგუეი მე და ჩემი მეგობრისთვისაც ძალიან დიდხანს იყო მსოფლიოში საუკეთესო მწერალი და ადამიანი. ადამიანი, რომელმაც აფრიკაც შემაყვარა, მოგზაურობაც და საფარიც (მიუხედავად იმისა, რომ ჩემთვის ნადირობა დღემდე მიუღებელია).

კილიმანჯარო მარადთოვლიანი მთაა, 19710 ფუტის სიმაღლისა და აფრიკაში ამსიმაღლე მთა მეორე არ არისო, ამბობენ. მის დასავლეთ მწვერვალს «ნგაი ნგაის,» ანუ ღვთის სახლს უწოდებენ. ზედ მწვერვალთან ლეოპარდის გაყინული და გამოფიტული გვამი გდია. კაცმა არ იცის, რამ აიყვანა იმ სიმაღლეზე. – ასე იწყებს ერნესტ ჰემინგუეი “კილიმანჯაროს თოვლიან მთას”. მას შემდეგ მუდმივად ვსვამ კითხვას – რატომ? იმდენად ხშირად მიხდება ამ კითხვის დასმა, რომ ბავშვებმა „თქვენი (ჩემი) საყვარელი კითხვა“ შეარქვეს, ოჯახში კი „ამიკრძალეს“ ამ კითხვის დასმა, რადგანაც ხშირად პასუხი არ არ არსებობს. მე მაინც ჯიუტად ვიმეორებ რატომ? რატომ?

ასე შევიყვარე ჰემინგუეი და აფრიკა. ჩემი ეს სიყვარული და „კილიმანჯაროს მთის“ ჯადოსნური ეპიგრაფი (აკა მორჩილაძე) მასწავლებლობის დროს საჩემოდ გამოვიყენე. სტერეოტიპების (რაც ძალიან გვიყვარს) დანგრევაც შესაძლებელია და გეოგრაფიული გარსის  ერთ მთლიან ორგანიზმად წარმოდგენაც შეიძლება ჩამოვუყალიბოთ ბავშვებს.

სხვა რომელი კონტინენტია ასეთი მრავალფეროვანი და კონტრასტული? სხვაგან სად არის უდაბნოც და მყინვარიც? მეტყვით, ავსტრალიისა და ევროპის გარდა, ყველა კონტინენტზეო, მაგრამ სავანები? ლიანებიანი ტროპიკული ტყეები და მყინვარები? არადა, აფრიკა ხომ ყველაზე ცხელი კონტინენტია.

ყველაზე კონტრასტული კონტინენტი, თეთრები და შავები, მდიდრები და ღარიბები ცხოვრობენ გვერდიგვერდ. აფრიკა კონტინენტია, სადაც ველური ბუნება და ფერადი ადამიანები გვხვდება. აქ ხვდებით  ჟირაფებს და ზებრებს, ლომებსა და სპილოებს… აფრიკა სასარგებლო წიაღისეულის სიმდიდრით და სიმრავლით გამოირჩევა. ზოგიერთი საბადო მსოფლიოში უდიდესი ან ერთ-ერთი უდიდესია. არადა, აფრიკა უღარიბესი კონტინენტია.

აფრიკაში შეხვდებით ადგილობრივ მომთაბარე ტომებს. იზოლირებულები გარე სამყაროსგან, ხშირად თავისი ნებით, შეგნებულად გაურბიან თანამედროვეობას. შეიძლება ითქვას, რომ ასიმილაციის შიშიც აქვთ. მათი ფერადი ჩაცმულობა ბუნების სიხასხასესთან ერთად განსაკუთრებულ კონტრასტს ქმნის. აფრიკაზე განზოგადებულად ლაპარაკი ძნელია. აქ თვალში საცემია ადამიანებისა და ბუნების თანაცხოვრების ჰარმონია.

მაგალითად, კენიასა და ჩრდილოეთ ტანზანიაში მცხოვრები მასაები ნახევრად მომთაბარე ნილოთური ხალხის ეთნიკური ჯგუფი. გამორჩეული ტანისამოსისა და აღმოსავლეთ აფრიკის დაცულ ტერიტორიებზე ცხოვრების გამო, მასაის ხალხი აფრიკის სხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ყველაზე უკეთაა ცნობილი. მასაები ცდილობენ შეინარჩუნონ იდენტობა.

ტუარეგებზე ადრე მოგიყევით – მეომარი ტომი, რომელიც დღემდე საჰარას აკონტროლებს.

აქვეა ეთიოპიაც – ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ქვეყანა და ერთ-ერთი უძველესი სახელმწიფო მსოფლიოში. იგი ერთადერთი აფრიკული სახელმწიფოა, რომელიც არასოდეს ყოფილა სხვა რომელიმე ევროპული სახელმწიფოს კოლონია.

სამხრეთ აფრიკაში კი ნიდერლანდელ გადმოსახლებულთა შთამომავლები – ბურები ცხოვრობენ. ძველნიდერლანდურ ენაზე სიტყვა „ბურ“ აღნიშნავდა გლეხს. ბურების ენას ეწოდება აფრიკაანსი.

ეკვატორულ ტყეებში პიგმეები ცხოვრობენ. ბერძნული სიტყვა „პიგმიოს“ სიტყვასიტყვით „მუშტისტოლა ხალხს“ ნიშნავს, ქართულ ენაზე კი მას კარგად ეხამება სიტყვა „ცეროდენა“ (150 სმ-ზე დაბალი). მათ კანის ფერი შედარებით უფრო ღია აქვთ, ვიდრე სხვა ნეგროიდებს, ტუჩები თხელი. პიგმეები ტყის მობინადრეები არიან. ტყე მათთთვის სახლი და არსებობის მთავარი საშუალებაა, ისინი აფრიკის ყველაზე მცირერიცხოვანი ხალხია.

სამხრეთ აფრიკის უდაბნოებსა და ნახევარუდაბნოებში ცხოვრობენ ბუშმენები და ჰოტენტოტები. მათ აქვთ მოყვითალო ყავისფერი კანი და ბრტყელი სახე, რითაც ისინი მონღოლოიდებს ჰგვანან. ბუშმენები პიგმეებივით ტანდაბალნი, მაგრამ ძვალწვრილნი არიან („ბუშმანი“ სიტყვასიტყვით „ბუჩქის კაცს“ ნიშნავს).

მეცნიერთა ვარაუდით აფრიკაში 2 ათასამდე ენაა გავრცელებული, რომელთა უმრავლესობა აფრიკული წარმოშობისაა, დანარჩენი კი ევროპული. აფრიკა მსოფლიოში ყველაზე პოლიგლოტი ქვეყანაა, აქ ჩვეულებრივი მოვლენაა რამდენიმე აფრიკულ ენასთან ერთად ერთი ან ორი ევროპული ენის ცოდნა. აფრიკაში სულ ოთხი ენობრივი ოჯახია.

აფრო-აზიური ენების ოჯახში 240 ენა და 285 მილიონი ადამიანია, რომელთა უმრავლესობა აღმოსავლეთ და ჩრდილოეთ აფრიკაში, საჰელში და სამხრეთ-დასავლეთ აზიაშია გავრცელებული.

ნილოს-საჰარის ენების ოჯახი ასზე მეტ ენას შეიცავს და 30 მილიონი მოსაუბრე ჰყავს. ეს ენები ძირითადად გავრცელებულია ჩადში, ეთიოპიაში, კენიაში, სუდანში, უგანდაში და ჩრდ. ტანზანიაში.

ნიგერიულ-კონგოური ენების ოჯახი მოიცავს სუბსაჰარის აფრიკის უმეტესობას და, სავარაუდოდ, ყველაზე ვრცელი ენობრივი ოჯახია მსოფლიოში განსხავებული ენების მიხედვით. მათი უმრავლესობა ბანტუს ენებია, რომლებზეც სუბსაჰარის აფრიკაში საუბრობენ.

კოისანური ენები – ყველაზე ამოუცნობი ენათა ოჯახი. იგი სამხრეთ აფრიკის ავტოქთონური ნე-ბანტუ ენების და ასევე, ტანზანიის ორი (სანდავე და ჰაძა) იზოლირებული ენის პირობითი სახელწოდებაა. მეცნიერმა გენეტიკოსებმა დაამტკიცეს, რომ კოისანის ხალხები მოწყვეტილნი იყვნენ ცივილიზაციას და გარე სამყაროსთან არანაირი კავშირი არ ჰქონდათ, უფრო მეტიც კალაჰარის ჩრდილოეთით და სამხრეთით მცხოვრები ტომები იზოლორებული იყვნენ ერთმანეთისაგან 30 ათასზე მეტი წლის განმავლობაში, რამაც განაპირობა ამ ენის თავისებურებანი. მრავალი კოისანური ენა გაქრობის საფრთხის ქვეშაა და მრავალიც უკვე გაქრა. ამ ენაზე მოსაუბრეთა საერთო რიცხვი 370 ათასამდეა. მათი გავრცელების არეალია კალაჰარის უდაბნოს მიმდებარე რეგიონი.

აქ არის მაღრიბი და მაშრიყი. მაღრიბად (არაბ. ალ-მაღრიბ „დასავლეთი“, რომელიც წარმოებულია ზმნისაგან  ღარაბა „წასვლა, (მზის ჩასვლა“) მოიხსენიებენ ძირითადად სამ ჩრდილო-აფრიკულ ქვეყანას – ტუნისს, ალჟირსა და მაროკოს, ნაწილობრივ ასევე ლიბიასა და მავრიტანიას, რომელთაც თავიანთი ისტორიის შედეგად მრავალი საერთო რამ აქვთ. არაბულ ენაში მაღრიბით ძირითადად გულისხმობენ მაროკოს, რომელიც უკიდურესად დასავლეთით მდებარე არაბული ქვეყანაა და მისი სახელწოდებაც საკუთრივ ალ-მაღრიბად ჟღერს. ძველი არაბული გამოთქმის თანახმად, მაღრიბი წმინდა ფრინველია, რომლის სხეული ალჟირია, მარჯვენა ფრთა ტუნისი, მარცხენა კი მაროკო.

მაღრიბის საპირისპირო ცნებაა მაშრიყი (არაბ. ‏ ალ-მაშრიყ „აღმოსავლეთი“), ნაწარმოები არაბული ზმნისაგან „შარაყა“ „(მზის) ამოსვლა, ნათება“.

1989 წელს ალჟირმა, მავრიტანიამ, მაროკომ (მაროკოს თვალსაზრისით დასავლეთ საჰარაც), ლიბიამ და ტუნისმა დააარსეს საერთაშორისო ორგანიზაცია არაბული მაღრიბის კავშირი.

გეოგრაფიულად მაშრიყი (არაბ.  ალ-მაშრიყ, „აღმოსავლეთი“) აღნიშნავს ტერიტორიას ახლო აღმოსავლეთში, რომელიც ძირითადად წარმოიშვა რეგიონში არაბულ-ისლამური ექსპანსიის შემდეგ VII საუკუნეში. იგი შედგება ეგვიპტის, ისრაელის, პალესტინის ავტონომიური მხარის, იორდანიის, სირიის, ლიბანისა და ერაყისაგან.

სიტყვა მაშრიყი ნაწარმოებია არაბული ზმნისაგან „შარაყა“, რომელიც ნიშნავს „ამოსვლას (მზის)“, „ნათებას“. შესაბამისად, არაბულში ცნება „მაშრიყი“ ნიშნავს ადგილს, სადაც მზე ამოდის, ანუ აღმოსავლეთს. ამგვარად, ეს სიტყვა მაღრიბის საპირისპირო ცნებაა, ანუ ადგილი, „სადაც მზე ჩადის, დასავლეთი“. ორივე გეოგრაფიული ტერმინი წარმოდგება VII საუკუნიდან, ადრეული ისლამური დაპყრობების პერიოდიდან.

განსაკუთრებული მდგომარეობა უკავია ეგვიპტეს, ერთი მხრივ – ისტორიის, ხოლო მეორე მხრივ – თავისი მდებარეობის გამო აფრიკის კონტინენტზე. ეგვიპტე არაბულ-ისლამური დაპყრობების პერიოდიდან კულტურულად და ლინგვისტურად მაშრიყს მიეკუთვნება. დასავლეთით იგი მაღრიბის ქვეყნებს ესაზღვრება.

მაშრიყში ასევე განსაკუთრებულ სტატუსს ფლობს ისრაელი, ერთი მხრივ ისტორიის, მეორე მხრივ სახელმწიფოებრიობის გამო.

საჰელი ეკოკლიმატური და ბიოგეოგრაფიული გარდამავალი ზონაა საჰარის უდაბნოსა (ჩრდილოეთით) და სუდანის სავანას შორის (სამხრეთით). იგი გადაჭიმულია აფრიკის კონტინენტის ჩრდილოეთ ნაწილში, ატლანტის ოკეანიდან წითელ ზღვამდე. არაბულად სიტყვა „საჰელი“ ზღვის ნაპირს ნიშნავს და მიანიშნებს საჰელის მცენარეულობაზე, რომელიც საჰარის ქვიშის სანაპიროებს ემიჯნება.

საჰელი დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით მოიცავს სენეგალის, მავრიტანიის, მალის, ალჟირის, ნიგერის, ჩადის, სუდანისა და ერითრეის ნაწილებს.

კარუ  (მშრალი, უნაყოფო) – მშრალი რეგიონი აფრიკის სამხრეთში, რომელიც აერთიანებს ნახევარუდაბნოების პლატოებს და მთათაშორის ხეობებს დიდი საფეხურის და მდინარე ორანჟის ხეობის სამხრეთით. როგორც წესი, გამოჰყოფენ ორ ძირითად ნაწილს განსხვავებული რელიეფით და კლიმატური პირობებით: დიდი კარუს  პლატოს ჩრდილოეთით, რომელიც წარმოადგენს ხეობას კაპის მთებსა და დიდ საფეხურს შორის, და მცირე კარუს  პლატოს სამხრეთში – ხეობას კაპის მთებში, ედენის რაიონში. ასევე გამოყოფენ ზემო კარუს პლატოს – ცალკე მდგომ ფიზიკურ-გეოგრაფიულ რაიონს, რომელიც უფრო ვრცელი სამხრეთაფრიკული ზეგნების ნაწილია. რეგიონი ძირითადად მდებარეობს სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, ასევე ნამიბიის მიმდებარე რაიონებში. მისი საერთო ფართობი შეადგენს დაახლოებით 395 ათას კმ²-ს, ანუ სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის მთელი ტერიტორიის დაახლოებით მესამედს.

„…მიყვარს აფრიკა და თავს აქ ისე ვგრძნობ, როგორც საკუთარ სახლში, ხოლო როცა ადამიანს, სამშობლოს გარდა, სხვა ქვეყანაც ასე გიყვარს, უნდა იცხოვრო კიდეც იქ.

მე კარგად შემიძლია გავარჩიო ცუდი ქვეყანა კარგისაგან. აფრიკაში უამრავი ნადირია, ჩიტებიც ბლომადაა და მე მიყვარს აქაური ხალხი. დიდებულია აქ ნადირობა და თევზაობა. ჩემთვის კი ყველაზე სანუკვარია – ნადირობა, თევზაობა, წიგნის კითხვა, წერა და იმის აღწერა, რასაც ირგვლივ ხედავ. ყველაფერი მახსოვს, რასაც კი ვხედავ“ – ერნესტ ჰემინგუეი  „აფრიკის მწვანე ქედები“.

„ზედ მწვერვალთან ლეოპარდის გაყინული და გამოფიტული გვამი გდია. კაცმა არ იცის, რამ აიყვანა იმ სიმაღლეზე“.

 

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://www.radiotavisupleba.gehttps://on.ge/story/22092; https://www.qwelly.com; https://for.ge/view/627/aka-morCilaZe—raRaceebi-hemingueis-Sesaxeb.html.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი